Beata PIENIĄŻEK
Nauczyciel Gimnazjum Nr 3
w Zawierciu
Mniejszości narodowe w Polsce
„Mniejszość istnieje dopóty, dopóki mieści się w pewnej realnej, konkretnej strukturze społecznej decydującej o jej cechach dystynktywnych.”
Simmel
Problematyka mniejszości stanowi od kilkudziesięciu lat jeden z ważnych obszarów socjologii. Systematyczne, naukowe refleksje socjologiczne nad mniejszościami sięgają początku naszego stulecia. Dużą role w uściśleniu tego terminu odegrały zwłaszcza prace Georga Simla oraz Roberta Ezry Parka. Simmel analizował w ramach swojej socjologii formalnej typy relacji i sposoby wyodrębniania mniejszości w sieci stosunków społecznych. Park w swoich pracach socjologicznych zajmował się konkretnym typem mniejszości społecznych - grupami etnicznymi o imigracyjnym rodowodzie. Skonstruował pierwszy teoretyczny model relacji między większością, a mniejszością w wielokulturowej strukturze społeczeństwa amerykańskiego. Wyodrębnił m.in. wymiary i zarazem fazy procesu przystosowania się mniejszości: od rywalizacji i konfliktu do asymilacji.
W teoriach socjologicznych zakłada się powszechnie, że o statusie mniejszości decydują jej niezbywalne cechy :
liczebność,
odrębność fizyczna (bądź psychiczna) i kulturowa,
intersubiektywna więź społeczna,
asymetria alokacji i uczestnictwa w życiu kulturalnym, społecznym oraz politycznym i/lub dostępu do władzy, bogactwa, a także prestiżu,
ograniczona autonomia grupy
interes grupowy, integrujący mniejszość wokół wartości decydujących o jej cechach dystynktywnych,
przypisany charakter członkostwa, oparty na pochodzeniu i urodzeniu, a nie akcesie i wyborze,
historyczno - symboliczny charakter mniejszości.
Za twórcę pierwszej socjologicznej definicji mniejszości uważa się Louisa Wirtha :
„Mniejszość to zbiorowość ludzi, którzy ze względu na ich cechy fizyczne lub kulturowe odróżniani są od innych żyjących w danym społeczeństwie po to, aby ich odmiennie i nierównoprawnie traktować i którzy z tego powodu uważają się za przedmiot zbiorowej dyskryminacji. Status mniejszości wiąże się z wyłączeniem z pełnego uczestnictwa w życiu społecznym”.
W polskiej literaturze socjologicznej najpełniejszą definicję mniejszości podał Krzysztof Kwaśniewski. Mniejszość określana jest przez niego jako „kategoria lub podgrupa danej całości (grupy) społecznej, wyodrębnionej na podstawie wyraźnego kryterium (często terytorialnego),która ze względu na swoją liczebność nie może wytyczać celów i środków działania owej całości społecznej w sposób głównie przez siebie uznawany za najsłuszniejszy”.
W literaturze socjologicznej spotyka się wiele typologii i klasyfikacji grup mniejszościowych. Najczęściej podstawą typologii staje się typ integracji. Ze względu na czynniki integrujące rozróżnia się zazwyczaj :
mniejszości wyodrębnione na podstawie konkretnych cech biologicznych, fizjologicznych bądź środowiskowych, takich jak : rasa, pochodzenie, pokrewieństwo, przynależność terytorialna,
mniejszości wyróżnione ze względu na kryteria terytorialno - kulturowe, głównie język, zwyczaje, styl życia, tradycje,
mniejszości oparte na odrębności kulturowo-ideologicznej to w przeważającej mierze zbiorowości wyznaniowe i mniejszości językowe,
mniejszości będące grupami interesów, które są najtrudniejsze do wyodrębnienia, gdyż często - mimo niewielkich liczebności - zajmują uprzywilejowane miejsce w strukturze społecznej (np. arystokracja).
Mniejszości narodowe pojawiają się tam gdzie w ramach jednej organizacji polityczno-państwowej żyją zbiorowości zaliczające się do różnych narodów.
Problem mniejszości nie jest obcy również Polsce. Polska, stanowi wyjątkowy przykład ewolucji od państwa wielonarodowościowego do niemal pełnej jednolitości etnicznej. Na skutek przyłączenia znacznej części obecnej Ukrainy oraz unii z Litwą „Rzeczpospolita Obojga Narodów” stała się państwem silnie zróżnicowanym etnicznie, w którym w XVIII w. Polacy stanowili prawdopodobnie nie więcej niż około 45% ludności. Również odrodzona po I wojnie światowej Polska była w okresie międzywojennym państwem wielonarodowościowym. W 1931 r. na jej obszarze mieszkało około 10 mln ludzi, dla których język polski nie był językiem ojczystym. Stanowili oni 1/3 wszystkich obywateli Polski.
Szczególną rolę odgrywali w Polsce do II wojny światowej Żydzi. W roku 1931 ludność wyznania mojżeszowego w liczbie 3 114 tys. stanowiła 9,8% ludności Polski i aż 27,2% ludności miast w Polsce. W stosunku do ludności kraju był to najwyższy odsetek na świecie. Podobnie jak w innych krajach świata, Żydzi byli typowo miejską grupą ludności; w miastach mieszkało aż 76,4% spośród nich. Z pracy w handlu i przemyśle utrzymywało się aż 79% Żydów, z rolnictwa tylko 4%. Żydzi stanowili w Warszawie 30,1% ludności miasta, w Łodzi 33,5%, w Krakowie 25,8%, we Lwowie 31,9%, w Wilnie 28,2%. W małych miasteczkach, zwłaszcza we wschodniej części kraju, udział ludności żydowskiej przekraczał niekiedy 50%. Ta specyficzna struktura społeczno-zawodowa ludności żydowskiej musiała w słabo uprzemysłowionym kraju przyczyniać się do sytuacji konfliktowych z ludnością rdzenną - dążącą do zdobycia stanowisk pracy w miastach.
Mniejszość niemiecka skupiała się głównie w byłym obszarze pruskim: W Wielkopolsce, na Pomorzu i Górnym Śląsku. Występowała też w okolicach Łodzi, gdzie w XIX w. osiedliła się spora grupa Niemców jako kadra techniczna dla rozwijającego się przemysłu włókienniczego. Liczebność Niemców malała - z około 1,2 mln bezpośrednio po I wojnie do 741 w 1931 r., co było rezultatem dość masowej repatriacji z przyjętych przez Polskę terytoriów. Mniejszość niemiecka była na ogół silna ekonomicznie i wykształcona powyżej przeciętnej.
Druga wojna światowa spowodowała zasadnicze zmiany w obrazie etnicznym ludności Polski. Głównym jej czynnikiem było wysiedlenie ludności niemieckiej z terytoriów przyjętych przez Polskę oraz ich zasiedlenie przez ludność polską. Konsekwencją tej jednej z największych w dziejach świata wędrówki ludów było przesunięcie polsko-niemieckiej granicy etnicznej na zachód aż do obecnej zachodniej granicy Polski na Odrze i Nysie Łużyckiej. Z mniej więcej 8,9 mln ludności zamieszkującej w 1939 r. przyjęte przez Polskę terytorium pozostawiono tylko około 800 tys. tzw. polskiej ludności rodzimej, która była w stanie wykazać swe polskie pochodzenie. Do paradoksów współczesnej historii należy fakt, że niemal cała ta ludność - jeśli nie wyjechała do RFN - deklaruje się obecnie jako mniejszość niemiecka.
Równocześnie wymiana ludności pomiędzy Polską, a ZSRR spowodowała zanik zarówno zwartej mniejszości ukraińskiej na południowo- wschodnim pograniczu Polski, jak też znacznej części skupień polskich na terenie Białorusi i przede wszystkim Ukrainy. Wschodnia granica Polski stała się w praktyce granicą etniczną. Na zmianę sytuacji etnicznej wpłynęło wreszcie dokonanie przez niemieckie władze okupacyjne ludobójstwa wobec ponad 95% Żydów polskich i późniejsza emigracja niemal wszystkich pozostałych przy życiu. Polska stała się krajem o dużym stopniu jednolitości etnicznej. Jednolitość ta zwiększyła się jeszcze w następnych dziesięcioleciach wskutek odpływu ponad 1,2 mln ludności deklarującej się jako niemiecka oraz ocalałej ludności żydowskiej.
Szacuje się, że obecnie w Polsce mieszka około 250-280 tys. Ukraińców. Przed II wojną światową było ich w obecnych granicach Polski około 600 tys., z czego 480 tys. przesiedlono w latach 1945-1946 do ZSRR. Pozostali w 1947r. przesiedleni do północnych i północno-zachodnich obszarów Polski, przyjętych od Niemiec; głównie do północnych rejonów obecnych województw olsztyńskiego i suwalskiego, a także na Pomorze Zachodnie. Niewielka część wróciła do dawnych miejsc zamieszkania w południowo-wschodniej Polsce.
Liczną mniejszość narodową tworzą Białorusini w liczbie zbliżonej do Ukraińców, skupieni głównie w woj. białostockim, w którego południowej części stanowią blisko połowę ludności, a także w przygranicznych wschodnich rejonach woj. suwalskiego.
Warto także wspomnieć o kilkunastu tysiącach Łemków, grupie etnicznej sytuowanej między ludnością ukraińską, ruską i polską, zamieszkującej obszary wiejskie Beskidu Niskiego, a także okolice Legnicy, Głogowa i Zielonej Góry, gdzie zostali przesiedleni po II wojnie światowej.
Najdalej idące zmiany zaszły w oszacowaniu mniejszości niemieckiej. Wcześniejsze szacunki były zaniżane, co prowadziło do mniemania, że mniejszość ta jest zjawiskiem marginesowym. Według najnowszych szacunków jest ona najbardziej liczna. Sporu wokół jej liczebności jeszcze nie rozstrzygnięto. Oszacowania niemieckich organizacji mniejszościowych ( dwukrotnie przewyższają oszacowania autorów polskich sce, szacowanej na około 300 tys. Skupia się ona głównie w woj. opolskim, gdzie stanowi blisko 1/3 ludności województwa; znikoma ilość występuje też w województwie olsztyńskim. Zamieszkujący na tym terenie tzw. Mazurzy wyjechali niemal wszyscy do RFN już w latach siedemdziesiątych. Ta niemiecka wyspa na Opolszczyźnie powstała w wyniku pozostawienia na miejscu po II wojnie światowej części ludności tego regionu, deklarującej wtedy pochodzenie polskie, co pozwoliło im uniknąć wysiedlenia. Motywy tej zmiany poczucia narodowego są skomplikowane. Należy do nich przede wszystkim przywiązanie do kultury i cywilizacji niemieckiej, a także pamięć masowych zbrodni dokonanych wobec tej grupy przez wkraczające w 1945 r. wojska radzieckie i różnych form dyskryminacji ze strony władz PRL.
Mniejszość żydowska po kilku seriach wyjazdów do Izraela zmalała do minimum. Rok 1956 dla środowisk nie był czasem nadziei, tak jak dla Polaków. Rywalizujące frakcje komunistyczne odwoływały się do frazeologii antysemickiej, upatrując w - jak wówczas mówiono - „zażydzeniu” organów władzy, przyczyny wszelkich nadużyć. Wiele osób z powodu nagonki antyżydowskiej straciło wówczas pracę, wiele wyjechało z kraju. Kozłem ofiarnym, na którego przelano grzechy „dobrej” komunistycznej władzy, stali się Żydzi jeszcze raz w 1968 roku. Winą za kryzys państwa obarczono niby to nadal zbyt liczne w centralnych organach państwowych osoby pochodzenia żydowskiego, „wysługujące się imperialistycznemu państwu Izrael”, które tak upokorzyło „bratnie kraje arabskie”. Nie mniej winne były ich dzieci, owa „złota młodzież”, wiwatująca podczas co bardziej udanych antyrosyjskich tyrad w czasie warszawskiego przedstawienia Dziadów, a później podburzająca na uniwersytetach „dobrą” polską młodzież. W latach 1968-1972 z powodu szykan opuściło Polskę około 30 tys. osób, w dużej części młodzieży, w której na zawsze pozostał żal do Polaków i tęsknota za Polską.
Liczba wyznawców judaizmu wynosi 1,5 tys., natomiast wszystkich osób poczuwających się do narodowości żydowskiej prawdopodobnie nie więcej jak 5-6 tys. Ludność żydowska skupiona jest głównie w ośrodkach miejskich, szczególnie w Warszawie, Łodzi i Szczecinie oraz w miastach dolnośląskich. W porównaniu z innymi mniejszościami narodowymi Żydzi polscy stanowią grupę znacznie zróżnicowaną pod względem zawodowym. Wysoki odsetek stanowi inteligencja.
W rozproszeniu żyje około 20 tys. Cyganów, którzy na ogół prowadzą już osiadły tryb życia. W południowych województwach mieszka większość polskich Cyganów. Niektórzy uprawiają tradycyjne kotlarstwo, ślusarstwo i kowalstwo, inni pracują w rolnictwie, w kamieniołomach, przy budowie dróg i w przemyśle.
Z drobnych mniejszości należy wymienić Litwinów (10-15 tys.), zajmujących się przeważnie rolnictwem, skupionych w kilkunastu wsiach wzdłuż pogranicza z Litwą.
Mniejszość słowacka występuje na Spiszu i Orawie, mniejszość czeska zaś w dawnym powiecie kłodzkim i strzelińskim oraz w województwie łódzkim i w rejonie Bełchatowa.
Mianem mniejszości narodowych zwykło się nazywać te społeczności, które zamieszkują na ziemiach polskich od stuleci bądź kilkudziesięciu lat, posiadają struktury organizacyjne (wyznaniowe, społeczno-kulturalne) i zaadoptowali się dobrze w rzeczywistości społeczno-ekonomicznej i politycznej Polski.
W Polsce obowiązuje formalnie konstytucyjna zasada równouprawnienia, która daje wszystkim mniejszościom narodowym prawo do pielęgnowania i rozwijania ich tradycji kulturalnych oraz równe prawa we wszystkich dziedzinach życia. Sprzyja to rozwojowi ruchu kulturalno-oświatowego grup mniejszościowych. Posiadają swoje organizacje społeczno-kulturalne i religijne, gdzie pielęgnują tradycję narodową, język, kulturę oraz wiarę przodków. Na szczególną uwagę zasługuje fakt, że mają możliwość wydawania własnych czasopism oraz zwartych publikacji w rodzimych językach. Mniejszości narodowe w naszym kraju korzystać mogą również z nauki w języku ojczystym. Włączają się też w działalność polityczną. Są coraz bardziej widoczną i aktywną cząstką społeczeństwa polskiego.
Literatura :
Maryański A., Narodowości Świata, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 1998r.
Urban T., Niemcy w Polsce, Wyd. Instytut Śląski Sp. z o.o., Opole 1994r.
Turowski J., Wielkie struktury społeczne, Tow. Naukowe Katolickie UL, Lublin 1994r.
Żbikowski A., Żydzi, Wyd. Dolnośląskie, Wrocław 1999r.Dolnośląskie, Wrocław 1999r.
Encyklopedia socjologii, Oficyna Narodowa, Warszawa 1999r.
Wielka encyklopedia geografii świata, Wyd. Kurpisz, Poznań 2000r.