W wierszach Miłosza problematyka moralna wiąże się z:
- wojennym doświadczeniem zagłady i pojawiającym się w jego następstwie upadkiem wszelkich moralnych norm;
- dyskusją na temat roli i obowiązków poety, sumienia narodu;
- refleksjami na temat istoty poezji i jej tworzywa językowego;
- obecna jest w przebogatym nurcie poezji obywatelskiej, która ociera się niemal
o publicystykę.
Wydarzeniem, które zwróciło uwagę twórcy na problematykę etycznych postaw i wyborów była oczywiście wojna.
Wiersz "W Warszawie" pochodzący z tomu "Ocalenie (1945r.) to próba odpowiedzi na pytanie o fukcję poezji
w niezwykle trudnej, powojennej rzeczywistości, w której to pamięć o "apokalipsie spełnionej" a więc: szerzącym się wszędzie złu i okrucieństwie, doszczętnym wyniszczeniu miasta, rozstaniach z rodziną
i przyjaciółmi, jest jeszcze bardzo bliska. Miłosz zaznacza, że mimo tragicznych wydarzeń przeszłości oraz konieczności współuczestniczenia poety w rzeczywistości funkcją poezji nie ma być reporterski opis, dokumentowanie historii czy też jej opłakiwanie. Najważniejsze jej zadanie to budowanie świata
z uniwersalnych prawd, broninie wartości etycznych takich jak prawda i sprawiedliwość- to dzięki nim możliwa jest odbudowa rzceczywistości, ponowne wyznaczenie granic dobra i zła. "Czym jest poezja jeśli nie ocala narodów i ludzi?" pisał Miłosz w przedmowie do tomu "Ocalony".
„Campo di Fiori”
Wiersz ten oddaje moralny niepokój twórcy, przerażonego degradacją najbardziej elementarnych ludzkich zasad. Tytułowe Campo di Fiori to nazwa rzymskiego placu, przy którym od wieków istnieje tradycyjny, kolorowy jak sprzedawane na nim kwiaty i owoce targ. Ale to miejsce przywołuje także inne skojarzenia, za czasów kontrreformacji właśnie tam wykonano egzekucje. Palono na stosach jej przeciwników. W 1600 r. spalony został tu włoski myśliciel Giordano Bruno, zwolennik świeckiego humanizmu i teorii Kopernika.
Tekst jest niezwykle prosty i klarowny. Rozpada się na dwa ciągi kontrastujących ze sobą, ale jednocześnie dopełniających się obrazów.
Pierwszy to historyczna z punktu widzenia podmiotu lirycznego wizja domniemanych okoliczności śmierci Giordana Bruna. Drugi to współczesny obraz warszawskiej ulicy, na której bawią się przy dźwiękach skocznej muzyki w niedzielny wieczór mieszkańcy stolicy, nie zwracając uwagi, że za znajdującym się nieopodal murem getta giną ludzie. Poeta w pozornie beznamiętny sposób opisuje dochodzące zza muru salwy i w takim samym tonie przedstawia pary dziewcząt i chłopców, bawiąc się „płatkami”. Są one czarnymi latawcami, najbardziej wstrząsającą, tragiczną metaforą tego wiersza. Dziecięca zabawka, latawiec w tym wypadku nie jest kolorowym kawałkiem bibuły, lecz strzępkiem spopielałych budynków, a może nawet i ludzkich ciał. Ale bawiący się nie odczuwają wcale tragizmu sytuacji, tak samo jak nie pojęli ogromu ofiary rzymscy przekupnie w chwilę po straceniu Giordana.
Wiersz zawiera bardzo ważne problemy: obojętności ludzi wobec czyjejś tragedii i samotności człowieka umierającego. Ludzie nie chcą albo nie potrafią dostrzec właściwego wymiaru cierpienia innych.
Do wydarzeń związanych z wojną odnosi się też utwór „Piosenka o porcelanie”. Zawiera on dużo zdrobnień, obrazowych opisów, metafor. Podmiot liryczny unika formułowania gwałtownych, dosadnych wyrażeń obrazujących grozę wojny. Poeta poprzestaje na trosce o los rozbijanej w czasie wojny porcelany. Jednak po uważnym przeczytaniu wiersza okazuje się, że jest to utwór wielowarstwowy. Porcelana może oznaczać osiągnięcia cywilizacyjne całej ludzkości. Wojna niszczy wypracowany przez wieki w ogromnym trudzie dorobek wielu pokoleń filozofów, artystów, poetów. Jednak Miłosz zwraca uwagę na kruchość ludzkich ideałów i norm etycznych. Skontrastowanie porcelany z czołgiem ma uświadomić, że kultura i myśl ludzka są bezsilne
w konfrontacji z brutalną siłą.
„Campo di Fiori” to wiersz napisany w 1943 roku w czasie likwidacji warszawskiego getta. Rozgrywająca się za murami tragedia zmusza do refleksji i porównań. Poeta dostrzega obojętność ludzi wobec bohaterstwa, cudzego nieszczęścia i cierpienia. Campo di Fiori to plac w Rzymie, na którym w 1600 roku spalono włoskiego filozofa Giordano Bruno. Zebrany tłum traktował egzekucję jako widowisko, a życie w mieście toczyło się normalnie. Zanim kat "płomień stosu zażegnał" plac zapełnił się przekupniami, a tawerny wesołymi ludźmi.
Tak samo w samotności umierało tysiące mieszkańców warszawskiego getta oddzielonych od reszty świata murem, także murem ludzkiej obojętności. Tuż za murem przy dźwiękach skocznej melodii kręciła się karuzela, chociaż zza muru dobiegały salwy wystrzałów. Tak więc ludzie najchętniej mijają "męczeńskie stosy",
a człowiek umiera w samotności. Taka sytuacja jest wielce niemoralna, rodzi więc bunt poety przeciwko obojętności człowieka na cierpienie innych: "I ci ginący samotni/ Już zapomniani dla świata, /Język ich stał się nam obcy/ Jak język dawnej planety./ Aż wszystko po wielu latach/ Na nowym Campo di Fiori/ Bunt wznieci słowo poety".