A

Adekwatny - zgodny z czymś

Agnostycyzm - kierunek negujący możliwości poznania bytu.

Agnostycyzm - przekonanie o istnieniu nauk tajemniczych dostępnych tylko dla nielicznych.

Agnostycyzm wynikający z wariabilizmu - można postrzegać przemijanie, lecz nie można go zrozumieć. Świat tylko zmienny jest absurdalny:

-ponadczasowość świata matematycznego (liczby, teorie)

-filozofia intelektu nie przemija.

Aksjologia - ogólna teoria wartości,(co to są wartości, czy są względne, czy da się ułożyć wartości), hierarchia, czy wartość istnieje w przedmiocie

Ambisentencja - wyznawanie sądów sprzecznych w tej samej chwili.

Ambiwalencja - występowanie dwóch sprzecznych odczuć w tej samej chwili.

Anomia - brak, zanik, naruszenie poczucia ważności norm prawnych, związków uczuciowych, obyczajów, rozpad.

Antropomorfizacja - nadawanie ludzkich cech rzeczą, ludziom. Filozofię od pozostałych nauk dzieli aspekt przedmiotu, punkt widzenia, metody badawcze.

Antropologia filozoficzna - filozofia człowieka, kim jest człowiek? jaka jest jego natura? Kim jest człowiek na tle innych bytów? Kierowanie człowieka jest zjawiskiem socjotechniki.

Antropologia - szczegółowa, kulturowa, filozoficzna (nauka, która zajmuje się badaniem człowieka jako jednostki i jako społeczności).

Aura mediocritas - złoty środek (najlepsza miara między niedostatkiem a nadmiarem czegokolwiek)

Aposterioryzm - w filozofii stanowisko epistemologiczne, wg którego prawdziwe poznanie dokonuje się wyłącznie w oparciu o uprzednie doświadczenie (a posteriori) i potwierdzone może być tylko poprzez bezpośrednie lub pośrednie odwołania się do owego doświadczenia. Aposterioryzm, stanowiący przeciwieństwo aprioryzmu, jest metodologicznym odpowiednikiem empiryzmu.

Aprioryzm - w filozofii pogląd wg którego poznanie możliwe jest przed doświadczeniem, tj. a priori. Wyróżnia się aprioryzm skrajny, występujący w filozofii starożytnej, np. u Parmenidesa i Platona, traktujący poznanie a priori jako jedyne w pełni wartościowe, oraz aprioryzm umiarkowany, obecny w filozofii nowożytnej, reprezentowany m.in. przez I. Kanta i zwolenników fenomenologii, zakładający istnienie poznawczo wartościowej wiedza apriorycznej, którą, obok sądów analitycznych, budują sądy syntetyczne a priori. Aprioryzm, stanowiący przeciwieństwo aposterioryzmu, zw. jest też racjonalizmem.

Atapizm - coś co było kiedyś.

Atomizacja społeczeństwa - naruszenie lub zanik więzi społecznych ze wszystkimi konsekwencjami (wzrost samobójstw).

B

Byt - wszystko co istnieje, uczucia metafizyczne

C

Cnota - zdolność do rozpatrywania dobra i zła (wszystko co dobre i szlachetne)

Czyn godziwy - liczy się moralność i skutek(motywowany szlachetnie),gdyby brakowało jakiegoś z elementów to czyn nie jest godziwy. Wyrazem mądrości jest godziwe życie.

Czyn niegodziwy - motywowany popełnieniem zła i osiągnięciem oczekiwanego celu.

Czynu słuszność - kwalifikacja czynu według skutków. Znajomość norm, które przynoszą dobre skutki, słuszne postępowanie. Słuszność jest normowana poprzez prawo, skutki muszą być dobre, nie bierze się pod uwagę intencji.

Czynu moralność - intencja

D

Deizm - Bóg stworzył świat, jest jego konstruktorem i poruszycielem, ale nie wchodzi w relacje z człowiekiem i światem, Bóg jest nieosobowy.

Dualizm - dwie substancje różnej natury, dwa różne źródła bytu sprzeczne ze sobą, wchodzi w spór z chrześcijaństwem.

Determinizm - w bycie występują prawidłowości a byt jest uporządkowany, narodził się w Grecji w okresie przed filozoficznym w mitologiach (Bogowie greccy z chaosu stworzyli ład, uporządkowali świat), świat to kosmos - porządek.

E

Empiriokrytycyzm - poddawanie wszystkiego doświadczeniu, empiryczne postrzeganie.

Egzoteryczny - tajemniczy

Empatia - rozumienie i przeżywanie stanu drugiego człowieka, wrażliwość (taki człowiek może czynić czyny roztropne)potrafi postawić się w sytuacji innego człowieka.

Empiryzm - kierunek w filozofii wg. którego jedynym lub głównym źródłem bądź środkiem poznania jest doświadczenie zmysłowe (zewnętrzne lub wewnętrzne), „tabula rasa”.

Empiria - doświadczenie.

Estetyka - filozofia piękna i sztuki.

Eskapizm - ucieczka przed wyzwaniem.

Epistemologia (gnoseologia) - teoria poznania procesu poznawczego i wiedzy, źródła i drogi poznania, granic poznania, problem prawdy, badanie kryteriów prawdy.

Eufemiczna wypowiedź - zachowuje treść łagodząc formę.

Etyka - filozofia moralna, analizuje i bada dobro moralne.

Etymologia - pochodzenie

Erystyka - sztuka doprowadzania sporów do korzystnego rozwiązania bez względu na prawdę materialną.

Eufemizm - coś nie zgodne z logika.

Ezoteryczny - tajemny, dostępny tylko dla wtajemniczonych.

F

Fatalizm - odmiana determinizmu-wszystko jest z góry wyznaczone nic nie dzieje się przypadkiem.

Filozofia - określenie to pochodzi (prawdopodobnie) od matematyka ,filozofa Pitagorasa żyjącego w VI w. p.n.e. Pierwotnie miało sens dosłowny i oznaczało poszukiwanie, umiłowanie mądrości z greckiego phileo- kochać, sophia- mądrość (sophos- mędrzec). Filozofia zajmuje się ogólnymi podstawowymi zagadkami świata natura istnienia i rzeczywistości, poznawalnością prawdy czy tym jakie działanie jest pożądane.

Filozof - człowiek który umiłował mądrość.

Finalizm (teleologizm) - występuje celowość, byt jest postrzegany w sposób celowy.

Fideizm - jest przejawem irracjonalizmu, czysta wiara nie ma zaplecza intelektualnego, potępiany przez katolicyzm.

Fizykalizm - bogatsza forma redukcjonizmu, według której całą rzeczywistość da się sprowadzić do poziomu fizyki (fizyka - królowa nauki). Jest to postawa błędna, ponieważ nie da się fizycznie udowodnić czy istnieją zjawiska fizyczne - błąd dotyczy tu metodologii.

Formalizm - czyny, kieruje pewnymi warunkami, nie stara się zrozumieć przyczyn, działa wg określonych praw. Przekonanie że dziać powinno się zgodnie normą.

Formalizm moralnościowy - przestrzeganie zasad na pozór

G

Głupiec - człowiek, który myśli wadliwie, pobłądził w życiu lub myśleniu.

H

Hipokryta - co innego deklaruje co innego robi

Homo est animal socjale - człowiek jest istotą społeczną (Arystoteles)

Homo est animal rationale - człowiek jest istotą rozumną (Arystoteles)

Historiozofia - filozofia dziejów (Historia Magistra Vitae Est - historia nauczycielka życia), podglądy, pytania o mechanizmy dziejów, powtarzalności, pozwala zrozumieć mechanizmy dziejowe-historyczne. Jednostka może zmienić przebieg dziejowy.

Historyzm - epoki kształtują prawdę i wartości na własny użytek, wartości kończą się wraz z nimi.

I

Indyferentyzm - postawa deklarowanej obojętności do światopoglądu (brak światopoglądu) jego motyw (obojętność) to utylitaryzm (użyteczność) dobre jest tylko to co użyteczne, on żyje swoim światem (wydaje mu się, że żyje bez żadnego światopoglądu). Skutki indyferentyzmu: człowiek wykazuje postawę zobojętnienia i braku zainteresowania wobec istotnych spraw.

- indyferentyzm polityczny, człowiek jest bierny wobec wydarzeń politycznych np. nie bierze udziału w wyborach

- indyferentyzm społeczny i religijny, skutki osobowościowe: człowiek jest obojętny, bierny nie walczy o swoje prawa

Indyferentny - obojętny, biernie ustosunkowany do czegoś.

Indyferencja - obojętność .

Immaterializm - pogląd zaprzeczający istnieniu materializmu.

Intelektualizm - stanowisko podkreślające szczególną rolę intelektu, intelekcji lub intuicji intelektualnej w życiu ludzkim. Przeciwstawiające się przede wszystkim woluntaryzmowi

Indeterminizm - nie występują prawidłowości w bycie czy jego częściach.

Indywidualizm - jednostka jest bytem, społeczeństwo jest tworem sztucznym - nie jest natura człowieka.

Irracjonalizm - poznanie następuje przez wiarę, intuicję, uczucie, odrzuca poznanie przez rozum i doświadczenie, uznaje tylko poznanie pozarozumowe (H. Bergson, F. Nietzsche).

Immaterializm - neguje istnienie materii.

Immoralizm - neguje obiektywną ważność norm moralnych, moralność jest czynnikiem osłabiającym (ma skrupuły - jest słaby).

Izonomia - wolny obywatel, nie ma różnic statusu urodzenia itd., każdy ma prawa czynne i bierne, każdy ma takie same prawa i obowiązki oprócz niewiast, niewolników i cudzoziemców. Obowiązek uczestniczenia w procedurach wyborczych. Stratyfikacja społeczna bierze się z procedur wyborczych, a kryterium wyboru to szlachetność i godziwość.

K

Kauzalizm (odmiana determinizmu) - w bycie występują związki przyczynowo skutkowe, brak przypadku obejmuje całość rzeczywistości, nie dopuszcza wolnego sprawstwa człowieka, nic nie dzieje się bez przyczyny, nie ma miejsca na wolność. (Demokryt)

Kreacjonizm - pogląd, według którego świat jest stworzony przez Boga, Bóg stworzył świat z niczego
( creatio ex nihilo ).

Kolektywizm - jedyny byt to zbiorowość, społeczność, jednostka jest tylko elementem kolektywu, sama w sobie nie ma żadnej wartości, miarą dobra i zła jest zbiorowość.
Konformista - dąży do dostosowania się do norm.

Konwencjonalizm - siła jest tylko naturalnym tworem, reszta to kwestia umowna (instytucje, normy, itp.), poglądy mierzone są siłą ich zwolenników (Sofiści).

L

Legalizm - ocenianie drugiego człowieka poprzez pryzmat norm, przepisów, najważniejsze jest bezwzględne

przestrzeganie prawa.

Liberalizm - koncepcja teoretyczna i postawa światopoglądowa oparta na indywidualistycznej koncepcji człowieka i społeczeństwa, głosząca, że wolność i nieskrępowana przymusem politycznym działalność jednostek mają wartość nadrzędną.

Libertyn/libertynizm - człowiek powinien uwolnić się od norm, reguł, itp. i robić co chce.

M

Materializm - w bycie występują zjawiska materialne, nie istnieje duchowość, dusza i Bóg, wszystkie procesy i zjawiska maja charakter materialny. Jedynym istniejącym i samoistnym bytem jest materia/-tworzywa świata, do którego sprowadzają się wszystkie przejawy rzeczywistości.

• przyrodniczy (naukowy)

• mechanistyczny

• dialektyczny

Materializm praktyczny - przyjęcie i realizacja takiej hierarchii wartości na szczycie, której znajdują się pieniądze a wszystko inne ma wartość służebną. Skutki Materializmu:

a) osobowościowe: człowiek staje się tzw. materialistą, czyli ocenia wszystko z punktu widzenia własnych korzyści i wygód. Dążą za wszelką cenę do wzbogacenia się, staje się to jego celem w życiu. Nie interesuje się dobrem innych ludzi, jest daleki od ideałów,

b) społeczne: człowiek nastawiony na gromadzenie dóbr materialnych nawet kosztem innych ludzi, społeczeństwa.

Materializm przyrodniczy - utożsamiany z poglądem naukowym, filozoficzny- wszystko można wyjaśnić za pomocą pojęć naukowych, weryfikowanych naukowo, nie ma pojęcia Boga i duszy.( Gagarin miał sprawdzić czy Bóg istnieje).

Materializm mechanistyczny - zakładał, że wszystko da się wyjaśnić, istnieje dusza, zbiór atomów najistotniejszych subtelnych prowadzących do myślenia, materializm przełomowo ukazujący się w oświeceniu (Newton), świat jest wielkim mechanizmem.

Materializm dialektyczny - prekursor Heraklit z Efezu, najwyższa postać materializmu (Lenin).

Metafizyka - antologia-teoria bytu, dział najszerszy z filozofii, czasowość, przestrzenność, stanowczość bytów, istnienie Boga.

Metodologiczny - źródłem poznania powinno być doświadczenie, a kryterium wartości, prawdziwości powinna być praktyka (F. Bacon).

Monizm - pogląd uznający naturę wszelkiego bytu za jednorodną, materialną, spirytualistyczną, panteistyczną.

Monizm panteistyczny - istnieje tylko jedna substancja, substancja Boska.

Mechanicyzm - wszystkie teorie i zjawiska da się sprowadzić do poziomu mechanicznego, mechaniki, jeżeli jest coś mechanizmem to wskazuje to na to, że jest tez konstruktor.

Myślenie utopijne - oderwanie od realiów życia społecznego.

N

Norma prawna - nakazuje, zakazuje pewne zachowania.

Naturalizm - człowiek jest częścią przyrody podlega jej prawom.

Nonkonformizm - chęć wyróżnienia się, działanie wbrew istniejącym zasadą.

O

Obiektywizm - postawa człowieka w ocenie zjawisk, ludzkich zachowań i systemów wartości, oparta na równoważeniu pierwiastka racjonalnego i emocjonalnego, na kierowaniu się racjami zarówno dobra ogólnego, jak i własnego.

P

Prawda - sąd adekwatny do rzeczywistości (Arystoteles).

Postępowanie zawinione - kiedy ma się wybór, dostęp do wiedzy a robi się źle.

Postępowanie niezawinione - gdy występuje brak dostępu do “różnej” wiedzy, np. w systemach totalitarnych ludzie są zdegenerowani intelektualnie.

Pluralizm - stanowisko ontologiczne w myśl, którego rzeczywistość składa się z bytów różnorakich, mnogość w bycie występuje wiele substancji różnej natury (ogień, woda, ziemia, powietrze…)

Panteizm - Bóg ma charakter bezosobowy, utożsamiany jest z przyrodą, z rzeczywistością.

Personalizm- człowiek jako osoba indywidualna o naturze rozumnej, każdy człowiek jest bytem.

Persona est naturae rationalis individua substantia - osoba jest jednostkową substancja o naturze rozumnej.

Psychologia - nauka o duszy, o świadomości ludzkiej (badania szczegółowe).

R

Roztropność - zastosowanie mądrości w sytuacji praktycznej. Umiejętność znajdowania właściwych środków do realizowania czynów godziwych (przeciwieństwem jest spryt).

Redukcjonizm - tendencja do sprowadzania zjawisk i procesów złożonych bądź skomplikowanych do prostszych, schematycznych, a nawet elementarnych.

Racjonalizm - źródłem poznania świata jest rozum, można go poznawać bez doświadczenia (Kartezjusz, Hegel, Platon).

Racjonalizm (w sporze z irracjonalizmem) - jedyną drogą poznania jest rozum i doświadczenie, odrzuca inne drogi poznania, odrzuca wartości poznawcze wiary.

Res Sacra Miser - cierpiący jest świętością.

Relatywizm - prawda, dobro i inne wartości mają charakter względny, nie ma wartości stałych i bezwzględnych.

S - Ś

Scientia - nauka, wiedza, ogół treści utrwalonych w umyśle ludzkim w wyniku kumulowania doświadczenia i uczenia się. Obejmuje wszystkie formy świadomości społecznej: naukę, ideologię, religię, magię w takim ujęciu na wiedzę składa się każdy typ myślenia, od wyobrażeń potocznych do twierdzeń naukowych. Może być prawdziwa lub fałszywa, racjonalna lub irracjonalna. W węższym znaczeniu wiedza stanowi osobisty stan poznania człowieka w wyniku oddziaływania na niego obiektywu rzeczywistości. Bazuje na uzyskanej informacji to przyswajanie i uporządkowywanie faktów, analizowanie informacji.

Sceptyczny - powątpiewający, wątpi w możliwość jednoznacznych, podstawowych kwestii światopoglądowych.

Scjentyzm - jedyną drogą uzyskania prawomocnej wiedzy o rzeczywistości jest uprawianie nauk społecznych. Zgodnie z nauką scjentystyczną tylko te poglądy są sensowne, które mieszczą się w obrębie nauk szczegółowych lub dają się wyrazić w języku nauk szczegółowych.

Sapientia - mądrość, całościowe ujęcie rzeczywistości poprzez jej zasady, znajomość słusznych norm postępowania i umiejętności odróżniania prawdy od fałszu, dobra od zła, pozorów od rzeczywistości, wyrażające się w myśli i czynie. Nie tylko wiedza ale także świadectwo swoim życiem. Mądry we własnych oczach przestaje myśleć stając się pysznym, Pycha intelektualna jest przeciwieństwem mądrości.

Słuszność czynu - kwalifikacja czynu według skutków. Znajomość norm, które przynoszą dobre skutki, słuszne postępowanie. Słuszność jest normowana poprzez prawo, skutki muszą być dobre, nie bierze się pod uwagę intencji.

Sąd logiczny - przypisuje prawdę lub fałsz

Stratyfikacja społeczna - hierarchizacja społeczna przez wzgląd na wartości materialne.

Spirytualizm - afirmuje istnienie substancji duchowej i uznający jej wiodącą rolę w bycie.

Tylko skrajny spirytualizm neguje istnienie bytu/ materii

Socjotechnika - techniki manipulowania nastrojami społecznymi bez ich świadomości.

Socjologia - nauka o społeczeństwie.

System pluralistyczny - tożsamy z demokratycznym, poglądy równoprawne, przeciwieństwem jest system totalitarny.

System totalitarny - oddanie całkowitej władzy, wszystkie normy życia są normowane przez rząd, stosowane są zabiegi socjotechniczne.

Subiektywny idealizm - kierunek głoszący, że świat realny nie istnieje poza świadomością podmiotu poznającego.

Subiektywizm - prawda i dobra są kreowane przez jednostkę.

Socjologizm - prawda i dobro kreują grupy społeczne, jednostka jest tylko wytworem, przyjmuje to co głosi grupa.

Sytuacjonizm - prawda i inne wartości kreuje jednostka w zależności od sytuacji w jakiej się znajduje.

Światopogląd - zespół przekonań i twierdzeń składających się na całościowy i spójny obraz rzeczywistości oraz zespół związanych z tymi przekonaniami ocen i norm wyznaczających postępowanie człowieka względem siebie samego i otoczenia.

Sofizmat - wypowiedź lub sformułowanie, w którym świadomie został ukryty błąd rozumowania nadający pozory prawdy fałszywym twierdzeniom.

T

Teizm - Bóg stwórca ma charakter osobowy i wchodzi w relacje ze światem i człowiekiem.

Temporalizm - prawda i inne wartości zmieniają się w czasie, są tymczasowe.

U

Utopia - coś, co nie ma miejsca, wyspa, której nie ma.

W

Wada - przeciwieństwo cnoty, zła cecha.

Wariabilizm - pogląd, według którego wszystko jest zmienne.

Wiarus- obcy, wariat

Woluntaryzm - czynniki wolicjonalne (pragnienia, marzenia, uczucia) decydują o człowieczeństwie, uznaje wyższość woli nad innymi władzami umysłowymi.

Wolność woluntarna - realizacja aktów wolicjonalnych bez żadnych oporów wewnętrznych czy zewnętrznych. Myślenie jest zagrożeniem wolności.

---