Fragment Roz. 8. Techniki badań jakościowych z książki Studia z metodologii badań jakościowych. Teoria ugruntowana. Warszawa: PWN, 2000.


8.2. Wywiad swobodny

W wywiadzie swobodnym, czasami zwanym też pogłębionym wywiadem etnograficznym, przeprowadzający wywiad ma swobodę w aranżowaniu sekwencji pytań a także w sposobie formułowania pytań w zależności od sytuacji wywiadu. Badacz przygotowuje tutaj listę poszukiwanych informacji przed przystąpieniem do wywiadu, ponieważ z jakichś powodów są one dla niego ważne ze względu na badany problem. Jednak w trakcie wywiadu musi on być otwarty na nowe wyłaniające się okoliczności a także informacje. Przeprowadzający wywiad może zmienić kolejność pytań, a także ich formę i treść dostosowując się do respondenta. Język wywiadu swobodnego przypomina język potoczny, nie jest on sformalizowany, czy też ujednolicony dla wszystkich respondentów.
Dla wielu badaczy wywiad swobodny ma charakter rozpoznawczy. Pomaga w sprecyzowaniu problemu i uporządkowaniu głównych wątków badania. Jest to swobodna rozmowa respondenta z osobą prowadzącą wywiad na zadany temat, przy czym rola osoby prowadzącej polega jedynie na wtrącaniu od czasu do czasu pytania, prośby o bliższe sprecyzowanie wywodu (Mayntz, Holm, Hubner, 1985: 132; patrz również Herman, 1994: 99 - 100).
Charakteryzując wywiad swobodny skorzystamy tutaj z typlogii wywiadów wprowadzonej do polskiej literatury metodologicznej przez J. Lutyńskiego. Jest to typologia wywiadów wg. stopnia ich standaryzacji (cyt. za Przybyłowska, 1978):
1/ wywiad swobodny mało ukierunkowany,
2/ swobodny ukierunkowany,
3/ swobodny ze standaryzowaną listą poszukiwanych informacji,
4/ kwestionariuszowy o mniejszym stopniu standaryzacji,
5/ kwestionariuszowy o większym stopniu standaryzacji.
W badaniach terenowych można stosować wszystkie rodzaje wywiadów. Jednak w badaniach terenowych o jakościowym charakterze stosuje się tylko trzy pierwsze rodzaje wywiadów, o względnie niskim stopniu standaryzacji. Są to wywiady swobodne gdzie prowadzący wywiad pracuje bez ustalonej z góry dokładnej listy pytań do respondentów.
1. W wywiadzie swobodnym mało ukierunkowanym prowadzący wywiad dysponuje tylko 'ogólnym planem zagadnień' wokół których powinna skoncentrować się rozmowa z respondentem (Przybyłowska, 1978: 63 - 66). Jest to technika wywiadu niestandaryzowanego. Pytania mają charakter otwarty. Badacz dostosowuje się do respondenta w ten sposób, że stara się uzyskać od niego informacje, na temat których najwięcej wie i które należą do obszaru jego wiedzy eksperckiej. Badacz stara się zadawać tutaj takie pytania, które skłonią respondenta do wielowątkowych, dłuższych wypowiedzi. Są to zwykle pytania otwarte, żądające narracji. Zapis uzyskanych informacji jest tutaj rejestrujący (j.w.).
2. W wywiadzie swobodnym ukierunkowanym badacz posiada tzw. dyspozycje do wywiadu, które są listą jego potrzeb informacyjnych. Lista tych potrzeb jest określona ogólnie. Prowadzący wywiad ma dużą swobodę w formułowaniu pytań. Pytania badacza odnoszą się najczęściej do zagadnień szczegółowych, ale mają charakter pytań otwartych. Czasami przygotowuje się wzory pytań, z których prowadzący wywiad może skorzystać lub nie, jeśli np. uzna, iż nie dają one spodziewanych rezultatów. Prowadzący wywiad musi dostosowywać tutaj treść oraz język poszczególnych pytań do możliwości respondenta. Zapis uzyskanych informacji jest rejestrujący dokładnie wypowiedzi lub też relacjonujący je.
3. Tylko w wywiadzie trzeciego typu badacz ma ustaloną z góry listę (zestandaryzowaną) poszukiwanych informacji. Mógł ją sporządzić na podstawie wcześniej przeprowadzonej obserwacji lub wywiadów swobodnych mało ukierunkowanych. Trzeci typ wywiadu zbliżony jest w znacznym stopniu do wywiadu etnograficznego, który prowadzi się na podstawie tzw. kwestionariusza badań będącego listą pytań, które stawia sobie badacz, a więc uszczegółowieniem problemów badawczych. Pytania badacza mają tutaj formę zamkniętą i skończoną (zestandaryzowana lista poszukiwanych informacji), natomiast same pytania do respondenta nie są tutaj w formie ściśle określone. Respondentowi zadaje się pytania szczegółowe, otwarte lub zamknięte. Pytania są zindywidualizowane ze względu na respondenta. Zapis wywiadu ma charakter rejestrujący lub kategoryzujący. ¹

8.2.1. Przygotowanie do wywiadu swobodnego

Przygotowanie do wywiadu swobodnego w badaniach jakościowych (terenowych) możemy przeprowadzić analizując każdorazowo przed przeprowadzeniem wywiadu osiem cech tego wywiadu (na podstawie Fontana, Frey, 1994: 366 - 370). Poniżej przedstawimy je skrótowo.
1/ Jak dotrzeć do respondentów?
Czasami może to być zadanie niezwykle trudne, szczególnie gdy chcemy badać 'dewiacje' społeczne, sekty, nieformalne centra władzy w organizacjach publicznych, elitarne organizacje, bądź firmy broniące dostępu dla ludzi z zewnątrz (np. Amway), itp. Czasami musimy wstąpić do tych organizacji, odczekać okres próbny, by móc ostatecznie dotrzeć do respondentów, którzy posiadają ekspercką wiedzę na interesujace nas tematy. Inną metodą docierania do ważnych dla naszych badań respondentów jest korzystanie z nieformalnych kontaktów i powiązań. Tak czynił np. autor niniejszej książki docierając do konsultantów rekrutacji ('łowców głów') w swych badaniach w USA (Konecki, 1998).
2/ Rozumienie języka i kultury respondentów.
Rozumienie języka i kultury repsondentów jest szczególnie ważne w badaniach w których badacz jest reprezentantem obcej dla respondenta kultury. Dotyczy to nie tylko badań międzynarodowych ale również wewnątrz jednego kraju. Badania grup robotniczych przez badacza należącego do innej klasy społecznej może również stworzyć problemy z rozumieniem znaczeń terminów, które mogą być używane w języku bardzo dobrze znanym badaczowi. Np. pojęcie 'czasu wolnego' może być inaczej rozumiane przez przedsiębiorcę i przez robotnika. Pierwszy może myśleć o czasie wolnym jako przede wszystkim o 'czasie w którym nie zarabia się pieniędzy', drugi może myśleć o czasie wolnym jako o 'czasie wreszcie wolnym od ciężkiej pracy'. Badacz może mieć również problemy ze zrozumieniem technicznego i profesjonalnego języka np. informatyków, lekarzy, których objął swoim badaniem.
W badaniach obcych kultur bardzo zawodne jest opieranie się na tłumaczach. Badacz powninien nauczyć się języka swoich respondentów by móc przeprowadzić z nimi bezpośrednio wywiad.
3/ Jak się przedstawić i zaprezentować?
Czy mamy się przedstawić jako naukowcy z szanowanej instytucji Uniwersytetu, czy też z prywatnej instytucji badawczej? Czy ubierzemy się tak jak nasz respondent (np. robotnik), czy też jak profesor wydziału zarządzania? Czy będziemy prezentować się jako osoby należące do elity danego społeczeństwa czy też skromnie przedstawimy się jako osoby chcące się czegoś nauczyć? Decyzja o tym jak się zaprezentujemy będzie miała olbrzymi wpływ na respondenta oraz na to czy zakończymy nasze badania z sukcesem. Czasami zaprezentowana przez nas tożsamość może spotkać się z podejrzeniami i do końca badań możemy nie odzyskać zaufania respondentów.
4/ Odnalezienie 'eksperta'
Badacz musi znaleźć osobę będącą zarazem członkiem danej grupy, organizacji oraz ekspertem znającym bardzo dobrze problemy danej grupy czy organizacji. Osoba ta byłaby jednym z podstawowych 'informatorów' badacza. Ponadto osoba ta musi się zgodzić na swoją rolę tłumacza kulturowych obyczajów, pracy, żargonu, języka i społecznych relacji panujących w danej grupie czy organizacji. Znalezienie takiej osoby i uzyskanie jej zgody na taki udział w badaniu jest niezwykle trudne ale i warte zachodu. Jeśli znajdziemy taką osobę będzie ona niezwykle pomocna i sukces badawczy jest dzięki niej w 50% (moje szacunki, K. K.) zapewniony.
5/ Zdobycie zaufania
W badaniach sondażowych zdobycie zaufania u respondenta jest również ważne ale nie do tego stopnia jak w jakościowych badaniach terenowych. Uzyskanie opinii na jakiś temat od respondenta nie wymaga głębszego zaufania z jego strony, natomiast uzyskanie w terenie informacji na temat faktów, powiązań nieformalnych, walki o władzę w danej organizacji, przemocy w rodzinie wymaga zdobycia głębszego zaufania u respondenta. Jeśli już ustanowimy zaufanie, należy je podtrzymywać bowiem bardzo łatwo jest je utracić. Każde faux pas popełnione przez badacza może zniszczyć zaufanie budowane przez tygodnie lub miesiące. W badaniach terenowych musimy często wracać do tego samego respondenta wielokrotnie.
6/ Ustanowienie kontaktu
Ponieważ najważniejszym celem wywiadu swobodnego jest zrozumienie respondenta i jego perspektywy widzenia świata ustanowienie dobrego kontaktu z nim może stać się podstawą tegoż zrozumienia. Relacje pomiędzy badaczem a badaną osobą powinny mieć charakter symetryczny. Osoba odpowiadająca na pytania nie powinna czuć się przesłuchiwana. Wywiad powinien posiadać wiele cech naturalnej potocznej rozmowy (por. dalej paragraf 8.2.3.). Badacz powinien starać się przyjąc perspektywę odpowiadającego na pytania i postarać się spojrzeć na świat z jego perspektywy. Nie powinien narzucać respondentowi swojej perspektywy, tj. głównie swojej prekonceptualizacji badawczej. Bliski kontakt (close rapport), porozumienie z respondentami umożliwia uzyskanie ważnych informacji, ale może też spowodować pewne problemy . Badacz może zaangażować się w życie badanej grupy i stać się np. jej reprezentantem na zewnątrz, tracąc swój dystans i obiektywność. Może nawet przyjąć tożsamość 'tubylca' i porzucić swoją rolę badacza akademickiego (por. Shupe, Bromley, 1994).
Często ubocznym skutkiem 'ustanowienia kontaktu' jest terapeutyczny efekt wywiadu. Respondenci mogą często po przeprowadzeniu wywiadu lepiej zrozumieć swoją sytuację życiową bądź nawet rozwiązać jakiś swój problem psychologiczny lub życiowy (por. Gale, 1992). Badacz powinien wziąć zatem pod uwagę wypowiedzi i zachowania respondenta związane z tym efektem bowiem wskazują one na ważne problemy z którymi boryka się respondent. Może to pomóc lepiej skonceptualizować główne problemy badawcze, szczególnie jeśli używamy w naszych badaniach terenowych metodologii teorii ugruntowanej.
7/ Zbieranie materiałów empirycznych.
Badacz pracując w terenie musi robić notatki w swoim dzienniku obserwacji a także w notatniku z wywiadów. Może on 'zapisywać' w terenie wywiady używając dyktafonu lub dokonywać 'notatek w pamięci' by w wolnej i dogodnej chwili przelać je na papier (por. Herman, 1994: 96). Zapis powinien być prowadzony regularnie i powinien dotyczyć wszystkiego co badacz usłyszał od respondentów. Robienie notatek nie powinno zakłócać rozmowy. Zapisy z wywiadów powinny być analizowane często i dokładnie.
8/ Płeć a przeprowadzanie wywiadów
Płeć badacza przeprowadzającego wywiad oraz respondenta (a także rasa) odgrywa znaczącą rolę. Rola ta odnosi się do kontekstu kulturowego w którym wywiad się odbywa. Kulturowy kontekst dotyczy zazwyczaj paternalistycznego systemu społecznego w którym role męskie wyraźnie oddzielone są od ról żeńskich. Tak jest np. w Polsce. Czasami pewnych informacji respondent - mężczyzna nie ujawni ankieterce - kobiecie (i odwrotnie) z przyczyn kulturowych. W typowych wywiadach (szczególnie standaryzowanych) pomiędzy ankieterem a respondentem istnieje hierarchiczna relacja, w której respondent znajduje się w roli podporządkowanego. To ankieter ma 'właściwy' scenariusz rozmowy, tj. kwestionariusz, a respondent powinien mu się podporządkować. W wywiadzie stndaryzowanym istnieje oczywiście założenie, że respondent wie dużo, ale nie na tyle dużo by sam mógł decydować o czym i kiedy mówić, a także by móc zadawać pytania. Dzieje się tak, bowiem drugim założeniem takiego wywiadu jest to, iż to respondent jest przepytywany. Czasami odnosi się wrażenie iż jest 'przesłuchiwany'. To co wydaje się rozmową, jest jednostronną konwersacją. To co wydaje się obiektywną relacją respondenta jest jednostronną relacją respondenta postawionego w roli 'przesłuchiwanej' osoby. Badacze inspirujący się feminizmem, sugerują, że wywiady należą do 'maskulinistycznego paradygmatu' mającego swe korzenie w maskulinistycznej kulturze, akcentujące męskie cechy i wyłączające żeńskie cechy kulturowe takie jak wrażliwość, empatia czy emocjonalność. Próbuje się zatem rozwijać bliskie relacje pomiędzy respondentem a badaczem by zminimalizowac różnice statusowe w hierarchicznej strukturze kontekstu wywiadu. Badacze w wywiadzie swobodnym pokazują swoją ludzką twarz, odpowiadają na pytania, wyrażają emocje, pozwala to uzyskać bardziej szczere odpowiedzi oraz uniknąć zarzutów o nieetyczność hierarchicznych relacji w sytuacji wywiadu (patrz dalej paragraf 8.2.3.).

8.2.2. Ćwiczenia

Poniżej chciałbym przedstawić zestaw trzech ćwiczeń pomocnych w przygotowaniu się początkujących badaczy terenowych do przeprowadzania wywiadów. Mogą być one zastosowane przez nauczycieli w ich pracy dydaktycznej a ćwiczenie trzecie również w pracy indywidualnej badacza bądź studenta.
1. Ćwiczenia o charakterze obserwacji.
Na początku przygotowujemy ogólnie problem badawczy i zestaw pytań badacza na które będziemy chcieli znaleźć odpowiedź zadając respondentom odpowiednie pytania. Należy pamiętać, że przeprowadzający wywiad powinien zawsze być przygotowany na mozliwości pojawienia się nowych kwestii i problemów badawczych, których nie przewidział w fazie poprzedzającej badania. Powinien na nie być otwarty, jeśli się pojawią powinien zająć się nimi zadając odpowiednie pytania. W badaniach jakościowych zawsze trzeba podtrzymywać 'kontekst odkrycia'. Pamiętajmy, że zwykle nie są to badania o charakterze weryfikacyjnym.

Po przygotowaniu się do badań wg wskazówek zawartych w paragrafie 8.2.1., tj. dotarciu do respondenta (eksperta) i ustanowieniu kontaktu a także uzyskaniu zgody na przepowadzenie wywiadu możemy go zaprosić na zajęcia dydaktyczne bądź spotkanie podczas którego przeprowadzimy z nim wywiad. Jeśli zgodzi się w takim spotkaniu uczestniczyć przedstawiamy mu nasz projekt badawczy i cele dydaktyczne spotkania. Po czym zaawansowany pod względem technicznym badacz (student) przeprowadza wywiad. Wywiad jest nagrywany na dyktafon. Studenci obserwują na żywo sytuację wywiadu. Po przeprowadzeniu wywiadu studenci dzielą się wrażeniami odpowiadając na dwa podstawowe pytania:
a/ jakie były pozytywne strony przeprowadzonego wywiadu?
b/ co można byłoby ulepszyć w technice przeprowadzonego wywiadu?.
Po czym rozpoczyna się dyskusja i analiza zachowań niewerbalnych obydwu stron, kontekstu miejsca i przestrzeni przeprowadzania wywiadu, działania i wpływu technicznego wyposażenia wywiadu (magnetofon, kamera wideo, dyktafon) na zachowania respondenta, konstrukcji pytań i czasu trwania wywiadu. Temat pracy domowej dla studentów brzmi wówczas: 'Opisz swoje wrażenia z obserwacji przeprowadzonego dzisiaj wywiadu'. W pracy tej studenci powinni zasugerować nowe problemy i kwestie związane z jakością przeprowadzania wywiadu. Prowadzący zajęcia sprawdza prace i zbiera wszystkie nowe obserwacje i problemy które pojawiły się w pracach domowych po czym na następnych zajęciach w skrócie przedstawia je studentom.
2. Zamiana ról.
W tym ćwiczeniu studenci zmieniają się rolami, raz są obserwatorami, raz respondentami, i raz przeprowadzającymi wywiad. Studenci w małych grupach przygotowują problem badawczy, pytania badacza i zestaw pytań zadawanych w przyszłym wywiadzie bądź listę poszukiwanych informacji oraz cały scenariusz wywiadu. Po czym prowadzący zajęcia omawia z nimi ich koncepcje badawczą oraz scenariusz wywiadu. Następnie studenci przeprowadzają kolejno wywiady wymieniając się rolami. Wywiady są nagrywane kamerą wideo bądź przy pomocy dyktafonu. Po przeprowadzeniu wywiadu studenci przesłuchują, bądź oglądają, jak przeprowadzali wywiad i komentują swoje zachowania. Pozwala to spojrzeć im na siebie z zewnątrz i uzyskać pewne informacje na temat swoich zachowań, których nie mogliby w żaden inny sposób zdobyć. Następnie każdy student daje informacje zwrotne na temat przeprowadzania wywiadu przez każdego studenta z osobna. Nagranie można w każdej chwili zatrzymać by móc dokładnie przeanalizować najciekawsze wątki dotyczące techniki przeprowadzania wywiadu (Chenail, 1997a).
3. Ćwiczenia indywidualne.
Badacze i studenci pracujący indywidualnie mogą nagrywać swoje wywiady na dyktafon i następnie przesłuchiwać je oraz analizować pod kątem technicznym. Należy wówczas koncentrować się mniej na treści wywiadu a bardziej na jego aspektach technicznych: czas i miejsce przeprowadzania wywiadu, własne samopoczucie i emocje przy zadawaniu określonych pytań, kolejność zadawanych pytań, reakcje respondenta na pewne pytania, które mogą okazać się drażliwe, kontakt i zaufanie respondenta, itp. Bardzo dobrym ćwiczeniem jest pisanie not metodologicznych w których po każdym wywiadzie zapisujemy sobie pozytywne i negatywne aspekty przeprowadzonego wywiadu. Noty te pomagają z wywiadu na wywiad ulepszyć samą technikę przeprowadzania wywiadu jak i sformułować dodatkowe pytania problemowe i pytania do następnych wywiadów. Być może noty te wskażą nam konieczność użycia innych technik badawczych do zdobycia pewnych informacji, których nie możemy uzyskać przy pomocy wywiadu, lub w celu zweryfikowania prawdziwości aktualnie zebranych informacji.

8.2.3. Rozmowa a wywiad. O naturalnej umiejętności rozmawiania i nienaturalności przepytywania.

Wywiad to także pewna forma społecznego istnienia co najmniej dwóch osób. Należy pamiętać, iż przeprowadzając wywiad wkraczamy w życie osoby odpowiadającej na nasze pytania. Jesteśmy uwikłani w pewne uwarunkowania strukturalne, które mogą mieć wpływ na odczucia, uczucia, tożsamość osoby odpowiadającej. Wywiad etnograficzny, swobodny powinien bardziej zbliżać się w swych cechach formalnych do rozmowy, gdzie możliwe jest spotkanie dwóch osób i nawiązanie pełnego kontaktu, gdzie jest możliwa symetryczna wymiana informacji. Poniżej przedstawię znaczenie słowa rozmowa oraz krótką analizę krytyczną cech formalnych wywiadu, który dominuje obecnie w naukach społecznych a także w innych sferach życia.

***

- Rozmowa
Etymologiczne znaczenie słowa 'rozmowa' dotyczy 'spotkania' dwóch osób wymieniających lub dzielących ('roz....', 'inter...') pomiędzy siebie określone akty składające się na to co nazywamy 'mową'. Słowo rozmowa sugeruje znaczenia obcowania, przestawania przebywania ze sobą co najmniej dwóch osób. Mogą one przestawać ze sobą również w sensie symbolicznym, wtedy np. gdy rozmawiamy sami ze sobą. Ale również i wówczas ten drugi, inny, wymyślony przez nas, i stający obok nas, jest 'czynnikiem' obcym (społecznym) wykreowanym przez nas na okres tzw. 'dyskusji z samym sobą'. Interlokutor to rozmówca, partner dialogu (-interlocuteur (z franc.) - interlokutor, rozmówca, partner dialogu ). Słowo partner sugeruje, iż oryginalnie rozmowa charakteryzuje się symetrycznością, obydwie strony posiadają równe prawa wyrażania swych opinii, postaw emocji. Umiejętności roz - mówienia się z kimś, bądź rozmawiania są wpisane w repertuar większości kultur, jeśli spojrzymy na oryginalne znaczenia słowa 'rozmowa' i jej etymologię, to roz-mówienie zawsze jest dialogiem, wolną wymianą myśli, w której to wymianie hierarchia społeczna i wszelkie wynikające z niej nierówności są zawieszone. Czysta forma rozmawiania jest dana człowiekowi u oryginalnych podstaw każdej kultury. Ta 'naturalna', w sensie kulturowym, umiejętność rozmawiania pozwala nam być sobą, wyodrębnioną jednostką i 'jednością' indywidualną w obcowaniu z innym bez konieczności odwoływania się do behawiorystycznych teorii sugerujących możliwość naprawy naruszonej integralności jednostki i ponownego wyodrębnienia się, jeśli symetria rozmowy z innym została naruszona. Jeśli naprawdę roz-mawiamy z innymi to symetria rozmowy i nasza odrębność, a więc i wolność, nie może być naruszona.
'Inter...', 'entr...', to co pomiędzy jest wypełniane poprzez nasze intencjonalne wymiany aktów mowy. Ale 'to co pomiędzy' nami także łączy ('con...'). Ta łączność dokonuje się codziennie w języku potocznym. Potoczność jest płaszczyzną spotkania się, łączności, a często i połączenia się z innymi w symetrycznej, egalitarnej, wręcz idealnej formie 'roz-mówienia się' z kimś. Pierwotnie słowo 'interview' również miało znaczenie spotkania się, widzenia się w sensie osiągnięcia pewnej symetrycznej wymiany zdań, poglądów, odczuć pomiędzy ('inter...') co najmniej dwoma osobami (słowo 'interview' pochodzi z franc. entrevue -spotkanie widzenie się z kimś; voir - widzieć; entr - pomiędzy; - łac. videre - widzieć). Jednak obecnie słowo to utraciło swe pierwotne znaczenie. Również w języku japońskim oryginalnie kaiken (interview) oznacza spotkanie i widzenie się, obecnie jednak i w tym języku zapożyczono z angielskiego słowo 'intabyu' (interview) z wszystkimi jego współczesnymi asymetrycznymi konotacjami.
- Obecnie 'interview' oznacza 'wywiad'.
Wywiad dziennikarski, socjologiczny, psychologiczny, selekcyjny jest raczej pewną formą wymiany aktów mowy ale nie rozmowy, w której ludzie autentycznie się spotykają, są w stanie się roz-mówić w sensie spotkania, połączenia, czy osiągnięcia pewnej wspólnoty myśli i porozumienia. Bo to co pomiędzy ('inter...' - wpośród) zaczyna dzielić, a nie łączyć. Nie ma tutaj autentycznego spotkania, widzenia się ('...view', 'voir'). W wywiadzie istnieje asymetria, brak równowagi. Jest to struktura wręcz patriarchalna, a sytuacja wywiadu przypomina egzamin. Jedna strona widzi lepiej. Przeprowadzający wywiad stoi wyżej. Jest tym, który wie wszystko lepiej i widzi więcej, szerzej, bo patrzy z góry, często 'z lotu ptaka'. Odpowiadający na pytania stoi niżej, jest przepytywany, wręcz przesłuchiwany. On ma odpowiadać na wcześniej sformułowane pytania, często przygotowane w formie kwestionariusza, ma małe możliwości konstruowania sytuacji wywiadu. Ta sytuacja jest kulturowo i technicznie wcześniej skonstruowana a przepytywany ma podążać za dokładnym scenariuszem wywiadu przygotowanym wcześniej przez badacza, dziennikarza. Scenariusz ten jest ostatecznie dziełem instytucji reprezentującej i współtworzącej określony ład społeczny, np. ośrodków badań opinii publicznej, mass - mediów czy wyższych uczelni.

Słowo 'wywiad' w języku polskim oznacza również instytucję 'szpiegowania', bądź samo szpiegowanie. To znaczenie bardzo dobrze oddaje nam również formalną cechę wywiadu socjologicznego, psychologicznego, dziennikarskiego, ale także wywiadu selekcyjnego. To przeprowadzający wywiad chce się wywiedzieć co myśli, czuje, robi przepytywany, nie dając nic w zamian. Przeprowadzający wywiad nie mówi w czasie wywiadu (nawet nie może tego robić) o swoich poglądach i opiniach, o swoim życiu zawodowym i prywatnym. Reguły formalne dotyczące zachowania tzw. 'obiektywizmu' nie pozwalają mu na to. Natomiast sam z chęcią zadaje pytania dotyczące często osobistych opinii, poglądów i działań respondenta. Słowo 'respondent' (ten, który odpowiada, reaguje na pytania) również podkreśla asymetrię wywiadu, oraz jego behawiorystyczną proweniencję. Asymetria ta, będąca faktyczną hierarchią społeczną sytuacji wywiadu jest regułą formalną, o której dopełnienie dba przeprowadzający wywiad. Nauczył się tego na różnego rodzaju szkoleniach, bądź w szkołach wykładających metodologię nauk społecznych, czy wydziałach dziennikarskich. Czasami również w życiu codziennym spotykamy 'przepytywaczy', ludzi budujących asymetrię w komunikacji tu i teraz. Jeśli czujemy się przepytywani, bądź przesłuchiwani (łatwo to rozpoznać po proporcji pytań nam zadawanych do pytań, które my zadajemy), bez możliwości kształtowania rozmowy, sytuacja ta zbliża się do czystej formy 'wywiadu'. To ona zdobywa coraz większą popularność w naszym życiu codziennym.

Asymetrię wywiadu widać szczególnie w momencie rozstania się przepytującego z przepytywanym. Proces rozstania jest trudny. Przepytywany jest uboższy o swoją prywatność i niezależność, jeśli udzielił jakichś szczególnych informacji o sobie, o swoich poglądach politycznych, opiniach o pracy, czy życiu prywatnym. Przepytujący jest właśnie o te informacje bogatszy. Rozstanie nie pozwala zrównoważyć wymiany, bowiem jest bardzo mało prawdopodobne by dziennikarz, ankieter, 'przepytywacz' spróbował w przyszłości odwdzięczyć się przepytywanemu. Asymetria jest tutaj trwałą cechą formalną niezrównoważonego procesu wymiany społecznej, która dokonuje się w czasie wywiadu.

Respondentowi zazwyczaj nie przyjdzie do głowy by zadać ankieterowi pytanie, co on myśli na dany temat? Jeśli by to uczynił, to reguła formalna powstrzyma ankietera przed udzieleniem odpowiedzi. Bo wywiad nie jest rozmową, wywiad jest formą asymetryczną, społecznie zaprojektowaną dla reprodukcji społecznie ustalonych struktur. W tym przypadku struktur właśnie hierarchicznych, gdzie przepytywani nie tylko są najczęściej nieopłacaną siłą roboczą, ale są niezbędnym (dopełniającym) elementem asymetrycznej struktury. Słowo 'interview' weszło w repertuar leksykalny wielu języków w różnych społeczeństwach właśnie w tym nowym znaczeniu, a sam wywiad w tym znaczeniu pełni tam funkcję odtwarzającą asymetryczne struktury komunikowania się pomiędzy ludźmi we współczesnym społeczeństwie.
Wywiad jest obecnie najczęściej 'pseudo-rozmową'.

***

Przeprowadzając wywiad swobodny, ze względu na elastyczność jego reguł, mamy możliwość powrotu do oryginalnego znaczenia słowa 'wywiad', to jest do rozmowy, która łączy dwie strony a nie tworzy przewagę interakcyjną i społeczną jednej z nich. Ustanowienie bliższego kontaktu i wzajemnego zaufania, poczucie empatii u badacza, pozwala zdeformalizować sytuacje wywiadu i uczynić ją mniej sztuczną i bardziej zbliżoną do naturalnej sytuacji rozmowy. Rozmowy, która odbywa się w naturalnym kontekście potocznego życia i pracy osób objętych naszym badaniem.

8.3. Wywiad narracyjny

Odmiennym od wywiadu swobodnego jest wywiad narracyjny. W wywiadzie tego typu próbuje się spowodować opowiedzenie przez respondenta historii swych różnych doświadczeń życiowych (Schatzmann, Strauss, 1966; Hermans, 1987). Przeprowadzający wywiad jest głównie słuchaczem, nie może on przerywać opowiadającemu i zadawać mu pytania. Przedmiotem wywiadu narracyjnego są głównie historie życia, takie jak np. historie karier zawodowych, historie doświadczeń związanych z klęskami żywiołowymi, przeżyciami wojennymi, itp. Nie wszystkie opowieści są narracjami. Narracjami są tylko te opowieści, które mają wyraźnie zaznaczony, w historycznym czasie, początek, po czym następuje opis rozwoju pewnych zdarzeń w jakiś sposób ze sobą powiązanych oraz opowieść ma czasowo wyraźnie przez opowiadającego zaznaczony koniec (tzw. koda). To co składa się na zakończenie opowieści jest konsekwencją opowiedzianej historii życia, często dodatkowo pojawiają się w tym momencie pewne oceny i interpretacje tego co się wydarzyło w życiu opowiadającego. W koncepcji wywiadu narracyjnego zakłada się, że istnieje homologia pomiędzy strukturą organizacji doświadczania różnych wydarzeń w realnym życiu a strukturą narracji autobiograficznej. Punkty zwrotne w realnej biografii są również wyraźnie zaznaczone w tekście opowieści respondenta.
W koncepcji wywiadu narracyjnego zakłada się, że opowiadający jest najlepiej zorientowany w wiedzy o swojej biografii dlatego też należy mu zostawić pełną swobodę w opowiadaniu swojej historii życia. Wewnętrzna logika opowieści nie może być zatem zachwiana przez zewnętrzne ingerencje ze strony przeprowadzającego wywiad. Opowiadający nadaje ważność pewnym epizodom, zdarzeniom w biografii i o nich głównie opowiada. Opowieść jest konstruowana w ten sposób, że tworzy pewien 'główny schemat działania'. Zewnętrzne ingerencje mogłyby wprowadzić konkurencyjne schematy działania, naturalnie rozwijająca się opowieść mogłaby być zniekształcona przez badacza.
Istnieje jednak w koncepcji wywiadu narracyjnego problem 'rzeczywistości', tj. czy opowiedziana historia życia może być fałszywa? Generalnie uważa się (Schutze, 1975), że opowiadający podlega trzem ograniczeniom, które zapobiegają fałszowaniu opowiadanej historii życia. Opowiadający dąży do 'zamknięcia formy', tj. jeśli narrator wprowadził do opowieści jakąś osobę to jest on zobligowany do przedstawienia roli tej osoby w biografii jednostki, w zmianach jej tożsamości, itp. Innym ograniczeniem jest tendencja do 'kondensacji'. Narrator nie może opowiedzieć całej historii życia, zmuszony jest zatem do opowiedzenia o najważniejszych wydarzeniach odnoszących się do 'punktów zwrotnych' w jego biografii i doświadczeniach życiowych. Trzecim ograniczeniem narratora jest naturalna tendencja do 'opowiadania o szczegółach'. Tylko wtedy historia życia staje się bardziej wiarygodna jeśli poparta jest szczegółami z przeżywanych doświadczeń.
Te ograniczenia pozwalają badaczowi wychwycić mniej wiarygodne punkty w opowieści, jeśli np. epizod z wprowadzoną do opowieści osobą nie zostanie 'domknięty' wyjaśnieniem jej roli w życiu jednostki ('zamknięcie formy'), lub brak jest w opowieści szczegółów o pewnych (np. drażliwych) epizodach biograficznych.

Bardzo ważnym elementem technicznym wywiadu narracyjnego, jest zaaranżowanie otoczenia, w którym wywiad ma zostać przeprowadzony. Otoczenie to, czyli miejsce przeprowadzenia wywiadu, powinno zapewnić wystarczający komfort opowiadającemu by mógł on spontanicznie przedstawić historię swego życia, bądź jego części.
Wywiad narracyjny jest nagrywany na dyktafon. Po czym jego treść jest dokładnie i w całości przepisywana. W trakcie przepisywania zaznacza się w tekście przy pomocy różnych symboli długość przerw pojawiających się w trakcie opowiadania (milczenie, nagłe przerwy), różne sygnały parawerbalne (np. śmiech, westchnienia), podkreśla się z naciskiem wypowiadane słowa, itp. Znajomość tych elementów jest często niezbędna dla interpretacji wypowiedzi.

8.3.1. Fazy wywiadu narracyjnego

Wywiad narracyjny składa się z czterech części (Hermans, 1987). Pierwsza część, to początek wywiadu, kiedy buduje się zaufanie i tworzy relację oraz odpowiednią atmosferę, sympatię pomiędzy słuchaczem i opowiadającym. Mówi się wtedy o rzeczach nie związanych bezpośrednio z tematem wywiadu. Tylko wtedy można uzyskać wysokiej jakości, bardzo przecież osobistą opowieść, jaką jest historia czyjegoś życia. Jeśli taka relacja jest ustanowiona można przejść doczęści drugiej wywiadu, którą jest 'stymulowanie narracji'. W tej fazie przeprowadzający wywiad wyjaśnia, że wywiad narracyjny nie jest klasycznym wywiadem, że badacz jest bardzo zainteresowany opowieścią o tym co dana osoba doświadczyła. Wyjaśnienia badacza dotyczą także tego, że opowiadający nie jest tutaj traktowany jako przedstawiciel jakiejś grupy społecznej, np. studentów, kierowników przedsiębiorstw, itp. Nie można pytać np. 'Proszę opowiedzieć jak zmieniła się w ostatnich latach rola dyrektorów przedsiębiorstw przemysłowych'? Nie wolno nam respondentowi nic sugerować. To co jest ważne to są osobiste doświadczenia i przeżycia jednostki. Poprawne stymulowanie narracji ma doprowadzić do uzyskania dłuższej, powiązanej wewnętrznie, o pewnej sekwencji czasowej, zmierzającej do punktu końcowego opowieści danej osoby o jej życiu.
W fazie trzeciej opowiadający przedstawia narrację bez ingerencji przeprowadzającego wywiad. Nawet wtedy gdy opowiadający robi przerwy, zastanawia się, wzrusza, denerwuje, przeprowadzający wywiad nie powinien tego komentować ani zadawać pytań. To co może zrobić to przy pomocy komunikacji niewerbalnej pokazać, iż wywiad toczy się prawidłowo i czekać bez oznak zdenerwowania, aż narracja będzie dalej kontynuowana. Narracja zwykle kończy się tzw. 'kodą' kiedy narrator wyraźnie wskazuje na koniec opowieści, podsumowując, czasami oceniając to co zostało opowiedziane. Jeśli następnie pojawi się milczenie, należy wówczas zaczekać, aż upewnimy się, że opowiadanie rzeczywiście dotarło do swego końca. W momencie gdy przeprowadzający wywiad upewni się, że opowieść jest zakończona rozpoczyna fazę czwartą wywiadu, w której zadaje dodatkowe pytania. Pytania te wyłoniły się w fazie poprzedniej, właściwej narracji, kiedy przeprowadzający wywiad zanotował sobie pewne niejasności. Przeprowadzający wywiad wyjaśnia te niejasności, zagmatwaną czasami chronologię wydarzeń, tematy, których nie zrozumiał (np. czy na stanowisko dyrektora dany kierownik został awansowany z wewnątrz przedsiębiorstwa czy też przyszedł do firmy z zewnątrz?). Nie powinien on pytać o tematy, które w ogóle nie pojawiły się w narracji. Powinien natomiast pytać o szczegóły dotyczące tych fragmentów narracji, które budzą wątpliwości co do wiarygodności (np. jeśli pojawiły się niejasności odnośnie sekwencji zdarzeń, lub gdy narrator nie 'zamyka formy' tj. wprowadza do opowieści osoby, które później nagle znikają z jego narracji). W tej fazie pytamy także o 'teoretyczne' komentarze, interpretacje dotyczące biografii, o intencje i motywy a także o typowe przebiegi działań ('dlaczego...', 'jak Pan się wtedy czuł...', 'jakie były Pana motywy..., jak to zwykle się odbywa...?). Do fazy piątej przechodzimy gdy przeprowadzający wywiad nie ma już więcej wyjaśniających pytań. W tej fazie dochodzi do 'normalizowania' konwersacji, powrotu do potocznej rozmowy. Przeprowadzający wywiad powinien opowiedzieć coś o sobie by wytworzyć poczucie równowagi, otrzymał bowiem bardzo dużo, bardzo osobistych informacji od respondenta (w obserwacji uczestniczącej odpowiednikiem tej fazy jest tzw. 'proces wyjścia' - the disengagement process; Herman, 1994: 98).
Dokładnie przepisany tekst wywiadu narracyjnego może być następnie poddany analizie. Analizy tej można dokonać używając koncepcji i pojęć wypracowanych np, przez Schutze (1984, patrz również M. Prawda, 1989, K. Kaźmierska, 1996). Użyteczne są tutaj szczególnie procedury i pojęcia analityczne metodologii teorii ugruntowanej, bowiem wywiad narracyjny pozwala uchwycić zjawiska od strony procesualnej oraz od strony doświadczających je jednostek (por. roz.2.3.). Procedury analityczne metodologii teorii ugruntowanej mogą posłużyć także jako niezależne narzędzie analizy uzyskanej narracji. Ponadto opowieści przypominają narracje, których czasami słuchamy w życiu codziennym, kiedy ktoś spontanicznie opowiada nam historię swego życia. Technika ta jest zatem zakorzeniona w naszym codziennym doświadczeniu i pozwala badaczowi zbliżyć się bezpośrednio do badanych zjawisk i spojrzeć na nie z punktu widzenia jednostki.

¹Techniczne i szczegółowe wskazówki odnośnie sposobu przeprowadzania wywiadów, szczególnie zestandaryzowanych (ich aranżacji , zasad zachowań w trakcie wywiadu, sposobu zadawania pytań, itp.) znajdują się w: Daniłowicz i inni, 1992; Daniłowicz P. 1996.

---