Zacieranie różnic pomiędzy pojęciami wolność i prawo jest charakterystyczne dla uniwersalistycznej (kolektywistycznej) koncepcji praw jednostki, którą odzwierciedlała Konstytucja Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej z 1952 r. Istotą tej koncepcji jest podporządkowanie interesów jednostki nadrzędnym interesom państwa i społeczeństwa jako zbiorowości. Przyznanie wolności i praw uzasadnione jest wyłącznie celami państwa, więc ich zakres jest dostosowany ściśle do potrzeb związanych z realizacją tych celów. Państwo może ustanowić każdą wolność i każde prawo oraz może ograniczyć je w stopniu uzasadnionym interesem ogółu, a jednostka może robić wyłącznie to co zostało jej dozwolone. W PRL - odwołując się do tezy K. Marksa, że „nie ma obowiązków bez praw i nie ma praw bez obowiązków” - starano się uzależnić korzystanie z praw od wypełniania obowiązków obywatelskich. Koncepcja ta przyjęta była w wielu państwach socjalistycznych, czy totalitarnych. Za podstawę przyjęła ona sobie założenia pozytywizmu prawniczego, zgodnie z którym jedynym źródłem wolności i praw człowieka są przepisy prawa. Państwo jest podmiotem kreującym wszystkie prawa. Ich istnienie nie ma głębszego uzasadnienia aksjologicznego, nie jest osadzone w chęci realizacji jakichkolwiek wartości jak np. zachowanie dbałości o byt autonomicznej jednostki. Stąd też rezygnacja z posługiwania się pojęciem „wolności i prawa człowieka”, „wolności i prawa jednostki”. Nastąpiło ograniczenie zakresu podmiotowego adresatów uprawnień wyłącznie do pewnej grupy. Po pierwsze do „obywateli”, po drugie do obywateli należących w myśl Konstytucji PRL - do „ludu pracującego miast i wsi”. To klasowe ujęcie praw obywatelskich bardzo niekorzystnie odbiło się na zakresie wolności - mianowicie wolność została praktycznie wyeliminowana. Oczywiście przepisy konstytucji wymieniały cały szereg wolności, lecz jej postanowienia nie były precyzyjne i miały charakter postanowień programowych, nie mogły więc być podstawą wysuwania roszczeń przez obywateli. Konstytucja przewidywała cały szereg gwarancji materialnych, lecz nie dawała gwarancji formalnych w postaci procedur, instytucji i mechanizmów, które można uruchomić zwłaszcza w razie naruszenia wolności i praw przez organy państwa. Cóż więc z tego, że obywatelom gwarantowano wolność słowa i druku, skoro działały Główny i Okręgowe Urzędy Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk - organy cenzury prewencyjnej, które zajmowały się kontrolą i weryfikacją publikacji, filmów, spektakli, czy wystaw.
Wraz z transformacją ustrojową zmieniła się też koncepcja wolności i praw człowieka. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 r. stoi na gruncie koncepcji indywidualistycznej, zgodnie z którą rolą państwa jest realizacja celów i interesów człowieka. Interesy te mają znaczenie priorytetowe, a zadaniem państwa jest je gwarantować, zabezpieczać i powstrzymywać się od nieuzasadnionej ingerencji w zakres przysługujących jednostce wolności i praw. „Twórcy konstytucji, określając status jednostki, uwzględnili fakt obiektywnego istnienia pewnych, niezależnych od państwa i prawa uniwersalnych wartości ściśle związanych z naturą człowieka (aspekt prawno-naturalny), które należy chronić w konstytucji i ustawach ustanawianych przez państwo (aspekt pozytywistyczny). Zaliczyli do nich przede wszystkim godność człowieka, jego wolność i równość wobec prawa (…). Doszli do wniosku, że źródłem wszystkich wolności i praw (a nie tylko konstytucyjnych) jest przyrodzona i niezbywalna godność człowieka”. Do najważniejszych zasad konstytucyjnych rozwijających koncepcję indywidualistyczną należy wyrażona w preambule do Konstytucji RP zasada pomocniczości oraz następujące zasady sformułowane w rozdziale I Rzeczpospolita: 1) zasada społeczeństwa obywatelskiego, 2) zasada decentralizacji władzy publicznej, 3) zasada ochrony podstaw materialnego bytu obywateli, 4) zasada bezstronności państwa i jego organów w sprawach religijnych, światopoglądowych i filozoficznych. Natomiast spośród zasad ustrojowych dających gwarancję przestrzegania katalogu wolności i praw określających pozycję jednostki w państwie wymienić można: 1) zasadę zwierzchnictwa narodu, 2) zasadę legalizmu będącą formalnym aspektem demokratycznego państwa prawnego, 3) zasadę podziału i równowagi władz.
Zob. F. Siemieński, op. cit., s. 127, autor ten pisze: „za podstawowe wolności, prawa i obowiązki obywateli uznaje się te z nich, które mają najistotniejsze znaczenie z punktu widzenia interesów obywateli i państwa bez względu na to, czy zostały one zamieszczone w konstytucji, czy nie”. Na marginesie pozostawiam fakt, że wypowiedź ta była częścią sporu o kryterium wyróżnienia praw podstawowych. Przytoczona wypowiedź mówi o kryterium materialnym. W opozycji do niej byli piewcy kryterium formalnego, według którego prawa podstawowe, to wyłącznie prawa wymienione w konstytucji.
Zob. L. Wiśniewski, Państwo a jednostka …, s. 82.
Zob. B. Banaszak, Ogólne wiadomości o prawach człowieka, [w:] Prawa i wolności obywatelskie w Konstytucji RP, C.H. Beck, Warszawa 2002, s. 43, M. Kallas, A. Lityński, Historia ustroju i prawa Polski Ludowej, Wydawnictwa Prawnicze PWN, Warszawa 2000, s. 170.
Zob. A. Michalska, Źródła praw człowieka, [w:] Prawa człowieka a policja. Problemy teorii i praktyki, pod red. A. Rzeplińskiego, Legionowo 1994, s. 63-64 i 66.
Zob. L. Wiśniewski, Państwo a jednostka …, s. 83, Podstawowe problemy stosowania Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Raport końcowy z badań, pod red. K. Działochy, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2006, s. 46.
Podstawowe problemy stosowania Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej…, s. 46-47.
L. Wiśniewski, Państwo a jednostka …, s. 84-86.