ASERTYWNOŚĆ
I
ZACHOWANIA NIEASERTYWNE
Pojęcie asertywności
Wyrażenie „asertywność” stosunkowo długo nie było używane w języku polskim. Etymologicznie, pojęcie assertio (łac.) oznacza wyzwolenie, zwłaszcza wyzwolenie niewolnika. Człowiek asertywny to taki ktoś, kto zdołał uwolnić się zarówno od nadmiernej i godzącej w jego prawa zależności od innych jak i od własnego lęku, niepewności i agresji w kontaktach międzyludzkich. Asercja - assertion (ang.) jest to wyrażanie twierdzeń w sposób stanowczy albo domaganie się uznania własnych praw. „Assertiwe” w języku angielskim oznacza tendencję do wyrażania zdecydowanych sądów oraz wymagań, wykazywanie przekonania i zaufania we własne zdolności. W znaczeniu czasownikowym słowo „assert” posiada dwa znaczenia:
- upomnienie się o swoje prawa;
- deklarowanie, zaświadczanie o prawdzie, niepewności czy posiadanych
uprawnieniach (M. Oleś, 1998).
Asertywność polega na zachowaniu wiary we własne siły i możliwości, pielęgnowaniu pozytywnego stosunku do siebie oraz innych, a także na wykorzystaniu takich wzorców zachowań wobec otoczenia, które są uczciwe i szczere. Rozwijanie asertywności oznacza rozbudzanie i wzmocnienie pozytywnego stosunku do własnej osoby oraz innych ludzi, a także preferowanie szerszych i otwartych zachowań wobec otoczenia. Asertywność nie polega na dążeniu do otrzymania tego, czego pragniemy, kosztem kolegów, przyjaciół czy podwładnych, ale raczej na pogodzeniu się z faktem, Że nie zawsze nasze pragnienia zostaną
spełnione, ponieważ im bardziej stajemy się asertywni, tym bardziej asertywne jest nasze otoczenie, a to oznacza, że bardziej stanowczo domaga się ono uznania własnych potrzeb (A.
Townend, 1991).
Zachowanie asertywne oznacza bezpośrednie, uczciwe i stanowcze wyrażenie wobec
innej osoby swoich uczuć, postaw, opinii lub pragnień w sposób respektujący uczucia,
postawy; opinie, prawa i pragnienia tej drugiej osoby.
Zachowanie asertywne różni się, więc od zachowania agresywnego, oznacza bowiem korzystanie z osobistych praw bez naruszenia praw innych osób.
Zachowanie asertywne różni się też od zachowania uległego, zakłada bowiem działanie zgodne z własnym interesem oraz stanowczą obroną siebie i swoich praw - bez nieuzasadnionego niepokoju. (M. Król - Fijewska; 1999, s.84).
Zdaniem P. Mansfield „asertywność” oznacza wiarę w siebie, ale jednocześnie
szacunek dla uczuć i potrzeb innych; oznacza szukanie nowych dróg dla wyrażania swojego
„ja” odpowiednio do odkrytej w sobie mocy i zaakceptowanej niedoskonałości. Być
asertywnym, to znaczy zachowywać się w sposób, który pozwala działać we własnym, najlepiej pojętym interesie, pozwala bronić własnych opinii bez przesadnej nerwowości, akceptować własne uczucia uczciwie i bez skrępowania, nawet jeśli różnią się one od uczuć i sądów innych ludzi. Przede wszystkim uczy jak domagać się respektowania własnych praw, nie odmawiając tych samych praw innym (P. Mansfield, 1994).
Asertywność można wyjaśniać, odwołując się do różnych kierunków i teorii
psychologicznych, zwłaszcza w aspekcie rozwoju osobowości i różnych sposobów zachowania się. W zaleŜności od podejścia podkreśla się bądź to rolę procesów uczenia się w kształtowaniu się zachowania asertywnego, czynników poznawczych w postaci przekonań na temat zachowania i przewidywanych konsekwencji zachowania asertywnego, bądź też akceptuje się prawa jednostki do bycia sobą i realizacji wartości akceptowanych przez podmiot (M.Oleś, 1998)
Lista praw asertywnych
Teoria asertywności opiera się na założeniu, że każdy człowiek posiada pewne podstawowe prawa, które otoczenie powinno respektować oraz, że umiejętność bycia asertywnym można w sobie rozwinąć. Podkreśla się w niej znaczenie tych podstawowych uprawnień oraz rozmiar odpowiedzialności z nich wynikających. A oto Lista praw asertywnych:
mam prawo wyrażać swoje myśli i opinie, nawet jeśli różnią się one od poglądów
innych ludzi;
mam prawo wyrażać swoje uczucia i być za nie odpowiedzialnym;
mam prawo mówić ludziom „ tak”;
mam prawo zmieniać zdanie bez konieczności usprawiedliwiania się;
mam prawo do błędów i do tego, by poczuwać się do odpowiedzialności za nie;
mam prawo powiedzieć „ nie wiem”;
mam prawo powiedzieć „ nie rozumiem”;
mam prawo prosić o to czego chcę;
mam prawo powiedzieć „nie” bez poczucia winy;
mam prawo do szacunku innych ludzi oraz do tego, by mnie wysłuchano i
traktowano poważnie;
mam prawo do niezależności;
mam prawo odnieść sukces;
mam prawo zdecydować się na brak asertywności.
Teoria asertywności tradycyjnie rozróżnia trzy rodzaje zachowań w określonej sytuacji. Tworzą one rodzaj kontinuum, począwszy od zachowania nieasertywnego, poprzez asertywne do agresywnego. Te typy zachowań są bezpośrednio związane z faktem, czy dana osoba szanuje swoje oraz cudze podstawowe prawa, oraz czy pozwala innym je łamać lub sama je łamie (A. Townend, 1991).
Teoretyczne koncepcje asertywności
Asertywność można wyjaśniać, odwołując się do różnych kierunków i teorii psychologicznych, szczególnie w aspekcie rozwoju osobowości i różnych sposobów zachowania się. W zależności od podejścia podkreśla się bądź to rolę procesów uczenia się w kształtowaniu zachowania asertywnego, czynników poznawczych w postaci przekonań na temat zachowania i przewidywanych konsekwencji zachowania asertywnego, bądź też akceptuje się prawa jednostki do bycia sobą i realizacji wartości akceptowanych przez podmiot. (M. Oleś, 1998).
Integrując rozmaite podejścia wyjaśniające asertywność, Dodge (1985) pisze, że na ukształtowanie się u dziecka asertywności, podobnie jak i innych kompetencji w zakresie kontaktu społecznego, mają wpływ nieuświadamiane doświadczenia z wczesnego dzieciństwa (np. kwestia zaufania do ludzi), zadania jakie stają przez nim na danym etapie rozwoju, zdolność do przetwarzania informacji społecznych, wyczuwane wzorce zachowań oraz ocena przez innych. Z pewnością znaczny jest wpływ kultury, określonego środowiska społecznego czy bezpośrednich relacji z osobami znaczącymi. Stąd, by móc zrozumieć trudności człowieka w zakresie kontaktów społecznych, trzeba dokonać wszechstronnej ich oceny.
Na tym tle pojawia się kwestia wyjaśniania braku asertywności u dzieci i dorosłych.
Dlaczego nie wszyscy ludzie zachowują się w sposób asertywny? Istnieją na ten temat dwie konkurencyjne hipotezy.
Pierwszą z nich jest hipoteza zahamowania lękowego. Wolpe i Lazarus (1966) twierdzą, że ludzie na ogół wiedzą jak postępować w określonych sytuacjach, ale wysoki poziom niepokoju czyni takie postępowanie niemożliwym oraz wpływa hamująco na ekspresję emocji. Jako asertywność Wolpe (1969) określa zewnętrzną ekspresję praktycznie
wszystkich uczuć innych niż lęk. Lęk jest przyczyną braku asertywności. Dlatego trening asertywności jest szczególnie potrzebny osobom biernym, zalęknionym zahamowanym emocjonalnie, którym brakuje spontaniczności.
Becker i Heimberg (1998) poszerzają hipotezę zahamowania lękowego, sugerując że zachowania nieasertywne biorą się z wielu powodów: są skutkiem lęku, negatywnej oceny siebie, niewystarczającej wiedzy o zasadach społecznego postępowania, przewidywania negatywnych skutków i innych czynników.
Czynniki te mogą wpływać hamująco na społecznie kompetentne zachowanie u osoby, która ma odpowiednie umiejętności, mogą też oddziaływać na ukształtowanie się deficytu umiejętności albo współuczestniczyć wraz z takim deficytem w zachowaniu przejawianym przez osobę.
Drugą z hipotez jest hipoteza deficytu umiejętności. Brak zachowania asertywnego nie zawsze jest następstwem lęku, ale często wynika z braku odpowiednich umiejętności społecznych. Osoby, które nie wykazują umiejętności społecznych w zachowaniu, nie potrafią się tak zachowywać, ponieważ brakuje im odpowiednich umiejętności, jakich można się nauczyć, np. w ramach treningu. Nie zachowują się więc asertywnie, ponieważ nie mają umiejętności takiego zachowania w swym zespole zachowań.
Deficyt tych umiejętności wynika z niewłaściwych interakcji i doświadczeń, a zwłaszcza z karania dziecka przez jego otoczenie społeczne. Natomiast niepokój pojawiający się w sytuacjach społecznych jest skutkiem braku umiejętności zachowania, jego. Można sądzić, że obydwie hipotezy są do pewnego stopnia słuszne (M. Oleś, 1998).
Regulacyjna rola asertywności
Znaczenie odpowiednich stosunków międzyludzkich należy do najbardziej podstawowych zagadnień związanych z funkcjonowaniem człowieka. Zdolność osoby do skutecznego zachowania w różnorodnych sytuacjach społecznych należy do najważniejszych czynników determinujących jej samopoczucie i zdrowie psychiczne (Becker, Heimberg, 1988).
Asertywność stanowi centralną umiejętność wśród tak zwanych umiejętności społecznych. Brak tej umiejętności sprawia, że człowiek może tracić wiele szans, tolerować przykre dla siebie wydarzenia i sytuacje. Każdy człowiek może w sobie wyrabiać większe umiejętności społeczne. Problem umiejętności społecznych, w tym asertywności lub jej braku, towarzyszy człowiekowi na różnych etapach jego życia. Pozostawienie osób przeżywających takie problemy bez pomocy prowadzi najczęściej do nasilenia trudności, z możliwością wystąpienia zaburzeń emocjonalnych lub zaburzeń zachowania czy - u ludzi dorosłych-różnych form zachowań patologicznych.
Asertywne prawa człowieka
Prawa człowieka wg Herberta Fensterheima, jednego z twórców treningu asertywności:
-Masz prawo do wyrażania siebie, swoich opinii, potrzeb, uczuć - tak długo, dopóki nie ranisz innych.
-Masz prawo do wyrażania siebie, nawet jeśli rani to kogoś innego - dopóki Twoje intencje nie są agresywne.
-Masz prawo do dysponowania swoim ciałem, czasem i własnością, jeśli to, co robisz jest dobre dla innych.
-Masz prawo do przedstawiania innym swoich próśb - dopóki uznajesz, że oni mają prawo odmówić.
-Są sytuacje, w których kwestia praw poszczególnych osób nie jest jasna. Zawsze jednak masz prawo do przedyskutowania tej sytuacji z drugą osobą.
-Masz prawo do korzystania ze swoich praw.
Prawa człowieka wiążące się z asertywnością wg Shan Rees & Roderick S. Graham:
Prawo do robienia wszystkiego, co nie narusza praw innych ludzi.
Prawo do zachowania się w sposób asertywny lub nieasertywny.
Prawo do dokonywania wyborów.
Prawo do zmiany.
Prawo do dysponowania swoim ciałem, czasem i własnością.
Prawo do wyrażania opinii i przekonań.
Prawo do myślenia dobrze o sobie.
Prawo do wyrażania życzeń.
Prawo do ekspresji swojej seksualności.
Prawo do posiadania potrzeb i pragnień.
Prawo do marzeń.
Prawo do informacji.
Prawo do dóbr i usług, za które się zapłaciło.
Prawo do niezależności i nieingerencji ze strony innych.
Prawo do odmowy i sprzeciwu.
Prawo do poszanowania ze strony innych.
Czym jest uległość?
Polega ona na naruszaniu swoich praw poprzez nieumiejętność wyrażania własnych uczuć, myśli, własnych poglądów i w konsekwencji na pozwalaniu, aby inni te prawa też naruszali. Postępujący nieasertywnie sam ponosi odpowiedzialność za to, że inni naruszają jego prawa i ignorują jego punkt widzenia.
Czym charakteryzują się osoby uległe?
Chcą podobać się innym, dlatego unikają konfliktu
Często powstrzymują się przed okazywaniem uczuć
Pozwalają innym decydować za siebie przez co czują się zranione i zalęknione
Rzadko osiągają pożądany cel, a potem czują się winne i odczuwają dyskomfort psychiczny
Mają tendencje do usprawiedliwiania innych, a oskarżania siebie
Ponieważ nie wierzą we własne możliwości, nie szukają nowych dróg i rozwiązań, aby nie być ukaranym
Sądzą, że inni zawsze mają rację, a sami się mylą
Jakie jest ryzyko bycia uległym?
Ludzie ulegli tracą dużo energii na zaspokajanie potrzeb innych
Czasami zupełnie się wypalają, gdyż nie potrafią odmawiać a niekiedy swoją postawą nawet zachęcają innych do dominacji
Obniża się ich samoocena i poczucie własnej wartości
Konsekwencje bycia uległym
Złość, a nawet wybuch agresji spowodowany kumulacją uczuć
Frustracja
Ucieczka w alkohol, narkotyki
Depresja, której towarzyszyć mogą myśli samobójcze a nawet targnięcie się na własne życie
Jak radzić sobie z uległością?
Jeżeli czujemy się dotknięci czyimś zachowaniem zareagujmy nie bójmy się sprzeczki
Należy unikać zdań zaczynających się od „ja” czy „dlatego, że”, ponieważ brzmi to jak usprawiedliwienie czy przeprosiny
Nie powinniśmy w żadnym razie prosić, by atakujący dokładniej objaśnił, co nam zarzuca, nie pytać „naprawdę myślisz, że ja…”
Kilka sposobów konstruktywnego reagowania na krytykę
Jeśli pamiętamy, że krytyczna uwaga jest tylko częścią konwersacji i własną opinią rozmówcy, możemy zareagować znacznie spokojniej i w sposób otwierający drogę do dyskusji.
Kiedy krytyka nie jest wypowiedziana wprost, sprowadź ją do postaci jawnej. Przykład: kupiłeś samochód. Twój rówieśnik stwierdza - “fajny. też sobie taki kupię, jak przejdę na emeryturę”. Spokojnie możesz zapytać wprost: “a co z nimi nie tak twoim zdaniem?” - często tuż po tym nastąpi po prostu zmiana tematu.
Kiedy krytyka jest agresywna i obraźliwa, reaguj na formę i treść oddzielnie. Przede wszystkim spokojnym, stanowczym tonem przyhamuj rozmówcę - np. “przestań na mnie krzyczeć”. Później dopiero odnieś się do treści.
Kiedy krytyka dotyczy twojej osoby zamiast konkretnego faktu, oddziel te dwie sprawy. Przykład: pomyliłaś się w obliczeniach, koleżanka z pracy stwierdza “rany, jak można być tak głupim żeby się w tym machnąć”. Uznaj krytykę faktu, zaznaczając jednak, że nawet banalny błąd nie uprawnia do wydawania opinii o inteligencji.
Jeśli nie zgadzasz się z bezpośrednio wyrażoną krytyką, po prostu to powiedz. Przykład: koleżanka stwierdza “jak mogłaś kupić taką brzydką bluzkę?”. To jest jej opinia. Spokojnie można odpowiedzieć “mi się ona podoba” i nie wdawać się w dalsze dyskusje.
Jednym z rodzajów zachowań nie asertywnych jest manipulacja. Manipulacja i perswazja była od zawsze wykorzystywana przez ludzi w celu wpłynięcia na decyzje innych. Odrębna dziedzina zajmująca się tym pojęciem to socjotechnika czyli nauka kierowania emocjami innego człowieka w celu osiągnięcia swojego własnego celu.
Manipulacja jest formą zamierzonego wywierania wpływu na osobę lub grupę osób w taki sposób, by nieświadomie i z własnej woli realizowała działania zaspokajające potrzeby (realizowała cele) manipulatora.
Pewien psycholog amerykański Robert Cialdini, zajmujący się psychologią społeczną i wywieraniem wpływu sformułował sześć metod wywierania wpływu, stosowanych przez ekonomistów, prawników, nauczycieli, dziennikarzy czy też specjalistów od marketingu i reklamy a także przez wszystkich manipulatorów, którzy chcą osiągnąć coś naszym kosztem.
1.Reguła wzajemności
Reguła ta polega na obdarowywaniu czymś danej osoby w celu uzyskania od niej czegoś w zamian w przyszłości. Badania R. Cialdini wskazują, że psychika człowieka jest tak skonstruowana, że nakazuje mu się odwdzięczyć za daną przysługę lub podarunek. Jednakże zasada ta działa też w drugą stronę, tzn. często próbujemy odwdzięczyć się komuś także za wyrządzoną krzywdę.
Przykładem potwierdzającym tę regułę może być sytuacja, gdy producent dając klientowi próbkę perfum nakłania klienta do odwdzięczenia się poprzez zakup całych perfum. Innym przykładem może być ofiarowanie pracownikowi podarunku na Boże Narodzenie. Taki prezent miałby nas zobowiązywać np. do zostawania w pracy na dłuższy czas.
JAK SIĘ BRONIĆ?
Człowiek bardzo rzadko zdaje sobie sprawę z tego, że ktoś chce go zmanipulować, dlatego podstawowym czynnikiem służącym obronie jest wyczucie zamiarów manipulatora. Ten punkt dotyczy wszystkich zasad wywierania wpływu. Nie należy jednak zakładać, że jeśli ktoś robi nam przysługę tzn. że ma złe zamiary.
Gdy będziemy się odwdzięczać, postarajmy się odwdzięczyć tym samym albo czymś o podobnej wartości. Wtedy nie poczujemy wyrzutów sumienia, ani nie spełnimy zamiarów manipulatora. Automatycznie staniemy na wygranej pozycji.
2.Reguła konsekwencji i zaangażowania
Każdy człowiek wraz z osiągnięciem pewnego wieku zwanego „wiekiem dojrzałości”, zazwyczaj nabywa pewne cechy tj. odpowiedzialność, opanowanie czy stanowczość. Przyczyną działania tej reguły jest właśnie STANOWCZOŚĆ. Ludzie, posiadający tą cechę są dużo lepiej postrzegani w społeczeństwie i to oni nakłaniają nas do podjęcia złej decyzji - zazwyczaj mają w tym swój cel.
JAK SIĘ BRONIĆ?
Najważniejszą techniką obrony jest zauważenie różnicy pomiędzy konsekwencją a obroną własnego ego. Kiedy zauważymy, że nasza decyzja była zła nie ma przeciwwskazań, żeby się z niej wycofać. Będziemy wtedy mieć świadomość, że pozostając przy błędnej decyzji, zostalibyśmy zmanipulowani.
3.Społeczny dowód słuszności
Polega to na podążaniu za zdaniem innych. Ludzie często obstają przy zdaniu większości, ponieważ czują, że tak jest słusznie i prawidło. Widać to na co dzień, a w szczególności w polityce. Np. ludzie głosują na daną partię polityczną, bo wszyscy inni też na nią głosowali.
JAK SIĘ BRONIĆ?
Postępowanie tak jak większość ludzi jest bardzo wygodne, ponieważ nie musimy osobno rozpatrywać wszystkich za i przeciw, a z reguły podejmowane prze większość decyzje są trafne. Niestety czasami te decyzje okazują się błędne a my ponosimy straszne konsekwencje. Dlatego też łatwo zmanipulować osobę podając jej fałszywą informację typu: ten produkt jest fantastyczny, wszyscy go kupują. Jedyną metodą obrony jest więc sprawdzanie czy decyzje podejmowane przez większość są trafne a informacje podawane przez innych prawdziwe.
4.Lubienie i sympatia
To w jaki sposób się zachowujemy, co robimy, jak się ubieramy odgrywa bardzo dużą rolę w towarzystwie, w którym się obracamy. Jeśli ktoś nas lubi, istnieje większe prawdopodobieństwo wywarcia na tym kimś wpływu.
JAK SIĘ BRONIĆ?
Obrona przed tą metodą jest trudna, bo nigdy nie będziemy pewni, czy dana osoba nas naprawdę lubi, czy tylko chce nas wykorzystać. Jedyna obrona to dokładne przemyślenie tego, czy taka osoba pałająca do nas sympatią czegoś od nas nie chce lub próbuje nas nakłonić do podjęcia jakiejś decyzji.
5.Autorytet pozorny i rzeczywisty
Jest to zdecydowanie jedna z najpotężniejszych metod wpływania na ludzi. Wiadomo, że aby stać się dla kogoś autorytetem trzeba zrobić coś wymagającego dużo czasu i zapału oraz wyróżniania się. Jest to trudne, ale osoby, którym udało się to osiągnąć mają zdecydowanie łatwiejsze możliwości wpłynięcia na innych. Niestety są obciążeni również wielką odpowiedzialnością. Bardzo często zdarza się tak, że asystent wykona polecenie swojego przełożonego czy autorytetu, nawet jeśli będzie zdawał sobie sprawę z tego, że będzie to błędna decyzja.
JAK SIĘ BRONIĆ?
Autorytet jest ekspertem w danej dziedzinie, więc nie warto podważać jego umiejętności ale musimy reagować gdy jesteśmy pewni, że autorytet się myli.
6.Niedostępność dóbr
Ta reguła jest bardzo często wykorzystywana w momencie sprzedaży jakiegoś pożądanego dobra np. samochodu. Psychika człowieka jest skonstruowana tak, że pożąda tego, co jest mało dostępne. Dlatego też łatwo manipulować człowiekiem w przypadku niedostępności jakiegoś dobra.
JAK SIĘ BRONIĆ?
Nie należy kierować się emocjami, tylko rozsądkiem. Nie warto płacić czymś, co jest warte więcej niż to, co chcemy mieć.
Innym sposobem manipulowania jest wkradanie się w cudze łaski czyli tzw. ingracjacja. Ingracjacja to:
uzyskiwanie nienależnych dóbr (np. dobrej oceny u wykładowcy, podwyżki w pracy) poprzez komplementy,
manipulowanie jednymi ludźmi, by wywierać wpływ na innych,
przypodobanie się innym w celu uzyskania określonych korzyści.
Dzieli się ona na trzy podstawowe techniki: konformizm, podnoszenie wartości drugiej strony i manipulowanie związane z autoprezentacją.
Konformizm to postawa bezkrytycznego podporządkowania się normom, wartościom i poglądom uznanym za obowiązujące w danej grupie społecznej. Ludzie są bardziej skłonni do pomocy osobom, które są do nich podobne, np. pod względem cech charakteru, ubioru czy stylu życia.
Konformizm to najczęściej spotykany sposób manipulacji, jednak łatwo go rozpoznać i zdemaskować. Wszędzie tam, gdzie ludzie mają do czynienia z osobami o różnej pozycji społecznej, konformizm jest szybo dostrzegany i często wyśmiewany. Ale jeśli w układzie osób równorzędnych w hierarchii społecznej zachowania konformistyczne nie występują zbyt szybko, dotyczą tylko spraw ważnych, jest prawie pewne, że negocjator osiągnie swój cel.
Podnoszenie wartości drugiej osoby to umiejętność zauroczenia drugiej osoby, która usłyszawszy komplement czy miłe słowo o sobie jest w stanie pójść na liczne ustępstwa. Delikatniejszą odmianą tej metody jest przedstawienie komplementu tak, jakby pochodził od kogoś innego. Osoba manipulująca nie musi mieć żadnego związku z pozytywną opinią o osobie manipulowanej, jak i również przekazywany komplement nie musi być prawdziwy.
Manipulowanie związane z autoprezentacją jest to to samo co manipulowanie własnym wizerunkiem. Niektórzy ludzie próbują podnieść własną atrakcyjność w oczach partnera interakcji. Zjawisko to można podzielić na dwa sposoby:
autoprezentację pozytywną czyli zawyżenie swojej atrakcyjności,
autoprezentację negatywną czyli „użalanie się nad sobą” w oczach drugiej osoby.
Zarówno pierwszy, jak i drugi sposób w konkretnych sytuacjach może przynieść osobie manipulującej korzyści. W pierwszym przypadku nastąpi zmiana nastawienia osoby manipulowanej. Będzie ona podziwiać daną osobę, może pojawić się nawet element zazdrości. W drugim przypadku osobie manipulowanej zrobi się jej żal, zacznie ją pocieszać i sama przejdzie do zawyżania ego osoby manipulującej.
Wyróżniamy jeszcze dwie inne metody manipulowania ludźmi tj.:
kłamstwo czyli nieprawdziwa, fałszywa wypowiedź, której celem jest świadome wprowadzenie w błąd innych.
makiawelizm czyli zespół działań społecznych i politycznych opierających się na podstępie, surowości, przebiegłości i oszustwie.
Obie te metody wpływają na to, że ludzie dają się manipulować innym.