Podstawy diagnostyki i rehabilitacji dzieci i młodzieży niepełnosprawnej, pod red. Cz. Szmigla, Kraków 2001
Integracja sensoryczna
Termin ten użyty został po raz pierwszy przez Sherringtona w 1902 r. w książce The Integrative Action of the Nervous System.
Nowe, szersze znaczenie - Dr A. Jean Ayres w późnych latach 60-tych w USA.
Termin ten określa procesy percepcji zmysłowej wrażeń docierających do naszego ciała i integrowanych w układzie nerwowym tak, by mogły być użyte do powstania odpowiednich reakcji.
IS - to organizacja wejściowych danych zmysłowych dokonywana przez mózg w celu produkowania odpowiedzi adaptacyjnych na wymagania otoczenia (Przyrowski, 1998) Ayers (1991) - IS to proces neurologiczny organizujący wrażenia płynące z ciala i środowiska, w taki sposób, by mogły być użyte do celowego działania. W procesie tym mózg informacje otrzymane ze wszystkich zmysłów:
segreguje;
rozpoznaje; interpretuje;
łączy ze sobą i wcześniejszymi doświadczeniami, odpowiadając na wyamagania płynące ze środowiska.
Integracja w układzie nerwowym polega na tym, że neuron położony na danym piętrze układu zbiera i scala informacje z szeregu neuronów leżących na niższych piętrach . kolejno na coraz wyższych piętrach stopień integracji jest większy. Jednocześni pewne cechy bodźców są uwypuklane, a inne pomijane.
Cały czas naszego życia nasze narządy zmysłów odbierają rozmaite bodźce. Informacje te mają różnorodny charakter:
wzrokowy;
słuchowy;
dotykowy;
węchowy;
związany z odbiorem siły grawitacji (zmysł przedsionkowy);
związany z czuciem własnego ciała (zmysł propriocepcji);
odczuwaniem ruchów wykonywanych (zmysł kinestezji).
Mózg nieustannie organizuje te wiadomości - lokalizując je, rozpoznając i segregując. Gdy płyną one w prawidłowej organizacji, mózg może je użyć do formułowania percepcji, planowania ruchu, napięcia mięśniowego, postawy, emocji, uczenia się i wielu innych. Nieprawidłowe zaś procesy integracji sensorycznej wpływają negatywnie na rozwój ruchowy, poznawczy i emocjonalno-społeczny.
W mózgu poprzez połączenia między neuronami (komórkami nerwowymi) różnych pól korowych i struktur podkorowych, scalane są wrażenia zmysłowe odbierane przez receptory w różnych miejscach naszego ciała. Nazywa się to właśnie integracją sensoryczną - integracją zmysłową.
Procesy integracji sensorycznej zachodzą już na niższych piętrach ośrodkowego układu nerwowego ( w pniu mózgu). Świadome i zamierzone procesy percepcyjne (interpretacja wrażeń) mają miejsce w korze mózgowej, która nazywana jest „wielkim interpretatorem”. Prawidłowa interpretacja w korze zależy jednak od prawidłowego przebiegu scalania bodźców na niższych poziomach, gdzie dochodzą informacje z różnych zmysłów.
Niemożliwe jest osiągnięcie zdolności z ostatniego stadium rozwoju integracji sensorycznej , gdy źle funkcjonują podstawowe systemy zmysłowe: przedsionkowy, dotykowy, proprioceptywny.
Ann Jean Ayres (1920-1988) - psycholog kliniczny i terapeuta zajęciowy. Opracowała ona hipotetyczny model rozwoju integracji sensorycznej człowieka, który dokonuje się w pierwszych latach życia dziecka. Zawdzięczamy jej także opisanie zaburzeń tej sfery - stwierdziła ona, że występowanie niektórych problemów rozwojowych i szkolnych można wytłumaczyć deficytami w procesach integrowania w układzie nerwowym informacji pochodzących z zewnątrz. Terapia tych zaburzeń nie zastąpi edukacji - może jednak poprawić zdolność uczenia się.
Ayres podkreśla, że niemowlę widzi, słyszy i czuje bodźce dochodzące z jego ciała i otoczenia, ale nie jest jeszcze zdolne do oceny odległości, różnicowania znaczenia dźwięków, koordynacji ruchów, itd.
Ayres wyróżniła cztery stadia rozwoju integrowania zmysłowego. U normalnie rozwijającego się dziecka ostatnie stadium osiągane jest około 9 roku życia i umożliwia mu opanowywanie podstawowych technika szkolnych, rozwijanie umiejętności abstrahowania i uogólniania oraz wpływa na uczenie się zachować dostosowanych do oczekiwań społecznych.
I stadium:
Dotyczy płodu:
bodźce grawitacyjne - informacje dla układu przedsionkowego w uchu wewnętrznym;
dotykowe - dla skóry związane z falowaniem płynu owodniowego pod wpływem ruchów matki;
smakowe - połykanie wód płodowych;
bodźce słuchowe - płynące z ciała matki i z zewnątrz;
wzrokowe - związane z oddziaływaniem przez powłoki brzuszne matki jasności światła lub ciemności.
Rozwój zdolności do przetwarzania bodźców propioceptywnych, przedsionkowych, dotykowych, rozwój reakcji równoważnych, napięcia mięśniowego, integracja odruchów.
II stadium - wiek wczesnoniemowlęcy;
Rozwój dużej motoryki i podstawowych zręczności, planowania ruchu, kinestezja, stabilna postawa, podstawy percepcji słuchowej i wzrokowej.
III stadium - okres przedszkolny;
Rozwój ruchów precyzyjnych ręki, dominacja ręki, różnicowanie stron ciała, schemat ciała, koordynacja wzrokwo-ruchowa, celowa aktywność ruchowa.
IV stadium - pierwsze lata szkoły podstawowej.
Rozwój procesów tworzenia pojęć, organizacja zachowania akceptowanego społecznie, czytania, pisania, liczenia, samokontroli.
Proces rozwoju integracji zmysłowej przebiega liniowo. Osiągnięcie umiejętności z pierwszego stadium warunkuje rozwijanie sprawności z poziomu następnego. Każdy deficyt w zakresie pierwszych trzech stadiów może wpłynąć na zaburzenia w rozwoju kolejnych umiejętności, co oczywiście ostatecznie odbija się na osiągnięciach w szkole.
Najważniejsze systemy sensoryczne:
I - układ przedsionkowy:
Dwa typy receptorów przedsionkowych dostarczają nam informacji o pozycji głowy, ruchach głowy i pośrednio ruchach całego ciała - mieszczą się one w uchu wewnętrznym.
typ receptorów mieści się w strukturach zwanych woreczkiem (ułożonych pionowo) i łagiewką (ułożoną poziomo). Impulsy odbierane przez nie podążają nerwem przedsionkowym do pnia mózgu do jąder przedsionkowych i dalej do kory mózgowej. Receptory te informują nas o linearnych ruchach głowy, zmianach w ruchu (góra-dół; do przodu-do tyłu), z jednej strony na drugą; informują nas też, gdzie jest góra, a gdzie dół.
Typ leży w cienkich zamkniętych kanałach, w ich dolnych częściach zwanych banieczkami. Kanały te ułożone są w trzech płaszczyznach, zwane są kanałami półkolistymi i wypełnione są endolimfą. Informacja z nich biegnie do pnia mózgu, jąder przedsionkowych i kory mózgowej. Dzięki nim odbieramy ruch rotacyjny.
Kombinacja wrażeń z tych receptorów jest bardzo precyzyjna i mówi nam, gdzie się w danej chwili znajdujemy, jak się przemieszczamy, czy jeszcze się przemieszczamy, jak szybko i w jakim kierunku.
System przedsionkowo z systemem proprioreceptywnym ma wpływ na subiektywną świadomość pozycji i ruchów ciała w przestrzeni, napięcie posturalne i równowagę oraz stabilizację oczu podczas ruchów głowy. System przedsionkowy jest bardzo wrażliwy na różne zmiany nasze pozycji i ma ogromny wpływ na funkcjonowanie mózgu. Nawet niewielkie zmiany w pozycji głowy powodują aktywację tego systemu.
Jego funkcjonowanie - zaczyna się bardzo wcześnie - już około 10-11 tygodnia życia płodowego jest wykształcony nerw przedsionkowy, a do 5 miesiąca życia płodowego system przedsionkowy jest całkowicie rozwinięty i wraz z systemem czuciowym i wegetatywnym odbiera i prowadzi prawie wszystkie impulsy do mózgu.
Wrażenia odbieranie przez ten układ - opracowywane głównie w jądrach przedsionkowych w pniu mózgu we współpracy z móżdżkiem. Następnie przesyłane są do rdzenia kręgowego w dół lub w górę do kory mózgowej. Impulsy kierowane w dół- wraz z innymi informacjami zmysłowymi, pomagają nam w utrzymaniu postawy i równowagi. Impulsy kierowane w górę łączą się z informacjami dotykowymi, proprioceptywnymi, wzrokowymi i słuchowymi, współuczestniczą w kształtowaniu świadomości pozycji, orientacji w przestrzeni, percepcji słuchowej, wzrokowej i percepcji ciała.
System dotykowy:
Ma wiele różnych receptorów do odbioru bodźców dotykowych, nacisku, gorąca, zimna, bólu i ruchów włosków na skórze. Jest to największy system sensoryczny w naszym ciele i odgrywa zasadniczą rolę w ludzkim zachowaniu tak fizycznym, jak i psychicznym.
Dotykowe receptory poniżej szyi wysyłają impulsy do rdzenia kręgowego , dalej do pnia mózgu i wzgórza wzrokowego oraz do kory mózgowej. Receptory w skórze głowy wysyłają swoje impulsy poprzez nerwy czaszkowe bezpośrednio do pnia mózgu i wzgórza wzrokowego oraz do kory mózgowej.
W swojej klasycznej postaci metoda ta skierowana była do dzieci z zaburzeniami zachowania i trudnościami szkolnymi. Obecnie jest wykorzystywana w diagnozie i terapii niemowląt z tzw. grupy ryzyka, dzieci z MPD, autystycznych i niedowidzących.
Informacje dotykowe używane są na wyższych poziomach mózgu do tego, byśmy mogli się poruszać efektywnie, aby uporządkować można było działanie systemu pobudzającego (twór siatkowaty), systemu emocjonalnego i do tego, by nadać znaczenie innym informacjom sensorycznym. System dotykowy jest pierwszym systemem gotowym do funkcjonowania na długo przed wzrokowym i słuchowym.
Propriocepcja:
Informacje sensoryczne powodowane przez kurczenie się i rozciąganie mięśni, ścięgien oraz rozciąganie i uciskanie na stawy. Są one odbieranie szczególnie podczas ruchu, ale i również , gdy stoimy. System ten jest także bardzo duży.
Informacje te biegną od receptorów poprzez rdzeń kręgowy do pnia mózgu i móżdżku, dalej pewne z nich dochodzą do kory mózgowej. Większość tych informacji przebiega poza naszą świadomością. System ten pozwala nam się poruszać, jeśli informacji tych jest zbyt mało, nasze ruchy są wolniejsze, bardziej niezgrabne i zawierają więcej błędów.
Systemem, który unifikuje wrażenia płynące ze wszystkich systemów sensorycznych jest system przedsionkowy. Wszystkie informacje pochodzące z receptorów zmysłowych opracowywane są w referencji do informacji przedsionkowych. Jeśli system ten źle pracuje, to interpretacja impulsów płynących z innych systemów jest niezgodna z rzeczywistością i nieprawidłowa. Ma to wpływ na funkcjonowanie całego systemu nerwowego.
Ayres uważała, że procesy integracji sensorycznej dokonują się głównie w pniu mózgu we współpracy z móżdżkiem i w półkulach mózgowych .Wszystkie wyższe procesy umysłowe zależą szczególnie od adekwatnej organizacji wrażeń w pniu mózgu, gdzie mają swój początek wszystkie procesy integracyjne.
Ze złą integracją mamy do czynienia wtedy, gdy mózg z jakiś powodów nie potrafi właściwie organizować wrażeń. Mówiąc o deficytach bądź zaburzeniach SI nie ma się na myśli chorób czy uszkodzeń narządów zmysłów, takich jak krótkowzroczność czy niedosłuch. Chodzi tu o zaburzenia w przetwarzaniu i interpretacji bodźców, dokonujące się wewnątrz układu nerwowego. Dziecko ma wówczas ograniczoną zdolność wykorzystania informacji zmysłowcych do użytecznego działania. Mimo normalnej często inteligencji z trudem radzi sobie z aktywnościami, które dla innych dzieci są łatwe.
Główne założenia integracji sensorycznej:
Odwołują się one do neurologii i teorii zachowania:
plastyczność neuronalna (Schaaf 1994) - zdolność mózgu do zmian i modyfikacji. Zależy od wielu czynników:
a - zaangażowania w wykonywane zadania terapeutyczne (motywacji) - np. dzieci z MPD, które uczestniczyły w programie poprawy jakości czytania poprzez terapię ruchów gałek ocznych, czyniły większe postępy wówczas, gdy śledziły poruszające się figury lub rysunki niż wtedy, gdy śledziły jedynie poruszające się wahadło.
B - różnorodności otoczenia, w którym przebiega terapia. Ayres pisze (1972), że zróżnicowane otoczenie dostarczające wielu przedsionkowych, proprioceptywnych i dotykowych wrażeń ma zasadniczy wpływ na postępy terapeutyczne poprzez pozytywny wpływ na zmiany w OUN.
C - krytycznych okresów rozwojowych dla poszczególnych funkcji i wieku. Okresy te zostały zidentyfikowane w prawie wszystkich aspektach rozwoju człowieka i dotyczą mowy, ruchu, inteligencji, zachowań społecznych, emocji i wielu innych. Znajomość okresów krytycznych dla poszczególnych funkcji pozwala uczyć dziecko tych zachowań, do których przygotowany jest OUN. Uczenie zbyt wczesne - frustracja i brak rezultatów;
Zbyt późne - brak lub ograniczenie niezbędnych wrażeń w okresie krytycznym dla danej funkcji, co powoduje często ograniczenie możliwości reagowania na pewne bodźce w przyszłości.
Plastyczność neuronalna jest procesem dokonującym się przez całe życie osobnicze. Jest ona różna w zależności od wieku - wg Ayres jest ona największa u młodszych dzieci i wówczas możliwy jest potencjalnie największy efekt terapii.
sekwencyjny rozwój procesów IS dokonuje się w normalnym rozwoju dziecka. Złożone, kompleksowe zachowania rozwijają się w oparciu o bardziej podstawowe, wcześniej wykształcone.
integralność systemu nerwowego - wyższe struktury mózgowe ewaluowały z niższych. Dlatego działanie ośrodków korowych zależne jest od prawidłowego funkcjonowania struktur podkorowych, w których dokonują się główne procesy sensoryczne. Poprawa działania ośrodków podkorowych przyczynia się do lepszej pracy ośrodków korowych i całego mózgu.
reakcje adaptacyjne wpływają na rozwój IS, a także procesy IS przyczyniają się do pojawienia się reakcji adaptacyjnych na zasadzie sprzężenia zwrotnego. Zachowanie adaptacyjne - właściwe zachowanie, w którym indywidualne reakcje na wymagania otoczenia kończą się sukcesem. Rekcje adaptacyjne wymagają organizacji wrażeń, porównania ich z wcześniejszymi doświadczeniami, dokładnego osądu wymagań płynących z otoczenia i udzielenia kompetentnej adekwatnej odpowiedzi.
ludzie posiadają wewnętrzny popęd do rozwoju IS poprzez aktywności sensomotoryczne, a szczególnie dzieci mają wrodzoną motywację do poszukiwania doznań sensomotorycznych.
Występowanie dysfunkcji SI:
Zaburzenia te notowane są u dużej grupy dzieci:
1 - dzieci z trudnościami w uczeniu się
deficyty SI występujące w tej grupie to: zaburzenia w rejestracji i przetwarzaniu bodźców głównie w obrębie trzech podstawowch systemów : przedsionkowego, proprioceptywnego i dotykowego, a także systemu limbicznego i tworu siatkowatego, które przejawiają się w:
w zakresie reakcji posturalnych (obronnych, równoważnych i posturalnych w tle, a więc subtelnych, automatycznych ruchów ciała, które umożliwiają precyzyjną pracę rąk podczas czynności zamierzonych);
funkcji oko-ruchowych;
napięcia mięśniowego
nieprawidłowy schemat ciała
trudności w planowaniu ruchu
dysfunkcje w obustronnej koordynacji ruchowej i sekwencyjności.
Zaburzenia te powodują:
trudności w nauce czytania;
obniżony poziom graficzny;
błędy w pisaniu polegające na myleniu liter podobnych, ale różnie ułożonych w przestrzeni;
trudności w przepisywaniu z tablicy,
kłopoty w różnicowaniu prawo - lewo;
słaba obustronna koordynacja ruchowa
towarzyszące zaburzenia emocjonalne, trudności w koncentracji uwagi i nadpobudliwość psychoruchowa.
2 - MPD:
deficyty IS w tej grupie w zależności od wywołującej je przyczyny dzielą się na dwie grupy (Blanche i Burke, 1991):
pierwotne - wywołane przez nieprawidłowości w funkcjonowaniu struktur anatomicznych OUN: móżdżku, zwojów podstawy mózgu, drogi piramidowej. Niewłaściwe ich funkcjonowanie powoduje błędne opracowywanie informacji sensorycznych i przyczynia się do tworzenia nieprawidłowych odpowiedzi ruchowych.
Stwierdza się, że dzieci z ataksją i atetozą mają poważne zaburzenia IS
wtórne - przyczyną zaburzeń SI jest nieprawidłowy rozwój ruchowy i mała ilość doświadczeń sensorycznych. Do grupy tej Blanche i Burke zaliczają :
nieprawidłowe napięcie mięśniowe, które wpływa na zaburzenia równowagi między prostownikami a zginaczami, co z kolei powoduje powstanie nieprawidłowego sprzężenia zwrotnego z proprioreceptorów;
nieprawidłową kontrolę antygrawitacyjną, co powoduje brak swobody w eksploracji otoczenia. Ogranicza to dopływ odpowiedniej liczby wrażeń sensorycznych i zaburza kształtowanie percepcji przestrzeni;
nieprawidłowy wzorzec czucia ciężaru przedmiotów i własnego ciała, co powoduje kształtowanie się nieprawidłowego schematu ciała;
nieprawidłową rotację lub jej asymetryczność, co powoduje nieprawidłowy rozwój obustronnej integracji ruchowej i zdolności do przekraczania linii środkowej ciała.
W/w przyczyny wywołują u dzieci z MPD różne typy zaburzeń SI. Zaliczamy do nich:
zaburzenia w zakresie przetwarzania bodźców dotykowych - występują w grupie od 72 do 100% dzieci - przyczyniają się one do nieprawidłowego rozwoju schematu ciała, planowania motorycznego i obronności dotykowej;
zaburzenia w zakresie przetwarzania bodźców przedsionkowo-proprioceptywnych - w zależności od postaci MPD występują w grupie od 32 do 90%. Powodują one słabą percepcję pozycji ciała i ruchu, słabe przystosowanie posturalne, niebezpieczeństwo grawitacyjne, nietolerancję ruchu, pośrednio wpływają na percepcję słuchową. Wzrokową i funkcje mowy;
zaburzenia rejestracji i modulacji bodźców sensorycznych - powodują trudności w możliwościach organizacji zachowania, wpływają na poziom pobudzenia i koncentracji dzieci z MPD.
3 - autyzm:
Ayers (1980) opisała dwa typy zaburzeń SI w tej grupie:
1 - zaburzenia rejestracji bodźców sensorycznych- dotyczą głównie bodźców wzrokowych i słuchowych, rzadziej węchowych, smakowych, przedsionkowych i dotykowych - dzieci te ignorują dźwięki (słuchowe); otoczenie, unikają patrzenia w oczy, nie interesują się zabawkami, czasami zwracają uwagę na nieistotny detal (wzrokowe); oczekują silnych wrażeń dotykowych, nie rejestrują bodźców bólowych (dotykowe).
2 - zaburzenia modulacji impulsów sensorycznych - dotyczą głównie impulsów przedsionkowych i dotykowych. Modulacja to proces hamowania lub wzmacniania aktywności neuronalnej tak, aby utrzymać tę aktywność w harmonii ze wszystkimi innymi funkcjami systemu nerwowego. Gdy procesy te nie utrzymują w równowadze danego systemu, następuje dezorganizacja działania systemu nerwowego. Zaburzenia te przejawiają się niepewnością grawitacyjną i nietolerancja ruchu, obronnością dotykową (zaburzenia modulacji impulsów dotykowych).
Wg Damasio i Maurer w grupie tej występują też zaburzenia procesów koncentracji i pobudzenia uwagi, których przyczyną jest nieprawidłowe przetwarzanie bodźców sensorycznych. To zaburzenie powoduje : kłopoty z komunikacją werbalną i niewerbalną, zachowania kompulsywne (natrętne ruchy) i rytualne, oraz nieprawidłowy rozwój reakcji społecznych.
4 - Zespół Downa
zaburzenia SI w tej grupie obejmują:
deficyty rejestracji;
modulacji;
i przetwarzania bodźców przedsionkowych, proprioceptywnych, dotykowych, wzrokowych i słuchowych (Blanche, Botticelli, Hallway, 1995).
Wpływają one na :
dysfunkcje zachowania;
uwagi;
zdolności ruchowych;
procesów uczenia się;
zaburzenia rejestracji bodźców przedsionkowych przejawiają się:
hipotonią;
nieprawidłowym przystosowaniem posturalnym;
słabymi reakcjami równoważnymi.
Zaburzenia w modulacji powodują:
nietolerancję ruchu.
Zaburzenia przetwarzania bodźcow proprioceptywnych wpływają na:
obniżone napięcie mięśniowe;
luźnie stawy;
zakłócenia czucia położenia ciała;
zakłócenia prawidłowej rejestracji ruchu.
Zaburzenia systemu dotykowego:
podwrażliwość na bodźce dotykowe;
trudności w różnicowaniu bodźców dotykowych;
mogą się przejawiać także zaburzeniami w obrębie praksji (planowania motorycznego) i percepcji ciała.
W obrębie systemu wzrokowego:
astygmatyzm;
oczopląs;
zez;
ogólna tendencja do opóźnień rozwojowych w obrębie percepcji wzrokowej; wynikają one z ograniczonej wzrokowej eksploracji otoczenia, trudności z przechowywaniem doświadczeń wzrokowych, ograniczonej ilości wrażeń wynikających z celowej manipulacji zabawkami oraz słabej koncentracji wzrokowej.
Zaburzenia systemu słuchowego:
opóźnienia w rozwoju mowy;
wolniejsze przetwarzanie informacji słuchowych;
słaba pamięć słuchowa;
trudności w naśladowaniu dźwięków.
Dysfunkcje wynikające z zaburzeń procesów przetwarzania bodźców przedsionkowych i proprioceptywnych:
1 - zaburzenia kontroli postawy:
mogą być one wg Ayres spowodowane nieprawidłowym sprzężeniem zwrotnym z systemu przedsionkowego i proprioceptywnego, ale także dotykowego i wzrokowego. przejawiają się one w nieprawidłowych:
reakcjach równoważnych - jest to przystosowanie całego ciała do utrzymania lub przywrócenia środka grawitacji ponad bazą podporu, gdy poruszamy się lub ktoś nami porusza. Dzieci o podwrażliwym systemie przedsionkowym mają słabsze reakcje równoważne, dlatego częściej przewracają się podczas zabawy, biegania, skakania czy gry w piłkę. Mają duże problemy w opanowaniu jazdy na rowerze, łyżwach czy deskorolce. Nie potrafią długo stać na jednej nodze, szczególnie z zamkniętymi oczami.
Reakcjach obronnych- przejawiają się one w obronnym wyproście rąk i właściwej odpowiedzi całego ciała na bezpośrednie zagrożenie upadkiem. Dzieci o słabych reakcjach obronnych nie potrafią chronić się przed upadkiem, szczególnie swojej głowy przed urazami.
Reakcjach posturalnych w tle - są to subtelne, automatyczne ruchy ciała, które umożliwiają precyzyjną i wydajną pracę rąk podczas wykonywania zamierzonych czynności. Są niezbędne przy takich czynnościach, jak: pchanie czegoś, łapanie, praca przy biurku. Dzieci z tego rodzaju problemami nie potrafią utrzymać prawidłowej postawy podczas pisania czy czytani, czasem nawet spadają z krzesła siedząc przy biurku. Nie mają zdolności do właściwego przesuwania i dostosowywania położenia ciała do tego, jak przemieszczają swoje ręce na biurku podczas pisania. Wpływa to bezpośrednio na jakość i tempo pisania. Mają kłopoty ze złapaniem piłki. Te same problemy można zaobserwować podczas tańca - sztywny i ciężko poruszający się partner.
2 - zaburzenia napięcia mięśniowego
obniżone napięcie mięśniowe przejawiające się zmniejszonym oporem na pasywny ruch - są to dzieci z przesadną mobilnością w stawach, postawą charakteryzującą się nadmierną lordozą, kolanami ustawionymi w nadmiernym wyproście i rękami z nadmiernym przeprostem w łokciach wówczas, gdy trzymają je wyprostowane przed sobą. Charakterystyczne - podpieranie głowy podczas siedzenia, czytania, pisania. Niskie napięcie ma ogromny wpływ na funkce grafomotoryczne. Podczas zabaw dzieci te łatwiej się męczą i są niezgrabne, dlatego unikają zabaw ruchowych - to powoduje ograniczenie ilości doświadczeń sensorycznych i powoduje kolejne dysfunkcje, a pośrednio ma wpływ na rozwój emocjonalny i osobowościowy.
dysfunkcje okoruchowe
typowym przykładem są dzieci z trudnościami w uczeniu się, u których obserwuje się trudności z przenoszeniem oczu z jednego obiektu na drugi, w podążaniu za poruszającym się przedmiotem, czy szybką lokalizacją poruszającego się przedmiotu. Oczy ich, zamiast poruszać się płynnie, lekko pozostają w tyle i gwałtownym przeskokiem doganiają przedmiot. Mają one trudności w grze w piłkę, rysowaniu, czytaniu, pisaniu w linii.
zaburzenia w rozwoju mowy
nie są one w tak oczywisty sposób związane z funkcjonowaniem systemu przedsionkowego i proprioceptywnego, tym niemniej należy wziąć pod uwagę wpływ struktur podkorowych na kształtowanie się funkcji słuchowych, co ma związek z mową. Początek słuchowego kodowania informacji docierających z receptorów słuchowych rozpoczyna się w pniu mózgu. Tu też dokonuje się kojarzenie informacji pochodzących z różnych zmysłów z informacjami słuchowymi zanim podążą one do ośrodków korowych. W pniu mózgu procesy te nie są tak bardzo zlateralizowane jak w korze mózgu - poniżej kory obie półkule mózgu są zaangażowane w równym stopniu w jednoczeniu i opracowywaniu tych samych informacji słuchowych. Produkowanie mowy wymaga zaangażowania ośrodków korowych, ale wokalizacja po urodzeniu wskazuje na istotną rolę pnia mózgu - istotną rolę w pojawianiu się wokalizacji odgrywają odruchy kierowane z poziomu pnia mózgu.
Strukturą podkorową , która odgrywa istotną rolę w rozwoju mowy, jest twór siatkowaty. Ma on wpływ n utrzymanie odpowiedniego pobudzenia OUN, tak by było ono wystarczające do nawiązania kontaktu z opiekunem i utrzymania dostatecznie długo uwagi. W jego obrębie - integracja wrażeń słuchowych z informacjami pochodzącymi z innych modalności.
Struktury podkorowe - wpływ na kształtowanie się napięcia mięśniowego i prawidłowości związanych z reakcjami posturalnymi (co ma wpływ na rozwój mowy w okresie noworodkowym). Kształtowanie prawidłowego napięcia mięśni w obrębie twarzy - ma wpływ na werbalizację.
Ayres dostrzegła- u dzieci z zab. Słuchowo-językowymi pod wpływem stymulacji przedsionkowej poprawia się mowa czynna.
5 - zaburzenia orientacji przestrzennej
strategie orientacji przestrzennej mogą być rozpatrywane w dwóch kategoriach :
allocentrycznej - przestrzenna lokalizacja przedmiotu w referencji do zewnętrznego punktu;
egocentrycznej - przestrzenna lokalizacja przedmiotu w referencji do pozycji obserwatora. Przedsionkowe i proprioceptywne inf. są wykorzystywane do tej orientacji tak podczas ruchu (najważniejsze informacje o przyśpieszeniu), jak i w sytuacjach stacjonarnych (najważniejsze są inf. o grawitacji).
6 - zaburzenia percepcji wzrokowej
są dwa podstawowe poziomy, na których dokonuje się przetwarzania informacji wzrokowych:
pień mózgu - bodźce przedsionkowe, proprioceptywne i wzrokowe łączą się w jeden proces sensoryczny. Informacja ta wędruje do różnych obszarów półkul mózgowych.
półkule mózgowe
rzeczy, które widzimy, nie nabiorą znaczenia, dopóki mózg nie będzie potrafił określić ich położenia względem ziemi, nie określi, czy są one statyczne, czy też się poruszają - te funkcje zależą od systemy przedsionkowego. Eksperymenty (kotki w kieracie - jedne same się poruszały, drugie nie) wykazały, że połączenie pasywnego ruchu nie wystarczało do wykształcenia prawidłowej percepcji - osobnik musi sam się poruszać, aby zintegrowały się procesy wizualne z ruchowymi. Jeśli źle funkcjonuje układ przesionkowo-proprioceptywny, informacje te są niewłaściwe, co wpływa na nieprawidłowy rozwój percepcji wzrokowej.
Najczęstsze objawy:
dziecko jest nadmiernie wrażliwe na dotyk, nagły ruch, dźwięki czy bodźce wzrokowe; także wtedy, gdy wrażliwość jest obniżona;
poziom aktywności dziecka jest zbyt wysoki lub zbyt niski;
łatwo się rozprasza;
jest impulsywne, często traci samokontrolę i ma trudności z uspokojeniem się ;
ma trudności emocjonalne lub w kontaktach społecznych;
jest ruchowo mniej sprawne, niezborne, często potyka się lub upuszcza przedmioty;
ma opóźniony rozwój mowy w zakresie zasobu słownictwa lub zaburzeń artykulacji;
nie umie wykonywać różnych czynności, z którymi dobrze sobie radzi większość dzieci w jego wieku (ubieranie się, rysowanie, budowanie z klocków, łapanie piłki);
ma trudności w opanowaniu technik szkolnych, zwłaszcza czytania i pisania.
Dziecko zazwyczaj ujawnia jednocześnie kilka z wyżej wymienionych problemów.
Ayres wyłoniła kilka sydromów (zespołów objawów) zaburzeń integracji sensorycznej , m.in.:
dyspraksja - trudności w wykonywaniu czynności (powiązane z niedostatecznym planowaniem ruchowym i ze słabym różnicowaniem wrażeń czuciowych) - dzieci te są niezręczne, ciągle coś przewracają, tłuką, wylewają i psują, nie potrafią spokojnie i równomiernie kozłować piłki, nie potrafią celnie strzelić bramki, źle wykonują czynności precyzyjne;
syndrom przedsionkowy i integracji obustronnej ciała - dysfunkcja w obrębie kontroli nad wlasnym cialem, zaburzenia mechanizmów obronnych przy wytrąceniu ciała z równowagi, zaburzenia proprioceptywne - oznacza to osłabienie mechanizmów posturalnych - dzieci te często boją się huśtawki, późno uczą się jeździć na rowerze, potykają się;
obronność dotykowa - awersyjne reakcje na dotyk, z czym często współwystępuje podwyższony poziom aktywności ruchowej (nadruchliwość, nadpobudliwość psychoruchowa) i zaburzenia koncentracji uwagi;
słaba percepcja przestrzeni i formy - uzależniona jest od integracji wrażeń wzrokowych i dotykowych - dzieci te często psują zabawki, poźniej mają trudności z odnalezieniem się w nowym miejscu, mają gorszy zmysł orientacji w lesie, na wycieczce;
dysfunkcja słuchowo-językowa;
słaba koordynacja wzrokowo-ruchowa.
Jak funkcjonuje dziecko np. z nadwrażliwością dotykową:
Zła modulacja wrażeń dotykowych może powodować u dziecka negatywne i wygórowane reakcje na dotyk oraz uczucia takie jak: dyskomfort, strach, nawet ból.
niemowlęta brane na ręce kapryszą, prężą się, czasem wręcz odpychają matkę;
nie lubią zabiegów pielęgnacyjnych - przecierania oliwką, czyszczenia noska, pudrowania;
częste problemy ze ssaniem;
starsze unikają mycia, czesania;
niechętnie spożywają pokarmy stałe, akceptują niewiele potraw, zwykle o papkowatej konsystencji;
mogą być nadmiernie wrażliwe na pewne dźwięki i zapachy;
w wieku przedszkolnym nadruchliwe - uciekają w ten sposób od nadmiaru bodźców;
niechętnie lepią z plasteliny, kleją czy malują palcami;
w każdym wieku źle tolerują bliskość fizyczną innych, nie akceptuja dotykania, przytulania czy głaskania;
unikanie niektórych faktur, co może dotyczyć odzieży lub struktur potraw;
szczególnie często pojawia się słaba toleracja wobec wszelkich zabiegów dotyczących twarzy i okolicy oralnej.
Występowanie nadwrażliwości oralnej jest przyczyną wielu problemów związanych z karmieniem, od ssania zaczynając. Dzieci te preferując papkowate konsystencje prawie nie korzystają z gryzienia i żucia, nie aktywizują do tych czynności mięśni twarzy, gardła i języka - konsekwencje zdrowotne (problemy z trawieniem, ortodontyczne i stomatologiczne) po rozwój mowy.
Objawy podwrażliwości receptorów skórnych - czyli deficytu różnicowania dotykowego;
trudności w rozpoznawaniu miejsca na ciele, w którym zadziałał pojedynczy bodziec dotykowy, a tym bardziej gdy stosowane są dwa bodźce jednocześnie;
słabe rozpoznawanie przedmiotów przez dotyk, bez udziału wzroku (stereognozja);
nieodróżnianie bodźców ostrych od tępych;
ograniczona zdolność wizualizacji informacji dotykowej (rysowanie na dłoni, gdy dziecko ma zamkniete oczy);
cechy sugerujące zaburzenia SI:
wysoki lub niski poziom aktywności dziecka;
jego słabość i męczliwość mimo normalnej muskulatury;
niechęć do aktywności fizycznej na świeżym powietrzu;
mniejsza sprawność fizyczna, niezborność ruchowa, częste upadki;
opóźniony często rozwój mowy w zakresie artykulacji lub zasobu słownictwa;
labilność emocjonalna, częsta utrata samokontroli;
łatwość popadania w konflikty z rówieśnikami bez wyraźnego powodu;
trudności w opanowaniu technik szkolnych.
Podsumowanie:
Integracja oznacza scalanie i porządkowanie informacji służące skoordynowanej pracy mózgu jako organu. Oznacza komunikację bez zakłóceń między komórkami nerwowymi. Integracja prowadzi do doznania zmysłowego, czyli do powstania pewnego obrazu i do rozumienia tego obrazu, a więc do postrzegania.
11