chium utworzyło własną Szkołę Administracji Publicznej, natomiast w Berlinie Administracja Publiczna była nauczana jako gałąź filozofii na Fakultecie Sztuk Wyzwolonych (tu nauczanie służyło jako uzupełnienie studiów prawniczych dla przyszłych urzędników służby cywilnej). W gronie nauczających, zarówno w tych uczelniach jak i na uniwersytetach, odnaleźć można świetne nazwiska autorów wielkich dzieł kameralistyki niemieckiej. G. H. von Berg, J. S. Putter, J. H. G. von Justi byli profesorami w Getyndze, Y. J. Moser, R. von Mohl byli profesorami w Tybindze, S. von Pufendorf- w Heidelbergu; ważnym ośrodkiem kameralistyki był Uniwersytet Wiedeński (J. von Sonnenfels).
Bardzo interesujący jest też wątek kształcenia urzędników na potrzeby kolonialne.
Już od początku bowiem niemieckiej polityki kolonialnej, pisze Czap-liński, „pojawiły się w Rzeszy głosy, postulujące specjalistyczne kształcenie urzędników dla Schutzgebiete na wzór tego, co praktykowano w innych państwach kolonialnych. W latach dziewięćdziesiątych głosy te stały się intensywne. Odpowiednie postulaty zgłosiła też oficjalnie Rada Kolonialna. W rezultacie od 1893 r. zaczęto doszkalać kandydatów na urzędników w Seminarium Języków Orientalnych przy Uniwersytecie Berlińskim"4.
Pisze dalej Czapliński, iż przekonanie o niedoskonałości dotychczasowego kształcenia kadr skłoniło przedsiębiorców z Towarzystwa Kolonialnego do poparcia inicjatywy utworzenia specjalnej szkoły, która w roku 1899 powstała jako spółka akcyjna z udziałami samego cesarza Wilhelma II i Friedricha Kruppa pod nazwą Kolonialschule w Witzenhausen nad Werrą. Szkoła była wzorowana na angielskim Colonial College w Hellesley Bay i holenderskiej szkole rolniczej dla tropików w Wageningen. Potrzebną i kwalifikowaną kadrę nauczającą miano wziąć z pobliskich uczelni - Akademii Leśniej w Munden i Uniwersytetu w Getyndze. Szkoła nastawiona była głównie na kształcenie przyszłych osadników, ale przy okazji miała kształcić urzędników w zakresie rolnictwa. Wreszcie w roku 1908 utworzono na mocy porozumienia między Reichskolonialamtem a Senatem Hamburga Kolonialinstitut, którego zadaniem było między innymi kształcenie kandydatów na urzędników kolonialnych5.
d) Znaczenie maszyny parowej
I choć rozwój maszyny parowej był ciężki i powolny, to stale wzrastało jej zastosowanie. Coraz szersze wykorzystywanie maszyn w przemyśle i gómic-
4 M. Czapliński, Biurokracja niemieckiego imperium kolonialnego. Charakterystyka urzędników kolonialnych. Prace Wrocławskiego Towarzystwa Naukowego, Wrocław 1985, s. 50.
5 Tamże, s. 50 i n. 86
twie wynikało ze złych warunków pracy. W rezultacie najważniejsze przedsięwzięcia społeczne i administracyjne w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy miały miejsce właśnie w Anglii. Także prawodawstwo socjalne w Anglii, tak wczesne w Europie, czerpało stąd niemało inspiracji.
Zastosowanie maszyny parowej na statkach spowodowało, wprawdzie dopiero pod koniec drugiej połowy XIX wieku, to jednak dość gwałtowny rozwój stałych połączeń komunikacyjnych Anglii z Europą, Afryką, Azją czy Ameryką Północną i Środkową. Dało to podstawę głębokiego rozwoju admiralicji marynarki i mocnego utrwalenia administracji kolonialnej, łącznie z eksploatacją objętych nią krajów.
Użycie maszyny parowej w komunikacji lądowej doprowadziło do niezwykle szerokiego i - stosownie do postępów technicznych - szybkiego rozwoju kolei prawie we wszystkich nowoczesnych krajach Europy i w Ameryce Północnej. Spółki akcyjne prezentujące inicjatywę prywatną w miarę wzrostu kosztów stawały się coraz mniej zdolne do kontynuacji intensywnie rozrastającego się przedsięwzięcia. W rezultacie w wielu krajach Europy jeszcze pod koniec XIX wieku zostały one nierzadko prawie całkowicie przejęte przez państwo, które formowało w tym celu osobną administrację, samą w sobie olbrzymią, ale nadto stymulowaną, wzmacnianą i poszerzaną o te elementy, które były ewidentnie związane ze skutkami połączeń kolejowych w sferze gospodarczej i społecznej. Przepływ towarów i ludzi budował wiele administracji, ale w sposób oczywisty budował administrację celną.
Rzecz jasna, w następnym etapie rozwoju kolej znowu przechodzi pc administrację prywatną, ale nie wszędzie i nie zawsze z dobrym skutki Prawda bowiem jest taka, że bez pomocy państwa również na początku wieku funkcjonowanie kolei jest niemożliwe.
e) Rola samochodu w rozwoju administracji
Bardzo atrakcyjny jest przykład samochodu jako faktora rozwoju
administracji publicznej, choć, wyrażonym na przełomie wieków zdaniem ambasadora angielskiego we Francji Mansona, miał on odrażający wygląd i straszył konie w Lasku Bulońskim. A mimo to przetrwał, rozwinął się, zawładnął wieloma działami gospodarki i umysłów; stał się piękny i pożądany. A jego udział w budowania administracji publicznej okazał się znaczący, co świadczy
o tym, że niektóre pola z tej administracji powstały w swoistej zależności od samochodu.
Nie będziemy tu zastanawiać się nad się ewolucją tego rozwoju, ekspansję którego pozostawiamy inicjatywie dydaktycznej, dzięki której dowiemy się i gdzie (kraj) administracja publiczna rozrosła się w związku z wprowadzeniem samochodu.