Henrik Ibsen, Wybór dramatów,
przeł. Jacek Fruehling, Józef Giebułtowicz, oprac. Olga Dobijanka-Witczakowa,
BN II 210, Wrocław 1984. (wstęp)
WSTĘP
Henryk Ibsen. Zarys biografii.
Urodzony 20 marca 1828 w Skien (południowa Norwegia), zamożna rodzina, bankructwo ojca, praca zamiast nauki, teatr. Matura i medycyna (niedługo). 1852 podróż do Danii i do Niemiec. 1858 ślub z Zuzanną Daae Thoresen. 1859 syn Sigurd, 1862 bankructwo Teatru Norweskiego, pomoc pisarza Bjornsona. 1864 podróż za granicę, 4 (?) lata we Włoszech. 1866 Niemcy, odwiedziny w ojczyźnie w 1874. 1878 Rzym na 5 lat, sława. 1891 powrót do ojczyzny. 1899 ostatni utwór. 1900 atak apopleksji, paraliż częściowy. Zmarł 13 maja 1906.
Twórczość Ibsena na tle epoki.
1319-1380 Szwecja, 1380-1814 Dania. Język duński - językiem literackim; wpływy literatury niemieckiej i angielskiej. Henryk Wergeland 1808-1845 poeta i dramatopisarz. Johan Sebastian Welhaven 1807-1873 poeta. Andrea Munch 1811-1884 romance i dramaty. Acobine Cammilla Collett 1813-1895 powieściopisarka walcząca o prawa kobiet. Jonas Lie 1833-1908 nowelista i powieściopisarz.
Bjornstjerne Bjornson 1832-1910 dramatopisarz i epi, międzynarodowa sława, idealista, patriotyzm bezkrytyczny.
II połowa XIX - burzliwy rozwój literatury. Teatr w Europie - stagnacja. Ibsen wcześnie odkryty przez teatry niezależne (w Paryżu i w Londynie): znakomita robota warsztatowa, technika budząca podziw, zajmująca fabuła (przejrzysta i logiczna), wyraziste postacie sceniczne, wielki ładunek ideowy. Pozornie w pełni realistyczne, mocno osadzone w konkretnej rzeczywistości, mają swoisty drugi wymiar. Przeszłość - ważna, w aluzjach, mimochodem. Ton poważny, brak wstawek pogodniejszych. 3 epoki w jego twórczości: wczesna „romantyczna”, realistyczna / naturalistyczna i późna „symboliczna”. „Zapożyczenia” i wpływy - ? Światopogląd - ? Nietzsche, Kierkegaard - nie, Hegel - ? Biblia.
Wybrane dramaty.
„Dom lalki” („Nora”).
Skandal: matka opuszcza dzieci, żona - męża. Emancypantki - tak: utwór upominający się o prawa kobiet. 1879 Rzym-Amalfi, druk w Kopenhadze w grudniu 1879. 3 akty, 2 dni, 1 sceneria: pokój bawialny w mieszkaniu pary głównych bohaterów w Oslo. 5 postaci + służba. Premiera 21 grudnia 1879 w Teatrze Dworskim w Kopenhadze, przekład na język niemiecki (tytuł „Nora”). W Polsce od 1882 (H. Modrzejewska, G. Zapolska).
Nora: młoda, śliczna żona adwokata, Torwalda Helmera (właśnie został dyrektorem banku), 3 udanych dzieci. Wigilia, choinka i prezenty. Zazdrość Krystyny Linde, wdowy, bez środków do życia, koleżanka szkolna Nory.
Podwójne życie Nory: trzpiotka, ciężko pracuje, by spłacić dług - kosztowna kuracja Helmera w pierwszym roku ich małżeństwa. Sfałszowała podpis umierającego ojca. Jest z siebie dumna. Pojawia się Krogstad, prosząc o protekcję, Helmer zamierza go zwolnić. Krogstad wyjawia tajemnicę Nory Helmerowi. Ten oburzony na żonę, odbiera jej dzieci, ważne zachowanie pozorów. Krogstad żeni się z Krystyną Linde, zwraca rewers. Helmer przebacza Norze. Ona zaczyna poważną rozmowę o ich małżeństwie, opuszcza go.
Nora: od myśli o samobójstwie do końcowej decyzji. Pod opieką ojca, potem męża - lalka. Obowiązki wobec siebie. Nie wyklucza powrotu. Nie sufrażystka, nie chce „domu lalki”, lecz dom dorosłych ludzi, szanujących i rozumiejących się. Potrzebna zmiana obojga.
Postulaty o związek partnerski.
Krystyna Linde: pierwsze małżeństwo bez uczucia, presja okoliczności, po śmierci męża praca, odnalezienie ukochanego, związek partnerski - uczciwość i prawda. Rzeczniczka prawdy, wyrazicielka idei pracy.
Doktor Rank (element naturalistyczny), zakochany w Norze, umiera, bezinteresowne oddanie, poważny stosunek do jej kłopotów, element śmierci, po jego odejściu rozpada się „dom lalki”.
„Upiory”.
Sorrento 1881, przeszłość, która determinuje teraźniejszość, ok. 24 godzin, 5 osób. W Polsce Lwów 5 kwietnia 1898. Metoda naturalistyczna. Helena Alving + hulaka Alving -> syn, Oswald. Helena + pastor Manders. Helena latami ukrywała prawdziwy charakter Alvina. Oswald chory. Sierociniec, postawiony ku pamięci Alvina, spłonął (pochłonął wszystkie pieniądze Heleny). Oswald umiera. Helena zostaje sama.
Manders - „martwe poglądy”, „duże dziecko”.
Małżeństwo aktem „sprzedania się”, pasmem udręki. Konflikt między nakazem moralnym wypełniania obowiązku a dążeniem do szczęścia (konflikt pozorny).
„Dzika kaczka”.
Walka o prawdę. 1884 Rzym, Tyrol, XI 1884 wydanie książkowe. Kraków 1894. 5 aktów.
Skutki działań Gergersa Werlego - reformatorskie zadania, chce, by Hjalmar Ekdal żył w prawdzie, jego ojciec, stary Werle, dopuścił się oszustw, winą obarczono Hjalmara. Stary łożył na wyuczenie Hjalmara zawodu fotografa, urządził atelier, ułożył małżeństwo z Giną Hansen, byłą swoją gospodynią. Gregers podejrzewa, że 14-letnia Jadwinia Ekdal jest córką starego.
Hjalmar słaby, zadowolony ze swej egzystencji. Pod wpływem słów przyjaciela załamuje się, odpycha od siebie żonę i córkę, Jadwinia popełnia samobójstwo.
Kaczka - oś, wokół której koncentruje się nić losów ludzkich, dzieje rodziny Ekdalów - postrzelił ją stary Werle; u Ekdalów roztyła się i zapomniała o życiu na wolności. Dzika kaczką: stary Ekdal (z upadku wyciągnięty przez Werlego), Gina, Hjalmar.
Gregers chciałby być zwinnym psem myśliwskim, by ratować dzikie kaczki z dna. Maski.
Doktor Relling - pojawia się rzadko i na krótko, podtrzymywanie w ludziach kłamstwa życiowego (ludzie przeciętni). Gregers niczego nie osiągnie - słowa i puste gesty.
Ważna moralna jakość ludzi, reprezentujących prawdę.
„Rosmersholm”.
Monachium 1885-1886. Wydanie książkowe listopad 1886. Kraków 9 grudnia 1905. 4 akty, Rosmersholm, zachodnia Norwegia. 6 postaci. Swary polityczne w Norwegii. Konserwatysta Kroll, radykał Mortensgaard. Brendzel - bankrut ideowy. Rosmer - słaby, łatwo poddający się wpływom innych, utracił wiarę - złożył urząd pastora, nieudane małżeństwo, ciche, spokojne życie u boku Rebeki West. Chce głosić aktywnie swoje poglądy - wyzwolenie, oświecenie opinii publicznej. Klęska niecałkowita, przemienił Rebekę.
Rebeka - smutne dzieciństwo i trudna młodość, chciała być panią Rosmersholmu: doprowadził Beatę do śmierci, Rosmera do oświadczyn. Uszlachetniona, daje dowód swej miłości. Rosmer i Rebeka - sami są swoimi sędziami. Zjawa białych koni.
„Hedda Gabler”.
Kobieta zła, niszcząca siebie i innych. 1889, Warszawa 1892. Hedda + Desman, Ebert Loevborg. Małżeństwo niedobrane, Hedda złośliwa, Desman duże dziecko. Loevborg - samobójstwo, Hedda też. Życiowa klęska - nie ma nic, śmierć - z obawy przed pospolitością, nudą. Opozycja - jednostka-społeczeństwo.
Ibsen w Polsce.
Od 1875 - przekład kilku jego wierszy.
Pierwszy sukces sceniczny - „Nora”. Krytyka - chwalić czy nie? Niezrozumiany, zachwyt czytelników i widzów. Liczne wystawienia, najpopularniejszy autor w latach 90. XIX wieku, XX-lecie: rzadziej, ale nadal mocna pozycja, wzorzec, punkt odniesienia.
Wiktor Hahn „Ibsen w Polsce” 1929. Liczne przedstawienia, słuchowiska radiowe, teatr telewizyjny, przekłady. Literatura krytyczna: Zdzisław Żygulski „Ibsen i ibsenizm”, Adam Grzymała-Siedlecki „Ibsen i ibsenizm', Anna Jakubiszyn-Tatarkiewicz „Nad Ibsenem”…
Brak wierszy, listów, kilku wczesnych dramatów.
2