Wywiad diagnostyczny to rozmowa badającego z respondentem według opracowanych wcześniej dyspozycji lub w oparciu o specjalny kwestionariusz. Służy do gromadzenia informacji empirycznych przeważnie o charakterze jakościowym, takich jak: fakty, wydarzenia, sądy, opinie, postawy, wyobrażenia, uczucia, deklarowane zachowania, wiedza o rzeczywistości.
Rozmowa to także bezpośredni kontakt z osobą w celu gromadzenia danych. Różnica polega na tym, iż podczas rozmowy podmiotem, od którego pozyskiwane są informacje jest osoba badana, natomiast w wywiadzie z respondentami są osoby postronne.
Typy wywiadu:
1. Skategoryzowany - rozmowa, w której sekwencja pytań jest stała, przeważają pytania zamknięte.
2. Swobodny - rozmowa, w której sekwencja pytań jest zmienna, przeważają pytania otwarte.
3. Jawny - respondent jest świadomy swojej roli w badaniu, zna jego cel.
4. Ukryty - respondent nie wie, że jest przedmiotem badania.
5. Nieformalny - respondent wyraża zgodę na wywiad, ale nie zna jego celu.
6. Formalny - respondent zaznajomiony został z celem wywiadu.
7. Indywidualny - przeprowadzany z jedną osobą.
8. Zbiorowy - przeprowadzany wśród większej grupy ludzi.
9. Psychologiczny - wiąże się z badaniem cech jednostki, podstaw jej zachowania lub zaburzeń funkcjonowania.
10. Środowiskowy - służy poznaniu zależności między indywidualnym funkcjonowaniem jednostki a wpływem środowiska.
Prawidłowe, skuteczne i dające miarodajne wyniki przeprowadzenia wywiadu uzależnione są od przestrzegania następujących reguł:
1. Sposób budowania pytań i ich komponowania w całość, tworzenia ich sekwencji i całości ich przebiegu. Pytania pełnią w wywiadzie funkcję informacyjną, ale także motywującą. Dlatego też muszą być sformułowane jasno, zrozumiale, konkretnie, nie mogą wprowadzać nowego tematu w sposób nieoczekiwany. Pytania należy ujmować w zróżnicowany sposób, stosując pytania zarówno proste jak i złożone, otwarte i zamknięte, pytania wprost oraz nie wprost, pytania sugerujące, naprowadzające, odroczone lub przejściowe. Jeśli wywiad czy rozmowa poruszać będzie więcej niż jeden wątek, należy pogrupować pytania według odrębnych sfer.
2. Język, którym posługuje się diagnosta. Optymalną sytuacją jest indywidualne dostosowanie języka wywiadu do możliwości intelektualnych osoby badanej.
3. Sposób prowadzenia i przebieg. W rozmowie wstępnej diagnosta przedstawia siebie, instytucję, którą reprezentuje, cel, buduje atmosferę poufałości i życzliwości, obniża stres badanego, zapewnia o dyskrecji, motywuje do szczerych odpowiedzi. Część zasadnicza to zadawanie pytań związanych z problemem. Na początku powinny wystąpić pytania neutralne i łatwe emocjonalnie, następnie trudniejsze, a na końcu zagrażające. Wywiad finalizują pytania rozładowujące emocje respondenta i podziękowanie ze strony diagnosty.
4. Rejestracja pozyskiwanych danych. Forma i kontekst wypowiedzi, a także pozawerbalne zachowanie badanego mogą być cennymi wskaźnikami warunkującymi trafność diagnozy. Wśród dostępnych możliwości występuje zapis magnetofonowy, sporządzenie notatek odręcznych lub protokołu badań.
5. Sposób sporządzenia protokołu oraz jego zawartość.
6. Respektowanie warunków poprawności. Główną zasadą jest zapewnienie spokoju i dyskrecji, wykluczenia sytuacji zakłócających oraz dobór odpowiedniego miejsca i pory przeprowadzenia wywiadu. Badacz powinien zaprezentować cel i charakter badań, odpowiednio pokierować rozmową, pobudzać do odpowiedzi, a zarazem powstrzymać się od ich sugerowania. Niedozwolone jest ujawnianie przez diagnostę własnych opinii i stosunku emocjonalnego wobec badanych zagadnień.
W wywiadzie swobodnym, czasami zwanym też pogłębionym wywiadem etnograficznym, przeprowadzający wywiad ma swobodę w aranżowaniu sekwencji pytań a także w sposobie formułowania pytań w zależności od sytuacji wywiadu. Badacz przygotowuje tutaj listę poszukiwanych informacji przed przystąpieniem do wywiadu, ponieważ z jakichś powodów są one dla niego ważne ze względu na badany problem. Jednak w trakcie wywiadu musi on być otwarty na nowe wyłaniające się okoliczności a także informacje. Przeprowadzający wywiad może zmienić kolejność pytań, a także ich formę i treść dostosowując się do respondenta. Język wywiadu swobodnego przypomina język potoczny, nie jest on sformalizowany, czy też ujednolicony dla wszystkich respondentów.
Dla wielu badaczy wywiad swobodny ma charakter rozpoznawczy. Pomaga w sprecyzowaniu problemu i uporządkowaniu głównych wątków badania. Jest to swobodna rozmowa respondenta z osobą prowadzącą wywiad na zadany temat, przy czym rola osoby prowadzącej polega jedynie na wtrącaniu od czasu do czasu pytania, prośby o bliższe sprecyzowanie wywodu.
Charakteryzując wywiad swobodny skorzystamy z typologii wywiadów wprowadzonej do polskiej literatury metodologicznej przez J. Lutyńskiego. Jest to typologia wywiadów wg. stopnia ich standaryzacji:
1. wywiad swobodny mało ukierunkowany,
2. swobodny ukierunkowany,
3. swobodny ze standaryzowaną listą poszukiwanych informacji,
4. kwestionariuszowy o mniejszym stopniu standaryzacji,
5. kwestionariuszowy o większym stopniu standaryzacji.
W badaniach terenowych można stosować wszystkie rodzaje wywiadów. Jednak w badaniach terenowych o jakościowym charakterze stosuje się tylko trzy pierwsze rodzaje wywiadów, o względnie niskim stopniu standaryzacji. Są to wywiady swobodne gdzie prowadzący wywiad pracuje bez ustalonej z góry dokładnej listy pytań do respondentów.
1. W wywiadzie swobodnym mało ukierunkowanym prowadzący wywiad dysponuje tylko 'ogólnym planem zagadnień' wokół których powinna skoncentrować się rozmowa z respondentem. Jest to technika wywiadu niestandaryzowanego. Pytania mają charakter otwarty. Badacz dostosowuje się do respondenta w ten sposób, że stara się uzyskać od niego informacje, na temat których najwięcej wie i które należą do obszaru jego wiedzy eksperckiej. Badacz stara się zadawać tutaj takie pytania, które skłonią respondenta do wielowątkowych, dłuższych wypowiedzi. Są to zwykle pytania otwarte, żądające narracji.
2. W wywiadzie swobodnym ukierunkowanym badacz posiada tzw. dyspozycje do wywiadu, które są listą jego potrzeb informacyjnych. Lista tych potrzeb jest określona ogólnie. Prowadzący wywiad ma dużą swobodę w formułowaniu pytań. Pytania badacza odnoszą się najczęściej do zagadnień szczegółowych, ale mają charakter pytań otwartych. Czasami przygotowuje się wzory pytań, z których prowadzący wywiad może skorzystać lub nie, jeśli np. uzna, iż nie dają one spodziewanych rezultatów. Prowadzący wywiad musi dostosowywać tutaj treść oraz język poszczególnych pytań do możliwości respondenta.
3. Tylko w wywiadzie trzeciego typu badacz ma ustaloną z góry listę (zestandaryzowaną) poszukiwanych informacji. Mógł ją sporządzić na podstawie wcześniej przeprowadzonej obserwacji lub wywiadów swobodnych mało ukierunkowanych. Trzeci typ wywiadu zbliżony jest w znacznym stopniu do wywiadu etnograficznego, który prowadzi się na podstawie tzw. kwestionariusza badań będącego listą pytań, które stawia sobie badacz, a więc uszczegółowieniem problemów badawczych. Pytania badacza mają tutaj formę zamkniętą i skończoną (zestandaryzowana lista poszukiwanych informacji), natomiast same pytania do respondenta nie są tutaj w formie ściśle określone. Respondentowi zadaje się pytania szczegółowe, otwarte lub zamknięte. Pytania są zindywidualizowane ze względu na respondenta.