Racjonalizacja organizacji produkcji rolniczej

Punktem wyjścia każdej racjonalizacji produkcji jest z ekonomicznego punktu widzenia jest dążenie do urzeczywistnienia w maksymalnym zakresie zasady racjonalnego działania. O. Lange zdefiniował ją jako ogólną zasadę „…racjonalnego postępowania w warunkach kwantyfikacji celu i środków działania. Zasada ta stwierdza, ze maksymalny stopień realizacji celu osiąga się postępując w ten sposób, aby przy danym nakładzie środków otrzymać maksymalny stopień realizacji celu albo też postępując tak, aby przy danym stopniu realizacji celu użyć minimalnego nakładu środków.” Pierwszy wariant postępowania nazywa się zasadą największego efektu albo zasadą największej wydajności. Drugi wariant nazywa się zasadą najmniejszego nakładu środków albo zasadą oszczędności środków.

Z obserwacji może wynikać, że możliwe są różne kierunki zmian, a więc i różne kombinacje. Nie ograniczają się one tylko do największego efektu (największej wydajności) przy niezmienionych kosztach, czy też utrzymania produkcji przy możliwie najmniejszym (zmniejszonym) nakładzie środków, jak to sugeruje O. Lange. Ujęcie to nie wyczerpuje w pełni możliwości w tym zakresie. Istnieje bowiem w sumie pięć wariantów zasady racjonalnego gospodarowania, tzn. oprócz dwóch pierwszych (wskazanych przez Lange) dodatkowo jeszcze poprzez:

• zwiększenie kosztów przy jednocześnie jeszcze większym zwiększeniu wartości produkcji (wariant III);

• zmniejszenie wartości produkcji przy jednocześnie jeszcze większym zmniejszeniu kosztów produkcji (wariant IV);

• zwiększenie produkcji przy jednoczesnym obniżeniu kosztów produkcji (wariant V, krótkotrwały, możliwy w wyniku reorganizacji gospodarstw zaniedbanych).

Graficznie pięć wariantów realizacji zasady racjonalnego gospodarowania można przedstawić następująco:

Rys.1. Zasada racjonalnego gospodarowania wariant I

Rys. 2. Zasada racjonalnego gospodarowania wariant II

Rys. 3. Zasada racjonalnego działania wariant III

Rys. 4. Zasada racjonalnego działania wariant IV

Rys. 5. Zasada racjonalnego działania wariant V

Wariant I i III poprawy efektywności może mieć charakter wynikający z szeroko rozumianego postępu technologicznego lub usprawnienia organizacji produkcji.

Warto zwrócić uwagę, że wariant IV realizacji zasady racjonalnego gospodarowania jest zazwyczaj możliwy, gdy na skutek wyraźnego podrożenia jakiegoś środka produkcji opłaca się z niego zrezygnować (lub go ograniczyć), gdyż ta rezygnacja spowoduje mniejszy spadek wartości produkcji niż wartość zakupu tego środka. Podobnie wygląda sytuacja w przypadku wariantów I i II oraz V, wynikającego z reorganizacji gospodarstw zaniedbanych. Jeśli, przykładowo, chcemy utrzymać koszty na nie zmienionym poziomie i jednocześnie zwiększyć produkcję, to w rzeczywistości gospodarczej jest to możliwe wówczas, gdy w warunkach konkurencji pojawi się na rynku nowy środek produkcji, lepszy jakościowo, dający większy przyrost produkcji i którego koszt w przeliczeniu na 1 ha lub 1 szt. jest taki sam jak dotychczasowego środka gorszej jakości. Sytuacja taka jednak rzadko się zdarza, gdyż najczęściej lepszy i nowy środek ma wyższą cenę. Częściej natomiast zdarza się, że rolnik z opóźnieniem zauważy środek produkcji od dawna na rynku istniejący, który zakupiony za tę samą kwotę, co kupowany dotychczas, zawiera np. więcej czystego składnika, a zatem powoduje większy przyrost produkcji. Podobna sytuacja jest wówczas, gdy rolnik zauważy, iż kupując taką samą ilość mocznika co dotychczas, może jego część zużyć nie tylko (jak do tej pory) na nawożenie doglebowe, ale przeznaczyć także część na nawożenie dolistne, uzyskując w wyniku tej zmiany większą produkcję pasz treściwych i objętościowych.

Podobnie ma się sytuacja przy wariancie II (oszczędności środków): przypuśćmy, że producent mleka miał mniej pieniędzy i zakupił mniej mocznika niż dotychczas, ale jego część po raz pierwszy przeznaczył w odpowiedniej proporcji jako dodatek do kiszonki. W rezultacie, mimo niższych kosztów i niniejszej ilości wyprodukowanej zielonej masy, produkcja mleka nie zmniejszyła się.

Zdarza się, że w gospodarstwie pozornie nowoczesnym, a w istocie zaniedbanym, istnieją możliwości obniżenia kosztów i jednoczesnego zwiększenia produkcji, a zatem jest szansa zastosowania V wariantu realizacji zasady racjonalnego gospodarowania. Załóżmy, że gospodarstwo osiąga w ciągu roku 6000 litrów mleka od krowy. Następca, po przejęciu gospodarstwa, zmniejszył największą pozycję w wydatkach dotyczącą zakupów pasz wysokobiałkowych i drogich dodatków, a jednocześnie zdecydowanie poprawił do tej pory złą jakość kiszonki i zadbał, by była ona produkowana blisko ośrodka gospodarstwa, a nie jak dotychczas w bardzo dużej odległości. W efekcie wzrosła produkcja mleka, przy obniżonych kosztach. Jednak warto podkreślić, że rozwiązania wynikające z tej możliwości nie trwają w nieskończoność i stosunkowo szybko trzeba poszukiwać innych wariantów zwiększenia efektywności produkcji.

Podsumowując można stwierdzić, że poprawę stopnia realizacji celu można osiągać:

• utrzymując koszty na nie zmienionym poziomie, przy jednoczesnym zwiększeniu wartości produkcji (wariant I);

• utrzymując wartość produkcji na nie zmienionym poziomie, przy jednoczesnym zmniejszeniu kosztów (wariant II);

• zwiększając koszty, przy jeszcze większym jednocześnie podwyższeniu wartości produkcji (wariant III);

• zmniejszając wartość produkcji, przy jednocześnie jeszcze większym zmniejszeniu kosztów produkcji (wariant IV);

- zwiększając produkcję, przy jednoczesnym obniżeniu kosztów (wariant V, krótkotrwały, możliwy w wyniku reorganizacji jednostek zaniedbanych).

W ramach tego wykładu omówione zostaną cztery pojęcia ekonomiczno-organizacyjne, a mianowicie pojęcie koncentracji, uproszczenia, specjalizacji oraz kooperacji, oczywiści w zastosowaniu do produkcji rolniczej. Oznaczają one określone posunięcia i formy organizacyjne, których umiejętne zastosowanie w określonych warunkach może ułatwić urzeczywistnienie zasady gospodarności.

Koncentracja

Koncentracja oznacza skupianie i powiększanie rozmiarów produkcji i potencjału produkcyjnego. Przez koncentrację produkcji rozumie się ilościowy wzrost rozmiarów jednorodnej produkcji w obrębie danego gospodarstwa rolnego czy przedsiębiorstwa rolnego.

Koncentracja może być: przestrzenna i organizacyjno - ekonomiczna.

Koncentracja przestrzenna, czyli geograficzna polega na skupianiu poszczególnych elementów sił wytwórczych ziemi, pracy i środków produkcji w przestrzeni. Skłania do niej zmniejszenie kosztów transportu, zwiększenie skuteczności zarządzania (koncentracja ziemi - komasacja).

Koncentracja organizacyjno - ekonomiczno polega na zwiększaniu rozmiarów jednostki gospodarczej lub organizacyjnej przez powiększenie obszaru gruntów, wielkości załogi i ilości środków produkcji.

Wyróżniamy następujące główne sposoby koncentracji produkcji rolnej:

1. powiększanie powierzchni użytków w gospodarstwie rolnym - koncentracja ziemi

2. powiększanie nakładów produkcyjnych na jednostkę powierzchni - proces intensyfikacji produkcji,

3. specjalizacja gospodarstw - powiększanie rozmiarów jednorodnej produkcji towarowej,

4. upraszczanie organizacji gospodarstwa - powiększanie obszaru danej uprawy lub zwiększanie pogłowia danego gatunku zwierząt.

Koncentrację możemy rozpatrywać z dwóch stron: jako koncentrację sił wytwórczych i koncentrację produkcji.

Koncentracja sił wytwórczych:

• ziemi,

• ludzi (podnoszenie kwalifikacji),

• środków produkcji (budynków i budowli, maszyn i narzędzi, stada zwierząt, środków obrotowych).

Koncentracja produkcji - chodzi tu o uzyskanie dużych ilości jednego produktu. Korzyści te dadzą się ująć w dwie grupy:

1. korzyści wynikające z uzyskania dużych partii jednolitego towaru. Duże partie jednolitego towaru są chętniej kupowane przez przedsiębiorstwa handlowe i przetwórnie. Poza tym jednolity surowiec pozwala zwiększyć wydajność procesu przetwórczego. Dlatego za duże partie jednolitych produktów producenci mogą uzyskiwać wyższe ceny.

2. zwiększenie siły ekonomicznej gospodarstwa lub przedsiębiorstwa.

Ujemne skutki nadmiernej koncentracji:

• wzrost kosztów np. transportu wskutek wydłużenia się długości dróg z ośrodka gospodarczego do pól, nadmiernie duże stado zwierząt wymusza zatrudnienie dodatkowych osób, częstsze pojawianie się chorób

• spadek produkcji przy niedostatecznie przemyślanej i przygotowanej koncentracji produkcji, gdy brak środków produkcji; nadmierna wielkość stada zmniejsza jakość obsługi co powoduje obniżenie wydajności jednostkowej zwierząt, pogorszenie warunków dobrostanu.

Najważniejszym jednak względem, z którym trzeba się liczyć, przy bardzo znacznej koncentracji produkcji, zwłaszcza przestrzennej, jest tzw. Ograniczoność zarządzania. Zbyt duży obszar jednostki gospodarczej uniemożliwia jej kierownikowi dopilnowanie produkcji.

Upraszczanie organizacji gospodarstw polega na zmniejszaniu liczby działalności produkcyjnych w najwęższym tego słowa znaczeniu.

Umożliwia to zwiększenie skali produkcji każdej z działalności.

Do upraszczania organizacji gospodarstwa rolniczego skłaniają siły różnicujące.

Upraszczanie produkcji roślinnej dokonuje się w wyniku uproszczenia nawożenia mineralnego i organicznego, ochrony roślin, zmniejszenia liczby gałęzi produkcyjnych, uproszczenia zmianowania i technologii produkcji.

1. Uproszczenie nawożenia mineralnego:

• zamiast corocznego nawożenia wszystkimi składnikami stosuje się nawożenie azotowe co roku, a potasowe i fosforowe co drugi rok, a nawet co 3 lata, tzw. nawożenie na zapas; nawożenie wapnem zaś co 6 lat;

• zamiast nawozów jednoskładnikowych stosuje się nawozy wieloskładnikowe - wysiewanie nawozów w dogodnych dla gospodarstwa terminach, np. nawozy fosforowe i potasowe rozsiewa się na ściernisko i przyoruje pod okopowe.

2. Uproszczenie gospodarki obornikiem:

• zmechanizowanie pracy przy oborniku w celu zaoszczędzenia pracy ręcznej;

• wprowadzenie bezściółkowego chowu inwentarza;

• ograniczenie ilości obornika przez skracanie stanowisk dla bydła;

• przechodzenie na gospodarkę bezobornikową - słoma cięta przez kombajn na sieczkę jest przyorywana wraz z dawką nawozów azotowych.

3. Uproszczenie ochrony roślin:

• zamiast kilku sposobów mechanicznego zwalczania chwastów - wprowadzenie powszechnego, chemicznego zwalczania chwastów.

4. Zmniejszanie liczby gałęzi i działalności produkcyjnej w gospodarstwie:

• likwidacja gałęzi drobnych, wiążących się z samozaopatrzeniem;

• nieuprawianie na glebach bardzo dobrych (lessowych) zbóż, lecz uprawianie roślin pastewnych okopowych oraz chów trzody;

• nieuprawianie roślin pastewnych na glebach dobrych bez użytków zielonych, a tylko zboża i buraki cukrowe oraz chów bydła;

• nieuprawianie roślin okopowych na glebach gliniastych i ilastych, uprawianie zaś zbóż i roślin pastewnych;

• uprawianie roślin sprzątanych tylko kombajnami zbożowymi (zboża, rzepak, strączkowe, trawy nasienne);

• specjalizacja sadownicza, warzywnicza, chmielarska.

Specjalizacja jest jedną z dróg prowadzących do koncentracji sił, środków i produkcji.

Gospodarstwem wyspecjalizowanym nazywamy takie, w którym określona działalność lub gałąź ma odpowiednio duży (wyraźnie odbiegający od innych) udział w produkcji końcowej lub towarowej.

Czynniki sprzyjające specjalizacji:

1. poprawa wyniku finansowego, szczególnie małe gospodarstwa powinny dążyć do specjalizacji, gdyż prowadzenie kilku działalności o małych rozmiarach nie sprzyja osiąganiu optymalnego dochodu.

2. wprowadzenie specjalizacji można rozważyć, jeśli istnieją szczególne okoliczności, które mogłyby ją uzasadniać, a więc takie, jakich nie ma w innych gospodarstwach danego typu. W gospodarstwie jest np. pusty budynek, który po niewielkiej adaptacji mógłby być wykorzystany do określonej działalności w produkcji zwierzęcej. Gospodarstwo takie znajduje się w szczególnej sprzyjającej sytuacji dla specjalizacji dlatego, że koszty amortyzacji budynku nie będą kosztami specjalnymi (ponoszonymi przy zwiększaniu, czy wprowadzaniu nowej produkcji), a więc wynikającymi ze specjalizacji ; są to koszty stałe, ponoszone bez względu na wykorzystanie budynku. Argumentem za specjalizacją może być to, że użytkownik bądź członek jego rodziny jest dobrym specjalistą np. w uprawie warzyw lub chowie tuczników.

Czynniki hamujące specjalizację:

1. duży obszar gospodarstwa,

2. szczyty zapotrzebowania na pracę

3. ryzyko przyrodnicze i ekonomiczne.

Granice specjalizacji:

1. granice biologiczno - klimatyczne: specjalizację w produkcji roślinnej ograniczają warunki klimatyczne oraz wymagania roślin w stosunku do środowiska. Ograniczać specjalizację może konieczność zachowania określonego następstwa roślin; nie wszystkie rośliny mogą być uprawiane przez więcej niż rok na danym polu. Często specjalizacja w produkcji zwierzęcej łączy się z tworzeniem bardzo dużych stad zwierząt. Nadmierna koncentracja zwierząt w jednym miejscu grozi zanieczyszczeniem środowiska. Powoduje też kłopoty z usuwaniem i racjonalnym zagospodarowaniem odchodów zwierzęcych, co bywa nieraz bardzo kosztowne.

2. granice gospodarcze: niemożność zaopatrzenia w środki do produkcji, np. pasze. Wymaga to sprawnie działającego handlu, bądź bardzo sprawnej kooperacji z zakładami produkcyjnymi.

Efekty specjalizacji zależą od wyposażenia jednostki gospodarczej w określone środki produkcji, głównie trwałe, rozmiarów jednostki gospodarczej i od warunków w jakich przebiega produkcja.

Ujemne skutki specjalizacji:

1. nie wykorzystanie naturalnych warunków i zasobów gospodarstwa,

2. niebezpieczeństwo ekstensyfikacji występuje szczególnie w gospodarstwach roślinnych, zwłaszcza wyspecjalizowanych w produkcji zbóż. Wartość produkcji na jednostkę powierzchni jest mniejsza niż w gospodarstwach z produkcją zwierzęcą

3. niebezpieczeństwo występowania chorób i szkodników

4. powstawanie szczytów zapotrzebowania na siłę roboczą

5. niebezpieczeństwo względnej nadprodukcji określonego artykułu

6. wzrost ryzyka przyrodniczego (od tego można się ubezpieczyć) i ekonomicznego.

Celem specjalizacji jest:

• zwiększenie ilości i jakości produkcji towarowej,

• wzrost wydajności pracy,

• osiąganie lepszej opłacalności produkcji i dochodu rolniczego w przeliczeniu na jeden ha i jednego zatrudnionego,

• zwiększenie skali produkcji w celu lepszego wykorzystania budynków, urządzeń, maszyn

• ograniczenie struktury parku maszynowego,

• szybsze wprowadzenie do produkcji nowej techniki i osiągnięć naukowych.

Czynniki skłaniające do specjalizacji:

• stałe zmniejszanie się liczby zatrudnionych w rolnictwie,

• zastosowanie w gospodarstwach rolnych na szeroką skalę wysoko wydajnych i wyspecjalizowanych maszyn - poprzez zwiększenie skali produkcji obniża się koszty mechanizacji,

• oszczędność w inwestycjach budowlanych (zamiast chlewni i obory buduje się oborę),

• produkcja o wysokiej jakości - wyższe dochody.

Kooperacja jest to każda forma współpracy gospodarstwa z innymi gospodarstwami lub przedsiębiorstwami. Kooperacja jest mocno powiązana ze specjalizacją. Rozróżniamy dwie formy kooperacji produkcyjnej gospodarstw rolnych - pionową i poziomą.

Kooperacja pozioma - to produkcyjna współpraca między gospodarstwami, tzn. współpraca jednostek o podobnej produkcji na określonym obszarze.

Kooperacja pozioma - to produkcyjna współpraca między gospodarstwami a instytucjami handlowymi, przemysłowymi i usługowymi.

W kooperacji pionowej rozróżnia się dwie podstawowe formy:

• z instytucjami handlowymi i usługowymi - kooperacja handlowa i usługowa,

• z zakładami przemysłu spożywczego.

8

czas

wartość

czas

wartość

P

P

K

K

K

P

czas

wartość

K

P

czas

wartość

K

P

czas

wartość

---