Ryzyko w produkcji rolniczej, sposoby jego pomiaru i ograniczania

Już blisko 150 lat temu Michał Oczapowski wprowadzał pozycję „ryzyko" do kalkulacji rolniczych. Ryzyko istnieje w każdym ustroju społeczno-gospodarczym.

Ryzyko występuje we wszystkich działach gospodarki narodowej, w rolnictwie jest ono jednak szczególnie duże ze względu na silne uzależnienie produkcji rolniczej od pogody oraz niemożność ustalenia sztywnych cen na produkty rolnicze. Produkcji rolniczej zawsze towarzyszy i będzie towarzyszyć mniejsza lub większa niepewność.

Można wyróżnić, następujące sytuacje, w jakich działa każda gospodarka: 1) wiedza doskonała, 2) ryzyko, 3) niepewność. W rolnictwie sytuacja pierwsza, w której, rolnik wiedziałby na pewno, jaką uzyska produkcję lub jakie poniesie koszty, w ogóle w praktyce się nie zdarza. Sytuacją tą nie będziemy się więc w ogóle dalej zajmowali. Sytuacja druga występuje wtedy, gdy rolnik może przewidywać wielkość produkcji i kosztów z pewną dozą prawdopodobieństwa.

Rolnik nie jest w stanie ściśle przewidzieć przyszłości,, a więc liczby wynikające z jego wiedzy są obarczone większym lub mniejszym ryzykiem. Mimo to musi on planować, dokonując pewnych szacunków. Jest bowiem zmuszony do podejmowania decyzji, a proces podejmowania decyzji jest w znacznym stopniu związany ze sporządzeniem określonych, planów, które nigdy jednak dokładnie się nie sprawdzają.

Prawdopodobieństwo uzyskania określonych wyników produkcyjnych lub poniesienia określonych strat

Empiryczne prawdopodobieństwo uzyskania określonej produkcji lub poniesienia określonej straty można ustalić jednym z dwóch sposobów: a priori, jeśli się zna cechy danej zbiorowości, albo statystycznie, a więc następczo, gdy możliwe jest przebadanie określonych zdarzeń, które już miały miejsce.

Przykładem apriorycznej oceny prawdopodobieństwa, a więc określenia go z góry, może być np. przewidywanie liczby cieląt mających się urodzić w ciągu roku. Wiadomo, że dotychczas krowa daje nie więcej niż jedno cielę w roku. Natomiast na podstawie danych z przeszłości statystycznie można ustalić, że w określonych warunkach nie uzyskuje się więcej cieląt w roku niż 0,9 czy też 0,8.

Statystycznie prawdopodobieństwo można ustalić, jeśli zostaną spełnione następujące warunki: 1) jeśli grupa badanych przypadków jest dostatecznie duża; 2) jeśli obserwacje powtarzają się w określonej, dostatecznie jednolitej populacji; 3) jeśli obserwacje są od siebie niezależne.

Niepewność

Przez niepewność rozumiemy możliwość nieuzyskania zamierzonego efektu wówczas, gdy nie można ustalić stopnia prawdopodobieństwa tego niepowodzenia. Inaczej można niepewność nazwać ryzykiem niemierzalnym. Nie da się go ująć liczbą i wstawić do rachunku. Niepewność ma zatem całkowicie subiektywny charakter. Jest ona po prostu przewidywaniem przyszłości i stanowi specyficzną cechę psychiki każdego poszczególnego producenta. Niepewność odnosi się do wszystkich przyszłych zdarzeń, dla których empirycznie nie można ustalić parametrów rozkładu prawdopodobieństwa. Pociąga to za sobą podejmowanie decyzji przy niedoskonałej wiedzy.

Za Headym podajemy sytuacje, w jakich występuje niepewność, oraz źródła tej niepewności:

1. niepewność endogeniczna, związana z samym gospodarstwem, np. co do wielkości uzyskanej produkcji (niepewność fizyczna i biologiczna);

2. niepewność egzogeniczna, której źródłem są czynniki działające poza gospodarstwem, takie jak:

1. zmienność i niepewność cen produktów rolniczych i środków produkcji;

2. zmiany w technologii produkcji w rolnictwie i poza rolnictwem {niepewność technologiczna);

3. państwo i instytucje; chodzi min. o środki ekonomiczne lub prawne, za pomocą których państwo kieruje produkcją rolniczą;

Niepewność egzogeniczna jest np. typowa dla sytuacji, w której rolnik, decydując się na rozbudowę swego małego stada owiec w dużą fermę, nie jest w stanie przewidzieć, czy nie zostanie wynalezione włókno zastępcze, co mogłoby spowodować nieopłacalność tej inwestycji. Mieszany charakter ma niepewność co do dobrobytu rodziny rolnika, która wynika z niepewności co do plonów i co do cen.

Ryzyko

Ryzyko występuje wówczas, gdy nie ma pewności uzyskania zamierzonych efektów, można je jednak przewidzieć z określonym stopniem prawdopodobieństwa.

Gdy rolnik planuje uprawę rzepaku w warunkach, w których ta roślina jest zawodna, może z góry przewidzieć na podstawie swego doświadczenia częstotliwość wymarzania rzepaku, stratę spowodowaną jednorazowym wymarznięciem rozłożyć na tyle lat, co ile rzepak wymarza, i obliczoną w ten sposób roczną stratę uwzględnić w kalkulacji opłacalności uprawy rzepaku. Znając prawdopodobieństwo strat, można się od nich - przynajmniej w teorii - ubezpieczyć. Jeśli instytucje ubezpieczeniowe nie ubezpieczają od określonego ryzyka, to w każdym razie można je obliczyć i uwzględnić w rachunku kosztów przedsiębiorstwa. Warunkiem obliczenia ryzyka jest znajomość średniej arytmetycznej oraz wartości modalnej (najczęstszej) uzyskiwanych wyników.

Ryzyko w rolnictwie występuje w różnych formach i wynika z rozmaitych przyczyn. Różni autorzy przyjmują różną systematykę rodzajów ryzyka. My rozróżniamy cztery rodzaje ryzyka, a mianowicie ryzyko techniczno-przyrodnicze, technologiczne, organizacyjne i ekonomiczne. Czasami jednak trudno jest zdecydować, do jakiej grupy zaliczyć określone ryzyko.

Ryzyko techniczno-przyrodnicze. Należą tu następujące możliwości ponoszenia strat:

1. Niepomyślne lub nietypowe warunki klimatyczne. Powodują one spadek planów poniżej normy, któremu nie daje się zapobiec.

2. Niepomyślna reakcja zwierząt na zmianą warunków lub na paszę, do jakiej nie były przyzwyczajone. Znane są częste przypadki, że np. krowy wywodzące się od wysokoprodukcyjnych rodziców, przeniesione w inne warunki, dają mniej mleka niż miejscowe krowy, których produkcyjność była uznana za niezadowalającą.

3. Wprowadzenie nowocześniejszych maszyn lub urządzeń, teoretycznie bardziej wydajnych. Często jednak miejscowa załoga osiąga za pomocą tych nowych urządzeń mniejszą wydajność pracy. Do najczęstszych przyczyn tych niepowodzeń należą: a) nieumiejętność posługiwania się nową, ale nieznaną techniką, b) brak części zamiennych, c) niedostosowanie miejsca pracy do nowych urządzeń. Bywa tak, że kombajn na polu kamienistym, nierównym lub na bardzo wysokim i zwichrzonym zbożu ma w ostatecznym rachunku wydajność mniejszą od osiąganej przy bardziej prymitywnych sposobach sprzętu. W tych warunkach gospodarstwo nastawione na sprzęt kombajnem ponosi ryzyko niezebrania w ogóle zboża.

Ryzyko technologiczne. Technologia oznacza sposób wykonywania pracy, a więc posługiwania się określoną techniką, lub zespół metod produkcji. Ryzyko występuje wtedy, gdy rozwój nauki i techniki umożliwia ulepszenie tych metod. Jeśli nowa technologia nie została w ogóle dostatecznie sprawdzona albo jeśli ludzie, którzy zaczynają pracować stosując tę nie znaną im dotychczas technologię, nie są do niej wdrożeni, trzeba liczyć się zazwyczaj z określonymi niepowodzeniami, które pogarszają wyniki. Zatem wprowadzenie nowej technologii związane jest zazwyczaj z określonym ryzykiem. Jest to tak powszechne, że można uznać za regułę, iż każda reorganizacja, a więc sytuacja, w której ludzie zaczynają inaczej pracować, początkowo pociąga za sobą pogorszenie wyników. Należy więc przed przejściem na nową technologię pracy czy produkcji dokształcić pracowników i wysyłać ich na praktykę do gospodarstw, które już opanowały tę nową technologię.

Ryzyko organizacyjne. Ryzyko tego rodzaju związane jest w znacznym stopniu z różnymi zmianami organizacyjnymi, jakie zachodzą w gospodarstwie lub przedsiębiorstwie. Wyliczmy ważniejsze rodzaje tych zmian:

1. Zmiany w organizacji produkcji. Zmiany te zbliżone są do zmian w technologii produkcji. Mają one jednak szerszy zasięg, obejmują bowiem zwykle całą jednostkę gospodarczą lub organizacyjną. Przykładem może być przejście od zakładowej do działowej organizacji produkcji w przedsiębiorstwie wielkoobszarowym. Przy pierwszym systemie organizacji produkcja, zarówno roślinna, jak i zwierzęca, prowadzona jest w ramach poszczególnych zakładów. Przy drugim systemie produkcją roślinną w skali całego przedsiębiorstwa zarządza jedna osoba wchodząca w skład zarządu tego przedsiębiorstwa. Z kolei produkcją zwierzęcą w skali całego przedsiębiorstwa zarządza również jeden człowiek, ale prowadzona jest ona w każdej fermie przez jej kierownika. Zmiana systemu organizacji przedsiębiorstwa pociąga za sobą określone, często duże ryzyko. W okresie dokonywania zmiany organizacji, a także przez pewien czas po jej zakończeniu rosną koszty, a przede wszystkim zmniejsza się produkcja. Trwa to krócej lub dłużej w zależności od miejscowych warunków i od osobowości dyrektora przedsiębiorstwa.

2. Zmiana systemu zarządzania. Łączy się ona w znacznym stopniu ze zmianą organizacji produkcji oraz ze zmianą organizacji przedsiębiorstwa. Łączenie niewielkich przedsiębiorstw jednozakładowych w większe przedsiębiorstwa wielozakładowe związane jest ze zmianą systemu zarządzania. Z systemu jednoszczeblowego lub dwuszczeblowego (kierownik - robotnik lub kierownik - brygadzista - robotnik) przedsiębiorstwo przechodzi na system przynajmniej dwu- lub trzyszczeblowy (dyrektor - kierownik - robotnik lub dyrektor - kierownik - brygadzista - robotnik). Zwykle oddalenie wykonawstwa od szczebla podejmującego decyzję powoduje mniej dokładne wykonywanie decyzji, a jednocześnie większe zniekształcenia informacji przekazywanych wyżej przez poszczególne szczeble zarządzania. Zmiana systemu zarządzania pociąga więc za sobą, zwłaszcza w pierwszym okresie po reorganizacji, ryzyko zmniejszenia efektów na skutek mniej sprawnej gospodarki. Mogą również występować zakłócenia w działalności przedsiębiorstwa przy zmianach form rozrachunku gospodarczego wewnątrz tego przedsiębiorstwa. Zdarza się to, gdy przedsiębiorstwo przechodzi z pełnego rozrachunku gospodarczego na ograniczony lub gdy w ogóle zostaje zniesiony rozrachunek gospodarczy wewnątrz przedsiębiorstwa.

3. Zmiany w wielkości pól. Nagłe zwiększenie obszaru poszczególnych pól powoduje zazwyczaj spadek produkcji na skutek mniej starannej uprawy, niniejszego jej zindywidualizowania na poszczególnych działkach położonych na różnych kompleksach glebowych oraz słabszego dozoru. W niektórych wypadkach ten ujemny objaw ustępuje, w innych nie. Zależy to od tego, w jakim stopniu decyzja gwałtownego zwiększenia pól jest uzasadniona.

4. Niesolidność kooperantów oraz dostawców i odbiorców. Niesolidność w wykonywaniu umów kooperacyjnych stanowi ważne źródło ryzyka. Objawy niesolidności kooperantów są różne. Może to być np. niedostarczenie na czas prosiąt lub warchlaków do tuczu czy też młodego bydła rzeźnego na opas, zielonki lub okopowych do suszarni, pasz treściwych z mieszalni pasz. Niesolidność dostawców wyraża się zazwyczaj w złej jakości dostarczonych towarów. Niesolidność odbiorców polega na nierespektowaniu warunków przewidzianych umową lub na nieuczciwym zaliczaniu dostarczonych produktów do niższych klas jakości i płaceniu za nie zbyt niskich cen.

5. Zły stan zdrowia lub niespodziewane choroby. Dotyczy to głównie rolników indywidualnych, którzy zwykle nie mają się kim wyręczyć, a jeśli nawet mają, to muszą za zastępstwo płacić, co obniża dochód rolniczy.

Ryzyko ekonomiczne. Rozróżnia się ogólne i cząstkowe źródła tego ryzyka.

1. Źródła ogólne:

a. Rozwój społeczny. Zawarte w nim są bardzo liczne i bardzo różne źródła ryzyka. Zmieniają się preferencje konsumentów i w związku z tym zmienia zapotrzebowanie na różne produkty. Zmienia się stosunek do zawodu rolnika oraz do różnego rodzaju prac, a tym samym do zatrudnienia w różnych gałęziach produkcji, zmieniają się wymagania w stosunku do warunków bytowych.

b. Podział pracy. Gospodarstwo rolnicze przestaje być jednostką autarkiczną. Następuje podział pracy wyrażający się w mniejszej lub większej specjalizacji. Gospodarstwa rolne, zwłaszcza drobne, na skutek szybkiego zmniejszania się liczby zatrudnionych w rolnictwie nastawiają się na wytwarzanie niewielu produktów, gdyż zapewnia to skalę produkcji umożliwiającą efektywną mechanizację, a nawet przekształcają się w gospodarstwa czysto roślinne, bezinwentarzowe, oraz czysto hodowlane, w których nie ma w ogóle towarowej produkcji roślinnej. Gospodarstwa jednostronne są bardziej narażone na ryzyko.

2. Źródła cząstkowe:

b. Wahania cen wolnorynkowych produktów rolniczych. Ceny te zależą głównie od podaży i popytu.

c. Stały wzrost cen środków produkcji, wyprzedzający wzrost cen produktów rolnych. Bronić się przed skutkami zwyżki tych cen rolnictwo może jedynie przez zwiększanie plonów z 1 ha, co wymaga doskonalenia organizacji i technologii produkcji oraz podnoszenia poziomu wiedzy fachowej rolników.

Miarą ryzyka według O. Langego jest odchylenie standardowe zmiennej losowej, które nazywamy współczynnikiem ryzyka.

Mniej dokładną miarą ryzyka może być rozpiętość zmiennej losowej, a więc różnica między największą a najmniejszą wielkością tej zmiennej (#max - #min). Te dwa mierniki bardzo się różnią wielkością. Dlatego może słuszniej byłoby za miarę ryzyka przyjmować jedynie połowę rozpiętości zmiennej losowej.

Ryzyko jest integralnie związane z produkcją, w szczególności zaś z produkcją rolniczą, ze względu na zależność tej produkcji od zjawisk przyrodniczych. Ryzyko w szerszym rozumieniu tego słowa, a więc niepewność, jest tym bardziej nie do uniknięcia. Producent w swej świadomej działalności musi jednak poszukiwać sposobów zmniejszenia ryzyka i niepewności. Można wyróżnić trzy takie sposoby.

1. Przewidywanie. Zdolność przewidywania pozwalającego unikać ryzyka wynika z posiadanych informacji statystycznych i lokalnych oraz z wiedzy i doświadczenia kierownika gospodarstwa.

2. Bieżące przeciwdziałanie. Jest ono możliwe w skali kraju i w skali gospodarstwa. W skali kraju służą do tego celu środki polityki gospodarczej, np. zasada stabilizacji cen, a także ubezpieczenia. W skali gospodarstwa bieżące przeciwdziałanie polega na właściwym doborze gałęzi i działalności produkcyjnych, na właściwym doborze środków produkcji oraz na zapewnieniu gospodarstwu niezbędnej siły roboczej.

3. Następcze niwelowanie skutków ryzyka. Służy temu celowi z jednej strony pomoc państwa, a z drugiej zdobywanie dodatkowych środków na pokrycie strat przez zaciąganie pożyczek, sprzedaż niektórych składników majątkowych itp.

Należy też zdawać sobie sprawę z tego, co sprzyja zmniejszeniu nieuniknionego ryzyka, a co wpływa na jego zwiększenie.

Na zmniejszenie ryzyka wpływa wzrost wiedzy rolników - kierowników gospodarstw, rozwój nauki i techniki, a więc rozwój chemii środków nawozowych i środków ochrony roślin i zwierząt, rozwój konstrukcji i produkcji maszyn ułatwiających np. zbiór plonów, rozwój racjonalnie traktowanych melioracji itp., wreszcie dobra gospodarka w szerokim tego słowa znaczeniu.

Na zwiększenie ryzyka w rolnictwie wpływa daleko posunięta specjalizacja oraz taka skala produkcji, która nie pozwala na elastyczne dostosowanie się do zmian popytu.

Daleko posunięta, czyli wąska specjalizacja oznacza wytwarzanie małej lub bardzo małej liczby produktów towarowych. Nieurodzaj jednej z niewielu uprawianych roślin lub spadek produkcyjności podstawowej grupy zwierząt pociąga za sobą od razu utratę znacznej części wpływów. W warunkach gospodarki rynkowej, gdzie ceny artykułów rolniczych kształtują się na rynku i w związku z tym ciągle się zmieniają, spadek cen na jeden z nielicznych artykułów towarowych wytwarzanych w gospodarstwie ma podobne konsekwencje. Tak, więc przy wąskiej specjalizacji spadek produkcji w jednej z nielicznych działalności produkcyjnych prowadzonych w gospodarstwie lub też spadek cen artykułów niemających sztywnych cen powoduje spadek przychodów gospodarstwa.

Przy bardzo dużej skali produkcji zwiększa się niebezpieczeństwo strat powodowanych przez szkodniki i choroby. Ryzyko takich strat występuje szczególnie w produkcji zwierzęcej. Poza tym produkcja zwierzęca jest szczególnie wrażliwa na nawet krótkotrwały brak pasz. Jest rzeczą dobrze znaną, że straty spowodowane okresowym niedożywieniem zwierząt wielokrotnie przewyższają wartość pasz niedostarczonych zwierzętom we właściwym czasie. U zwierząt chowanych w bardzo dużych stadach możliwy jest też spadek produkcji. pod wpływem czynników psychologicznych.

Jedno jest pewne: zabezpieczenie się przed ryzykiem świadczy o talencie gospodarskim rolnika.

---