Pojecie językowego obrazu świata i sposoby jego rekonstrukcji
Centralnym pojęciem językoznawstwa kognitywnego jest pojęcie językowego obrazu świata, a więc sposobu, w jaki język ujmuje rzeczywistość. Termin językowy obraz świata
( JOS) jest polskim odpowiednikiem niemieckiego „ Sprachliches Wetbild”, przyjmujący, że w języku zawarty jest swoisty ogląd świata, wewnętrzna forma, która pośredniczy między językiem a opisywanym światem. Widzimy świat przez „okulary” nałożone przez język.
W językoznawstwie polskim pojęcie JOS-u zostało zaadoptowane przez głównych przedstawicieli lubelskiej szkoły lingwistycznej, mianowicie J. Bartmińskiego i R. Tokarskiego, którzy w roku 1986 użyli tego terminu w artykule Językowy obraz świata a spójność tekstu.
Pojęcie JOS-u odpowiada mniej więcej temu, co kognitywiści z kręgu amerykańskiego ujmują jako ` konceptualizacja świata zawarta w języku', a językoznawcy rosyjscy określają mianem „ naiwnego obrazu świata, utrwalonego w języku'.
Mimo ogromnego rozrostu badań nad językowym obrazem świata pojęcie to nie jest do końca jasne : różnie rozumiany jest jego zakres i sposób rekonstruowania.
Definicje językowego obrazu świata
Definicja autorstwa R. Tokarskiego, zamieszczona w tomie II Encyklopedii kultury polskiej XX wieku, brzmi tak:
„Językowy obraz świata, najogólniej mówiąc, to zbiór prawidłowości zawartych w kategorialnych związkach gramatycznych oraz w semantycznych strukturach leksyki, pokazujących swoiste dla danego języka sposoby widzenia poszczególnych składników świata, panujących w nim hierarchii i akceptowanych przez społeczność językową wartości”.
Można na opisywane zjawisko spojrzeć od drugiej strony i powiedzieć, że językowy obraz świata to:
` sposób ujmowania świata (jego percepcji i konceptualizacji), dający się odczytać z faktów językowych, tj. cech fleksyjnych, derywacyjnych, frazeologizmów, grup synonimicznych, świadczących o swoistej kategoryzacji świata, wreszcie z konotacji i stereotypów wiązanych z obiektami nazywanymi'.
Podstawy rekonstrukcji językowego obrazu świata
Jako przykład faktów gramatycznych można podać kategorię męskoosobowości
w polszczyźnie, która może być traktowana jako świadectwo uprzywilejowanej pozycji mężczyzn w dawnej Polsce: zrównuje ona gramatycznie kobiety ze światem nie - osób: por. szafy, drzewa, psy, kobiety stały, ale mężczyźni stali.
Przykładów świadectw derywacyjnych JOS-u można przytoczyć bardzo wiele: motywacje nazw świadczą o wyróżnieniu przez mówiących określonych cech obiektów. Wystarczy przypomnieć nazwanie ptaka głuszcem dlatego, że jest `głuchy przy tokowaniu', czy groźnego zwierzęcia ze względu na to, że 'lubi jeść miód'- niedźwiedziem.
Frazeologizmy w szczególny sposób dokumentują językowy obraz świata. Wystarczy przypomnieć różnorodność określeń śmierci w poszczególnych językach, np. Pol. Gryźć ziemię, wyciągnąć nogi, pójść na łono Abrahama.
Swoistość kategoryzacji, dokonywanej przez język, można zilustrować przykładem jakiegokolwiek pola wyrazowego. Podręcznikowy przykład stanowią nazwy usuwania brudu przy użyciu wody: język francuski i angielski maja jedna wspólna nazwę (to wash, laver), podczas gdy polszczyzna odróżnia prac - w odniesieniu do przedmiotów miękkich i myc - w odniesieniu do przedmiotów sztywnych i twardych. Wyjątek stanowią `włosy'.
Aspekt najtrudniejszy w badaniu JOS-u - to zjawisko konotacji, tzn. kojarzenia przez mówiących pewnych cech i przekonań z nazywanymi zjawiskami. Problemem jest ustalenie zakresu konotacji. Mogą mieć charakter indywidualny lub środowiskowy a także pozytywny lub negatywny.
Konotacje potwierdzone językowo to np. `zmienność' i `nietrwałość' dla `wiatru', `beztreściwość' dla ` wody'.
Konotacje tekstowe, indywidualne uwidocznia poezja, np. `deszcz'. Poezja wydobywa na jaw to, co jako potencja semantyczna dane jest systemowo.
Analiza przykładu: językowy obraz ziemi
Wyraz ziemia ma we współczesnej polszczyźnie ma wiele znaczeń:
ziemia `planeta, świat'
ziemia `podłoże, to, po czym chodzimy'
ziemia `gleba', `grunt uprawny'
ziemia `ląd'
ziemia `terytorium posiadane', `obszar, na którym ktoś się urodził'
Warto zauważyć, że w j. angielskim poszczególnym polskim znaczeniom wyrazu ziemia odpowiadają zupełnie inne wyrazy: Earth, Word, land, Grodnu.
W konsekwencji wyraz ziemia nie jest wyłącznie nazwą obiektywnie wyróżnionego fragmentu świata, ale przedmiotu ukształtowanego wyobrażeniowo i symbolicznie, z którym wiąże się cała sfera emocjonalna, implikujaca określone postawy i symboliczne zachowania.
Aspekty porównawcze: badanie różnic w językowych obrazach świata
Językoznawstwo kognitywne, którego jedna z głównych idei jest przekonanie, że
w języku odbija się swoista kategoryzacja i konceptualizacja świata, otworzyło szerokie perspektywy dla semantycznych badań porównawczych wykrywających różnice i podobieństwa w JOS, charakteryzujących poszczególne języki.
Badania Wierzbickiej dostarczają wielu przykładów pojęć specyficznych, właściwych określonym językom, w zasadzie nieprzetłumaczalnych. Będą to np. specyficzne akty mowy warunkowane kulturowo, nazwy uczuć.
Odmienność wyobrażeń związanych z pojęciami na pozór podobnymi ukazuje polski wyraz pokora zestawiony z ros. wyrazem smirenije. Oba wyrazy opisują postawę wartościującą siebie samego i równocześnie informują o stosunku do innych ludzi: pokora to poczucie własnej małości, ograniczoności, które łatwo może przerodzić się w poczucie niższości. Podobnie przeciwieństwo pokory - pycha to poczucie własnej wielkości, które wpływa na stosunek do innych ludzi, przeradzając się w poczucie wyższości, graniczące
z pogardą. Ten negatywny aspekt pokory wydobywa polski wyraz pokora, co widoczne jest
w zaprzeczonym przymiotniku niepokorny, wyraźnie pozytywnie wartościowany. Etymologicznie polski wyraz pokora wiąże się z korzeniem się, upokorzeniem kogoś, a więc ma konotacje negatywne. Tych negatywnych konotacji nie ma rosyjski wyraz smirenije.
Przeanalizowanie `pokory' pokazuje, jak rozumienie pojęcia zdeterminowane jest przez właściwości językowe, ukształtowanie kulturowo i historycznie.
Na zakończenie jeszcze kategoryzacja zjawisk w poszczególnych językach. Widać to wyraźnie w różnych konceptualizacjach stanów emocjonalnych, stanowiących w obiektywnej rzeczywistości continuum na które język, zależnie od kultury nakłada swoisty podział.
Dobrym przykładem mogą być nazwy tęsknoty. Stosunkowo dużo nazw odnoszących się do `smutku spowodowanego rozłąką' wyróżnia j. rosyjski. Natomiast nieliczne są nazwy tęsknoty w j. francuskim.
Badania porównawcze w zakresie semantyki mają sens nie tylko czysto teoretyczny, mogą przyczynić się do wzajemnego zbliżenia społeczności mówiących różnymi językami.
2