Praktyka polityczna oświecenia (1700-1789)

Wiek XVIII — „wiek filozofów” — zaznaczył się wydarzeniami o charakterze przełomowym, rewolucjami — przemysłową w Anglii, dekolonizacyjną w Ameryce, ustrojową we Francji. Po epoce rządów absolutnych w Europie nadszedł czas absolutyzmu oświeconego, „filozofów na tronach” i królewskich reform. W 1. połowie stulecia największe zmiany nastąpiły w Europie Środkowej — po latach triumfów, w dramatycznych okolicznościach nastąpił zmierzch potęgi Szwecji i Rzeczypospolitej. Wyrosłe w ich cieniu w poprzednim stuleciu nowe mocarstwa, Rosja i Prusy, energicznie rozszerzały swe posiadłości.

Rosja, wzmocniona wielkimi zdobyczami terytorialnymi w Azji (Syberia), za panowania Piotra I zwróciła swą uwagę na Zachód. Celem Piotra stało się nawiązanie bliższych kontaktów z Europą, czemu służyć miało m.in. otwarcie państwa na morza. W 1696 Rosja wzięła udział w wojnie Św. Ligi z Turcją, zdobyła Azow i dostęp do Morza Czarnego. Kilka lat później Piotr przystąpił do wojny ze Szwecją, tzw. wojny północnej (1700-21). Zwycięstwo w niej zostało przypieczętowane pokojem w Nystad — państwo carów zyskało wówczas szeroki dostęp do Bałtyku i rzeczywiste zwierzchnictwo nad Kurlandią (lennem Rzeczypospolitej). Nad Zatoką Fińską zaczęto budować nową stolicę Rosji, Petersburg 
.

Wojna północna zdecydowanie zmieniła układ sił w Europie Środkowej. Dotychczasowa nadbałtycka potęga, Szwecja, utraciła mocarstwową pozycję zdobytą w wojnach poprzedniego stulecia. Na rzecz Rosji i Brandenburgii przeszły znaczne i ważne tereny na wsch. i pd. wybrzeżu Bałtyku. W Rzeczypospolitej wojna połączyła się z kryzysem systemu rządów. Konflikt między poddanymi a elekcyjnym władcą, księciem saskim Augustem II, okazał się tak poważny, że obie strony zgodziły się w końcu na mediację cara Piotra I (na sejmie w 1717). Fakt ten zapoczątkował okres rzeczywistego uzależnienia Rzeczypospolitej i jej władców od Rosji (formalnie nastąpiło to dopiero w 1768).

W tym samym czasie nad Bałtykiem pojawiło się drugie silne państwo, pretendujące do decydowania o losie nie tylko własnym, ale również sąsiadów. W 1701 margrabia Brandenburgii i książę pruski Fryderyk III koronował się na „króla w Prusach”. Agresywności Prus dowodziły aneksja austriackiego Śląska (1741) oraz wojna siedmioletnia z Saksonią i Austrią (1756-63). Także trzeci sąsiad Rzeczypospolitej, Austria, snuł plany wzmocnienia swej pozycji międzynarodowej kosztem państwa pol.-litewskiego.

Porozumienia ros.-prusko-austriackie dotyczyły początkowo wpływu na wynik elekcji (1733). Gdy jednak kolejna zmiana monarchy (1764) wykazała, że o obsadzie tronu Rzeczypospolitej Rosja może decydować samodzielnie, a nowy król polski wspierany przez część magnaterii wprowadza pierwsze reformy ustrojowe — Prusy zainicjowały I rozbiór ziem Polski i Litwy (1772). Następna próba reform przyniosła następny zabór (1793), a zbrojny protest przeciw niemu — ostateczny podział ziem Rzeczypospolitej (1795). Rosja, wzmocniona także nabytkami nad Morzem Czarnym (Krym, Jedysan), geograficznie przybliżyła się do centrum Europy. Już w początkach XIX w. zaczęła uczestniczyć w najważniejszych wydarzeniach Starego Kontynentu.

Na zachodzie Europy, dla dalszych dziejów kontynentu i świata, najważniejsze okazały się dzieje Anglii. W 1. połowie stulecia w Królestwie Bryt. ustalił się — traktowany później jako wzorcowy — system rządów parlamentarno-gabinetowych (większość parlamentarna wyłania rząd, którym kieruje premier). W Europie sternicy polityki ang. troszczyli się o zachowanie równowagi między największymi mocarstwami, poza Europą jednak — głównie na skutek korzystnych traktatów kończących konflikty na Starym Kontynencie — Wielka Brytania zyskiwała nowe tereny (Nową Fundlandię, Kanadę, Luizjanę, Florydę), dające jej stopniowo przewagę nad europejskimi rywalami, zwł. Francją. Rozwój imperium został zakłócony narastającym konfliktem z 13 koloniami amer., sprzeciwiającymi się ograniczaniu przez metropolię ich samorządu, hamowaniu spontanicznego rozwoju i zwiększaniu ucisku podatkowego. Bunt kolonii, ogłoszenie przez nie Deklaracji Niepodległości Stanów Zjednoczonych (1776), a w końcu zwycięstwo w wojnie z Anglią doprowadziły do powstania w Ameryce nowego, niezależnego państwa o ustroju republikańskim. Utrata starych, zagospodarowanych kolonii północnoamerykańskich pozbawiła Anglię dochodów, którym nieprędko mogły dorównać zyski z rozpoczętej w 1788 kolonizacji Australii.

W latach 70. XVIII w. gospodarka brytyjska wkroczyła w etap rewolucji przemysłowej, czyli zmian prowadzących do powstania przemysłu fabrycznego i nowoczesnej cywilizacji przemysłowej. Innowacje techniczne w hutnictwie (zastąpienie drewna węglem kamiennym i koksem), włókiennictwie (wprowadzenie maszyn przędzalniczych i mechanicznych warsztatów tkackich) i energetyce (zastosowanie maszyny parowej do napędu urządzeń mechanicznych) zapoczątkowały zmianę oblicza Wysp Brytyjskich. Inne kraje rozpoczęły etap uprzemysłowienia znacznie później: państwa Europy Zachodniej i Stany Zjednoczone po 1815, ziemie Górnego Śląska po 1830, a Królestwo Polskie po 1850. 

---