TEATR RZYMSKI
Tło historyczne - Rzymianie uważali teatr za specjalność typowo helleńską. Pierwsza sztuka napisana po łacinie nie był oryginalna, lecz była przekładem. Zamówiono ją u niewolnika z kolonii południowej Italii - Liwiusza Andronikosa, na rzymski igrzyska ok. 240 r. p.n.e. Teatr został włączony do rzymskiego święta wzorem greckim. Rzym miał wspaniałą armię i ambitne plany podbicia świata, Grecja zaś utrzymywała prymat w dziedzinie sztuki, literatury i filozofii. Dzieła Greków były znane w całym antycznym świecie. Rzym chcą wzmocnić swe państwo i zawłaszczyć sobie moralne prawo do panowania nad helleńskim światem, musiał zawłaszczyć kulturalne wynalazki Grecji. Rzymianie zgromadzili setki posągów greckich bóstw, przemianowali je i nadali im taką samą rangę jak swoim. W podobny sposób gromadzili. Przekładali i adaptowali grecką sztukę dramatyczną, chcąc włączyć teatr rzymski do panteonu rzymskich osiągnięć.
Teatr - Choć w końcu pojawiły się sztuki z akcją rozgrywającą się w Rzymie, to akcja większości tradycyjnie usytuowana jest w Grecji. Aktorzy nosili kostiumy i maski w stylu greckim. Obraz helleńskiego świata odbitego w teatrze miał dwa skrajnie różne oblicza. Z jednej strony był ideałem, do którego Rzymianie starali się dojść, z drugiej zaś pełnił rolę krzywego zwierciadła, mając dowodzić cywilizacyjną wyższość Rzymian. Wedle zasady estetycznej Menandra i innych greckich autorów sztuka powinna naśladować życie; nowa rzymska estetyka zasadzała się na programowej imitacji Greków. Debiut Andronikusas w 240r. p.n.e. wywołał teatralną lawinę. Sztuki wystawiano przy każdej okazji - na dorocznych festiwalach, dla uczczenia triumfów wojennych, przy uroczystych pogrzebach. Aktorzy stali się nowymi, pełnoprawnymi członkami rzymskiej społeczności. W 206 Andronikus objął patronat nad stowarzyszeniem aktorów przy świątyni Minewry (utorzsamiana z Ateną).Andronikus nie tylko pisywał sztuki ale też w nich grywał.
Z okresu gdy Rzym był republiką przetrwały sztuki tylko dwóch dramatopisarzy.
Plaut - znamy dwadzieścia jego sztuk. Wykazywał swobodniejsze podejście do oryginałów niż Terencjusz. Środki wyrazu począwszy od kostiumach a skończywszy na tak drobnych rekwizytach jak monety - miały grecki rodowód. Z kolei łacina, jako język dialogów, odwzorowywała rzymski świat pojęć - od religii począwszy, na prawie i polityce kończąc. Fabula palliata ( tak zwano rzymskie naśladownictwa komedii greckiej ) była zatem swoistą parodią Grecji na równi z parodią Rzymu. Dzieła: Stychus, Pseudolus. W jego teatrze poniżeni zwyciężają, a bariery klasowe upadają. W tym pseudohelleńskim świecie dramaturgicznej fikcji ateńska demokracja triumfuje nad rzymską drabiną społeczną. Postaci te są zaczerpnięte z komedii greckiej. Najpospolitsze postacie z jego sztuk: młodzieniec (tchórz i mięczak, zainteresowany wyłącznie kobietami i winem), ojciec (bogacz, często przedstawiany w senatorskiej todze), matka (sentymentalna, ale i władcza), hetera (dziwka o złotym sercu, postać zawsze pozytywna), żołnierz samochwał (karykatura i antyteza rzymskich cnót militarnych), pasożyt (biedak ale i poeta, zarabiający na chleb zabawianiem ludzi ze sceny).
Terencjusz - znamy jego 6 sztuk. Trzymał się ściślej greckich oryginałów, kładąc nacisk na realistyczne wątki akcji, eliminując z niej śpiewane interludia oraz monologi i umiejętnie stapiał kilka sztuk w jedną.
Czegoś takiego jak typowa rzymska sztuka po prostu nie ma. Być może najbardziej charakterystycznym wyróżnikiem rzymskiej komedii jest postać sprytnego niewolnika. Wszystkie rzymskie sztuki wystawiane były ku chwale bogów. Dla Rzymian moralność była kwestią przepisów prawa: swoich bogów nie uważali za prawodawców moralności, lecz za źródło zagrożenia lub łaski. W wesołych lub nieprzyzwoitych sztukach Plauta bogowie okazują się łaskawi.
Pierwsze rzymskie teatry miały drewnianą widownię i były budowlami prowizorycznymi, wznoszonymi przez zamożnych polityków z okazji świąt i igrzysk. Rzymianki za czasów Plauta zasiadały wraz z mężczyznami w teatrze. Podział na gorsze i lepsze miejsca służył zarówno ochronie przed tłumem, jak i wyróżnieniu - oczy biednych z podziwem kierowały się na obwieszone biżuterią bogate kobiety. Wszystkie rzymskie maski miały wykrzywione w grymasie uśmiechu usta przypominające tubę megafonu. Styl rzymskiego aktorstwa jest trudny do prześledzenia. Z pewnością aktorom towarzyszył muzyczny akompaniament. Teatr Rzymski stał się w końcu forum politycznym; przedstawienia , walki gladiatorów i wyścigi rydwanów stwarzały najlepszą okazję do konfrontacji ludu rzymskiego a politykami i możliwość szczerego okazania poglądów na ich temat. Drewniane teatry rozbierano z przyczyn politycznych. Pierwszy kamienny teatr wzniesiono w 154 r p.n.e., ale go szybko rozebrany. Potem Pompejusz zbudował cały wieki kompleks architektoniczny, w którego skład wchodził też teatr. Poświęcono go Wenus (Witruwiusz - urbanista - przeciwstawiał się temu; chciał by było to ku czci Apollina lub Dionizosa; Wenus mogła skłaniać młodzieńców i mężatki do nieprzyzwoitych myśli o sprawach płci). Od strony architektonicznej teatr ten łączył lokalną italską tradycję budowli sakralnych (audytorium u stóp schodów świątyni) z greckim stylem teatru z Mityleny, które to miasto Pompejusz podbił. Różnił się od zasadniczo od postklasycznych teatrów klasycznych. Przede wszystkim był budowlą wolno stojącą na płaskim terenie, nie opartą o zagłębienie w zboczu wzgórza. Piętrowy gmach miał formę zamkniętą , gdyż scena była zadaszona, a wysokie ściany i kuluary łączyły jej masywną fasadę z amfiteatralną widownią, tworząc architektoniczną jakość. Rzymska estetyka opierała się na całkowitej rozłączności odświętnego świata sztuki w teatrze oraz codziennego życia i polityki poza jej murami. Nie było zaś oddzielnego miejsca dla tancerzy, a więc chór i aktorzy występowali na tej samej obszernej przestrzeni scenicznej. Miejsca na półokrągłej orchestrze były zarezerwowane dla senatorów; z punktu widzenia polityki zawsze warto być w centrum uwagi. Fasada sceny była o wiele bardziej monumentalna i dekoracyjna niż w teatrze helleńskim. We wczesnym okresie okładano ją drewnem i zdobiono iluzorycznymi malowidłami. Później składała się z kamiennej kolumnady i nisz. Za czasów Oktawiana Augusta kamienne teatry zaczęły wyrastać jak grzyby po deszczu w całej Europie i u wybrzeży Afryki. August zmierzał do tego by widownia teatru stała się mikrokosmosem zhierarchizowanego rzymskiego społeczeństwa, a zarazem żeby nieco zatarły się tam drastyczne różnice między ubogim ludem a bogatą arystokracją. Z czasów cesarstwa zachowały się teksty tylko jednego pisarza:
Seneka - był filozofem, poetą i retorem, wychowawcą młodego Nerona, a później konsulem i głównym rządcą Imperium. W swych tragediach Seneka nie liczył się z konwencją greckiego decorum. Przykładem sceny pełne okrucieństwa - tytułowa Medea zabija swych synów na oczach widzów i w scenie czarów rozlewa ich krew na ołtarzu. W przedstawieniach brał czasem udział sam Neron. Zasady estetyczne Seneki były zbieżne z filozofią stoików. Medea to studium niekontrolowanej pasji, ujęte w ramy zdyscyplinowanej artystycznie formy (pięcioaktowa tragedia z chórami). Stosunek Seneki do mitologii wskazuje bardziej na jego dogłębną znajomość greckiej epiki niż na zainteresowanie klasycznymi tragediami. Jego dzieła przeznaczone były dla równie kompetentnych, dobrze wykształconych odbiorców. Gardził on masową rozrywką: walkami gladiatorami i pokazami mimów. Cesarz i arystokraci w tych czasach utrzymywali prywatne zespoły teatralne, które grywały w pałacach, dla wybranych. Sztuka Seneki należą do rzymskiego teatru wyobraźni. W tym świecie jednostki nie mają prawa wyboru swego losu. Zauważalny jest brak zainteresowania indywidualną psychologią bohaterów, ale jedynie elementarne cechy ich pasji. Bezosobowy chór komentuje wydarzenia z obojętnością. Bogowie nie interweniują w sprawy ziemskie, w tym świecie bogiem jest cesarz. Bohaterowie Seneki niszczą się nawzajem mocą namiętności i nie ma od tego ucieczki. Forma jest bardzo zdyscyplinowana: ściśle przestrzega on rygorów jedności czasu, miejsca i akcji - sztuki dzieją się podczas jednego dnia, w tej samej przestrzeni, a ich fabuła jest jednowątkowa. Taki styl oddaje raczej poglądy estetyczne elit, wbrew ogólnie panującym grecko - rzymskim normom.
Sztuka teatralna jest dziełem jej autora, aktor pełni jedynie rolę przekaźnika jej literackich treści. W okresie cesarstwa popularne stały się popisy komiczne mimów i pantomimy. W pantomimie występował zazwyczaj jeden aktor i wykonywał wszystkie taneczne role (nieme) i chór. Wykpiwała ona groteskową przesadność tragedii: watowane stroje, maski i krępujące ruchy koturny. Ulubionym tematem pantomimy było cudzołóstwo. Ze względu na frywolną treść ograniczano prawa do zgromadzeń.
Centralny ośrodek kultury grecko-rzymskiej u schyłku Cesarstwa przeniósł się z Rzymu do Bizancjum. Tu zakazano wszelkich przedstawień obcych duchowi chrześcijaństwa, które wg Kościoła były źródłem bluźnierstwa i rozpusty. Nie dawało się ich jednak wyeliminować, odmówiono zatem jedynie finansowania publicznych świąt z udziałem teatru. Skutkiem tego dramat przeprowadził się z teatru do cyrków i szczwalni, gdzie polowania i wyścigi urozmaicone były występami mimów. Chrześcijaństwo poradziło sobie z pogaństwem w długim okresie wchłaniania politeistycznych świąt oraz uroczystości i dedykowaniu ich własnemu Bogu i świętym. Pogańskie świątynie przerabiano na kościoły, nekropolie zmieniano na cmentarze. Niektóre elementy widowisk wykorzystano podczas liturgii, wpierw wprowadzając antyfony, potem sformalizowaną dramaturgicznie strukturę mszy, aż do przekształcenia dni świątecznych w święta błaznów, polegających na wywróceniu na opak codziennego porządku i zmianie społecznych ról.
2