Dobra osobiste

Pojęcie: Atrybutem każdej osoby fizycznej są dobra osobiste. Przepisy prawa cywilnego nie zawierają definicji tego zwrotu. Należy jednak przyjąć, że odnosi się on do uznanych przez system prawny wartości (tj. wysoko cenionych stanów rzeczy), obejmujących fizyczną i psychiczną integralność człowieka, jego indywidualność oraz godność i pozycję w społeczeństwie.

Są to dobra nieodłącznie związane z człowiekiem i to bez względu na stan jego psychiki i stopień wrażliwości. Należą one do kategorii dóbr niemajątkowych, nie dają się więc wyrazić w pieniądzu - aczkolwiek pośrednio mogą wpływać na sytuację ekonomiczną człowieka np. na jego zatrudnienie lub poziom zarobków wskutek utraty dobrej sławy.

Bliższe wyznaczenie zakresu dóbr osobistych dokonuje się przez wskazanie poszczególnych ich typów. Niewyczerpujący ich wykaz zawiera art. 23 k.c. Ważną podstawę do uznawania dalszych dóbr osobistych stanowią przepisy konstytucyjne o prawach i wolnościach obywatelskich, a zwłaszcza art. 30 Konstytucji o poszanowaniu godności człowieka, jak i konwencje międzynarodowe.

Typologia dóbr osobistych:

a) Życie, zdrowie i nietykalność cielesna spośród tych wartości w art. 23 KC wymienione zostało tylko zdrowie. Jednakże nie ulega wątpliwości, że system prawny chroni także życie człowie­ka.

2. Wolność - wymieniona została w art. 23 KC jako dobro osobiste. Nie chodzi tu tylko o ograniczenie swobody poruszania się w sensie przestrzennym (np. porwanie, nieudostępnienie swobodnego dojścia do mieszkania), ale również w sensie szerszym, polegającym na wywieraniu presji psychicznej na działania czło­wieka.

3. Cześć człowieka. Nie tylko została wymieniona w art. 23 KC, ale rów­nież Konstytucja RP (art. 47) zapewnia jej ochronę.

Przez cześć człowieka zwykło się rozumieć dwa jej aspekty:

- tzw. cześć zewnętrzną w znaczeniu dobrej sławy, dobrego imienia i

- tzw. cześć wewnętrz­ną w znaczeniu godności osobistej, wyobrażenia o własnej wartości.

Obie postacie naruszenia czci objęte są zakresem ochrony art. 23 i 24 KC i to niezależnie od zawodu lub rodzaju wykonywanego zatrudnienia, lecz w grani­cach przeciętnych ocen obecnie stosowanych w społeczeństwie, a nie w indy­widualnym odczuciu osoby, która domaga się ochrony prawnej.

Naruszenie czci może nastąpić w każdy sposób, a w szczególności: ustnie, w liście, w piśmie procesowym, na obrazie, w książce, w radiu, w telewizji, a także w Internecie, aczkolwiek wówczas często nie można ustalić sprawcy naruszenia. Ochrona ta przysługuje także osobom pełniącym funkcje publiczne lub ubiegającym się o nie w kampanii wyborczej.

Natomiast ochrona czci nie przysługuje w razie negatywnej oceny czło­wieka lub jego działania, opartej na rzetelnej krytyce. W takim bowiem przy­padku działanie naruszyciela nie ma cech bezprawności. Również satyryczny charakter utworu zwykle wyłącza bezprawność.

d) Swoboda sumienia również uznana została przez art. 23 KC za dobro osobiste. Do bliższego określenia znaczenia tego pojęcia przydatne będą prze­pisy art. 53 Konstytucji, zapewniające każdemu wolność sumienia i religii.

e) Nazwisko i pseudonim to kolejne dobra osobiste wymienione w art. 23 KC. Na tej podstawie każdy może żądać, aby inna osoba bezprawnie nie używała jego nazwiska lub pseudonimu.

Przykład:

- Żona X-a, aby jego konkubina nie używała nazwiska X-a;

- autor utworów literackich publikowanych pod określonym pseudonimem, aby inny autor nie używał tego samego pseudonimu.

Uprawniony może także żądać, aby nie ujawniano jego nazwiska w okre­ślonej sytuacji. Przykład: Zastrzeżenie anonimowości obowiązuje redakcję gazety wobec autorów li­stów kierowanych do redakcji;

Również nazwy zespołów ludzkich, niemających osobowości prawnej korzystają z ochrony przewidzianej dla dóbr osobistych, ponieważ w tej postaci realizuje się sfera ich osobistej działalności.

f) Stan cywilny nie został wymieniony w art. 23 KC, ale za dobro osobiste uznała go praktyka, opierając się na przepisach zawartych w Prawie o aktach stanu cywilnego.

W szczególności obejmuje ono cechę przynależności do określonej płci, której ujawnienia w aktach stanu cywilnego może domagać się zainteresowa­ny. Odnosi się to także do relacji rodzinnych. Osoba zainteresowana może więc żądać nie tylko właści­wego ujawnienia tych stosunków w aktach stanu cywilnego, ale również za­kazania innym osobom, aby bezpodstawnie nie określały się jako mąż (żona), syn (córka), brat (siostra).

g) Wizerunek stanowi również dobro osobiste na mocy art. 23 KC. Bliżej reżim ochronny tego dobra określa art. 81 PrAut (ustawa z dnia 4 lutego 1994r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych), wyrażając generalny zakaz rozpowszechniania czyjegoś wizerunku bez zgody osoby na nim przedstawio­nej, wyjąwszy wizerunek:

1. osoby powszechnie znanej, której wizerunek wykonano w związku z peł­nieniem przez nią funkcji publicznych, w szczególności politycznych, spo­łecznych, zawodowych,

2. osoby stanowiącej jedynie szczegół całości takiej jak zgromadzenie, kra­jobraz, publiczna impreza.

Rozpowszechnianie wizerunku bez zgody osoby na nim przedstawionej do­puszczalne jest także na mocy szczególnych przepisów (np. w listach gończych, oskarżonych na sali sądowej).

Ponadto w braku wyraźnego zastrzeżenia zezwolenie nie jest wymagane, jeżeli osoba przedstawiona na wizerunku otrzymała umówioną zapłatę za po­zowanie.

Przykład: Akt modelki.

Ochrona wizerunku człowieka obejmuje wszelkie postacie wyrażające ten wizerunek. W szczególności może tu chodzić o portret i fotografię powielane w czasopismach, książkach, na pocztówkach lub wystawiane w sklepach albo w muzeach, a w szczególności rozpowszechniane w telewizji lub w przeka­zach elektronicznych.

h) Tajemnica korespondencji jest kolejnym dobrem osobistym wymie­nionym w art. 23 KC, a chronionym również przepisami prawa karnego oraz uznanym przez Konstytucję (art. 49). Naruszenia tego dobra polegają nie tyl­ko na otwarciu listu przez osobę, do której nie był on adresowany, ale i na włamaniu się do przewodu służącego do przekazywania informacji lub prze­łamaniu elektronicznego, magnetycznego albo innego sposobu zabezpieczenia.

i) Nietykalność mieszkania uznana jest przez art. 23 KC za dobro osobi­ste oraz zagwarantowana przez art. 50 Konstytucji, według którego: „Zapew­nia się nienaruszalność mieszkania. Przeszukanie mieszkania, pomieszczenia lub pojazdu może nastąpić jedynie w przypadkach określonych w ustawie i w sposób w niej określony". Ten przepis konstytucyjny stanowi podstawę do szerokiego rozumienia nietykalności mieszkania, które obejmuje także pomieszczenia niemieszkalne i pojazdy, a zapewne także okalający teren (ogród, trawnik). Naruszenie tego dobra może również polegać na utrudnieniach stwarzanych przez współlokatora w korzystaniu z mieszkania.

j) Twórczość naukowa, artystyczna, wynalazcza i racjonalizatorska rów­nież uznana została za dobro osobiste w myśl art. 23 KC, a ochrona określona dla dóbr osobistych w art. 24 KC przysługuje niezależnie od postanowień usta­lonych w przepisach prawa autorskiego i prawa wynalazczego (art. 24 § 3 KC).

k) Kult po zmarłej osobie bliskiej nie jest wymieniony w art. 23 KC. Ukształtowała je jako dobro osobiste przede wszystkim judykatura sądowa, opierając się w znacznej mierze na przepisach ustawy z 31.1.1959 r. o cmen­tarzach i chowaniu zmarłych. Odnoszące się do tego dobra osobistego prawo bliskich zmarłego obejmuje w szczególności uprawnienia do pochowania zwłok, ich przeniesienia lub ekshumacji, ustalenia napisu nagrobnego, pielęgnację gro­bu, odwiedzania, odbywania ceremonii religijnych, wybudowania nagrobka. Natomiast od tego prawa osobistego odróżnić należy majątkowe prawo do grobu (wynikające z nabycia odpowiedniego miejsca na cmentarzu). W razie kolizji obu rodzajów tych uprawnień dominuje prawo osobiste. Ponadto służy ono bliskim do ochrony czci i honoru osoby zmarłej.

l) Integralność seksualna nie jest wprawdzie wyróżniona w art. 23 KC, ale można przyznać zadośćuczynienie pieniężne na rzecz tego, kto za pomocą podstępu, gwałtu lub nadużycia stosunku zależności skłoniony został do poddania się czynowi nierządnemu.

ł) Sfera prywatności człowieka stosunkowo niedawno uznana została za szczególnie cenioną wartość. Tym tłumaczy się, że nie wyróżniono jej w art. 23 KC. Teraz dobro to uzyskało najwyższe uznanie w Konstytucji RP.

Równocześnie jednak wskazano w Konstytucji RP na prawo obywatela do informacji o osobach pełniących funkcje publiczne (art. 61 ust. 1), a także na wolność prasy i innych środków społecznego przekazu (art. 14). Można zatem mówić o pewnym konflikcie prawa do prywatności z prawem do informacji. Rozwiązuje się go przez przyjęcie koncepcji, że osoby pełniące funkcje publiczne korzystają tylko w ograniczonym stopniu z ochrony prywatności, ponieważ obywatele mają prawo dowiedzieć się - w szczególności za pośred­nictwem prasy - o takich dziedzinach ich życia prywatnego, jakie mają donio­słość dla oceny ich działalności publicznej.

Prywatność człowieka obejmuje w szczególności zdarzenia związane z ży­ciem rodzinnym, życiem seksualnym, stanem zdrowia, przeszłości, sytuacji majątkowej, w tym także uzyskiwanych dochodów. Naruszeniem prywatności jest już samo zachowanie godzące w spokój psychiczny człowieka, przejawiające się w podsłuchiwaniu, śledzeniu, filmowaniu, nagrywaniu wypowiedzi, nawet później niepublikowanych.

Ochrona ta jest w tym sensie różna i szersza w porównaniu z ochroną czci człowieka, ponieważ przysługuje także wtedy, gdy:

1. nie wiąże się z negatywną oceną osoby,

2. polega na podawaniu informacji prawdziwych o niej.

Szczególną postacią ochrony prywatności są dane osobowe człowieka. Kwestia ta jest przedmiotem regulacji odrębnej ustawy z 29.8.1997 r. o ochro­nie danych osobowych (tekst jedn. Dz.U. z 2002 r. Nr 101, póz. 926 ze zm.) realizującej postanowienie art. 51 Konstytucji. Opiera się ona na ogólnym założeniu, że już samo zbieranie i przetwarzanie danych osobowych nie jest dopuszczalne bez zgody zainteresowanego, a jeżeli zbiory takie istnieją, to osoba zainteresowana ma wgląd do nich i może żądać ich sprostowania, usu­nięcia informacji nieprawdziwych, niepełnych lub zebranych w sposób sprzecz­ny z ustawą. Od tych ogólnych reguł istnieją wyjątki, wyraźnie w ustawie określone. W głównej jednak mierze ustawa ta środkami administracyjno-prawnymi zapobiega zagrożeniom związanym z gromadzeniem danych osobowych oraz określa bliżej przypadki, gdy działalność taka jest dopuszczalna nawet bez zgody zainteresowanego.

m) Korzystanie z wartości środowiska naturalnego Jeżeli w następstwie działań pogarszających środowisko naturalne naru­szone lub zagrożone zostałyby takie osobiste dobra człowieka, jak: zdrowie, prywatność, możliwość swobodnego korzystania z mieszkania, to oczywiście dobra te korzystałyby z ochrony przewidzianej w art. 24 KC.

II. Konstrukcja prawna

Najskuteczniejszą ochronę dóbr osobistych zapewnia konstrukcja praw podmiotowych. Podmiotowe prawa osobiste ze względu na to, że należą do klasy praw podmiotowych bezwzględnych, skuteczne są wobec wszystkich - poza podmiotem uprawnionym. Nikt więc nie może naruszać lub nawet tylko zagrażać dobrom osobistym podmiotu uprawnionego (art. 24 § l zd. l KC). Są to prawa nie­majątkowe oraz niezbywalne i niedziedziczne. Gasną więc wraz ze śmiercią podmiotu uprawnionego. Niektóre prawa osobiste zmarłego - w szczególności jego cześć i osobiste prawa autorskie - mogą realizować oso­by bliskie zmarłemu lub organizacje służące ochronie określonych wartości (np. związki literatów) - jako swoje własne prawa podmiotowe.

III. Przesłanki ochrony

1. Bezprawność

Art. 24 KC chroni tylko przed bezprawnym naruszeniem lub zagrożeniem dóbr osobistych. Wzajemne naruszania dóbr osobistych nie uchylają odpowiedzialności każ­dego ze sprawców. Przykład: A obraził B, w następstwie czego B pobił A; każdy z nich odpowiada za naruszenie dóbr osobistych.

Również godność każdej osoby, nawet o złej reputacji, zasługuje na ochro­nę przed naruszeniami jej dóbr osobistych. Przykład: Bezprawne byłoby bicie prostytutki ze względu na jej „złe prowadzenie się".

2. Uchylenie bezprawności

1. Zgoda uprawnionego. Uznanie, że zgoda uprawnionego uchyla bezprawność naruszenia dobra osobistego, znajduje uzasadnienie w konstrukcji prawa podmiotowego, które zakłada swobodę korzystania z niego.

Użyteczność tej koncepcji potwierdza przy tym praktyka życia codziennego.

Przykład: Zgoda pacjenta na zabiegi lekarskie, na udział w grach sportowych, w któ­rych narażona jest integralność fizyczna uczestników (boks), na rozpowszechnianie wize­runku lub informacji o życiu prywatnym.

Zgoda nie może być jednak skutecznie udzielona, gdy jest to sprzeczne z bezwzględnie wiążącymi normami prawnymi lub zasadami współżycia spo­łecznego (art. 58 KC).

Przykład: Niedopuszczalność eutanazji.

Z natury rzeczy zgoda może odnosić się tylko do naruszeń własnego pra­wa osobistego. Nie jest więc prawnie skuteczna, gdy działania czyjeś nie­odłącznie naruszają zarazem dobra osobiste innej osoby.

Przykład: Osoba A zezwala na opublikowanie, że utrzymywała intymne stosunki z osobą B, której zgody nie uzyskano.

Zgoda nie ma charakteru trwałego i jest odwołalna - do czasu podjęcia ingerencji.

Przykład: Mimo uprzednio udzielonej zgody na operację, pacjent może tuż przed jej podjęciem cofnąć swoją zgodę.

b) Działanie na podstawie przepisu lub w wykonaniu prawa podmioto­wego również nie ma charakteru bezprawnego naruszenia dóbr osobistych, cho­ciażby osoba działaniem takim dotknięta lub zagrożona nie wyraziła na to zgody.

Przykład: Wyjątkowe przypadki przymusowego leczenia, jak i obowiązkowego szcze­pienia; ogłaszanie listów gończych z fotografią osoby poszukiwanej; prawem przewidzia­ne przypadki ograniczenia wolności człowieka w zakładach karnych lub zakładach dla psychicznie chorych; prawo podmiotowe wynajmującego do kontrolowania stanu wynaję­tego lokalu (art. 662 KĆ).

c) Jak każde prawo podmiotowe, także osobiste prawa podmiotowe nie mogą być nadużywane. Nie można więc czynić z nich użytku, który byłby sprzeczny z ich społeczno-gospodarczym przeznaczeniem lub z zasadami współ­życia społecznego.

Przykład: Powołanie się na nietykalność mieszkania, gdyby ktoś chciał skorzystać z telefonu w celu wezwania pogotowia do ofiary wypadku.

IV. Środki ochrony

W razie bezprawnego naruszenia lub zagrożenia prawa osobistego upraw­ionemu służą następujące środki ochronne w postaci powództw o:

1) ustalenie;

2) zaniechanie,

3) usunięcie skutków naruszenia,

4) zadośćuczynienie pieniężne lub zapłatę na cel społeczny.

Te środki ochrony dóbr osobistych człowieka mogą być kierowane nie tylko przeciwko osobom fizycznym, ale i prawnym.

1. Ustalenie

Orzeczenie ustalające, że określone prawo osobiste przysługuje danej oso­bie, niekiedy wystarczy, aby zapobiec dalszym jego naruszeniom albo aby uchylić niebezpieczeństwo dokonania naruszeń. Powództwo o ustalenie opiera się na ogólnym przepisie art. 189 KP.C, według którego „Powód może żądać ustalenia przez sąd istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa, gdy ma w tym interes prawny".

2. Zaniechanie

Roszczenie to jest do­puszczalne tylko wtedy, gdy istnieje uzasadniona obawa dalszych naruszeń. Przykład: Zaniechanie druku lub kolportażu publikacji, która godzi w cześć człowieka albo narusza sferę jego prywatności; zaniechanie zanieczyszczenia środowiska zagrażające­go zdrowiu człowieka; zaniechanie wytwarzana hałasu. naruszającego spokój mieszkańców; usunięcie fotografii wystawionej bez zgody osoby fotografowanej;

3. Usunięcie skutków naruszenia

Roszczenie to może znaleźć zastosowanie jedynie w przypadkach, gdy nastąpiło już naruszenie dobra osobistego - ewentualnie obok roszczenia o za­niechanie.

Przykładowo art. 24 KC wskazuje, że dopełnienie czynności potrzebnych do usunięcia skutków naruszenia może polegać na złożeniu oświadczenia od­powiedniej treści i w odpowiedniej formie. W szczególności przez ogłoszenie w prasie sprostowań lub przeprosin (odwołań).

4. Zadośćuczynienie pieniężne lub zaplata na cel społeczny

a) przez zadośćuczynienie pieniężne należy rozumieć odpowiednią sumę pieniężną przyznawaną przez sąd z tytułu doznanej krzywdy temu, czyje dobro osobiste zostało naruszone. Krzywdy, polegającej na ujemnych przeżyciach (cierpieniach fizycznych lub psychicznych) związanych z naruszeniem dobra osobistego pokrzywdzo­nego, nie można mierzyć jednostkami pieniężnymi. Tego rodzaju uszczerbki nie mogą więc być naprawiane w sposób adekwatny przez świadczenie pie­niężne - tak jak wyrównuje się szkody o charakterze majątkowym. Kompensacyjny charakter zadośćuczynienia pieniężnego - opiera się na założeniu, że wprawdzie pieniądze nie mogą rekompenso­wać doznanej krzywdy, to jednak mogą ją łagodzić, dostarczając pokrzywdzo­nemu środków materialnych, które pozwolą mu zaspokoić w szerszej mierze różne jego potrzeby.

b) Jednakże pokrzywdzony nie zawsze chce uzyskać korzyść majątkową z tytułu naruszenia jego dobra osobistego, uznając tę postać zadośćuczynienia niekiedy za niestosowną (np. w razie obrazy). Właściwszą dla niego satysfak­cją byłoby, gdyby sprawca naruszenia zapłacił nie jemu, lecz jakiejś innej osobie (instytucji).

„Ten, czyje dobro osobiste zostało naruszone, może żądać od sprawcy naruszenia zapłaty odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany przez siebie cel społeczny”. To roszczenie też ma pełnić funkcję kompensacyjną, zmie­rzającą do udzielenia pokrzywdzonemu satysfakcji moralnej płynącej z sądowego uznania krzywdy, której doznał oraz z faktu, że naruszanie jego prawa osobistego spotkało się z należytą reakcją i ochroną prawa.

Roszczenia te przysługują alternatywnie. Ten, czyje dobro osobiste zostało naruszone, może więc albo żądać zapłaty dla siebie zadośćuczynienia pieniężnego, (albo) zapłaty stosownej sumy pieniężnej dla wskazanej instytucji realizującej określony cel społeczny.

5. Stosunek do ochrony pozakodeksowej

W myśl art. 23 w zw. z art. 24 § 3 KC, żadne przepisy pozakodeksowe regulujące w swoisty sposób ochronę wszystkich lub niektórych dóbr osobi­stych nie eliminują wskazanych wyżej roszczeń ochronnych.

System ten wyznacza mini­malny standard ochronny przysługujący każdej osobie fizycznej, której do­bro osobiste zostało zagrożone lub naruszone. Do owych pozakodeksowych przepisów, które nie eliminują ochrony dóbr osobistych przewidzianej w KC, należą w szczególności: 1) przepisy Kodeksu karnego dotyczące przestępstw przeciwko nietykalności osobistej oraz czci; 2) przepisy Kodeksu wykroczeń dotyczące wykroczeń przeciwko osobie; 3) przepisy Prawa o aktach stanu cywilnego re­gulujące ochronę praw stanu cywilnego; 4) przepisy ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych.

6. Odszkodowanie

Odrębnym zupełnie zagadnieniem jest ochrona interesów majątkowych, jakie naruszone zostały w związku z dobrami osobistymi.

Kwestię tę regulują właściwe przepisy prawa zobowiązań określające za­sady odpowiedzialności za wyrządzoną szkodę (art. 361-363, 415 i n. KC), do których odsyła art. 24 § 2 KC.

5

---