POZNANIE SPOŁECZNE

Istota poznania społecznego

• Centralna rola czynników poznawczych w determinowaniu zachowań społecznych

- Sytuacje społeczne wymagają interpretacji

• Poznanie społeczne jako proces myślenia o rzeczywistości społecznej - rozumienia siebie, innych ludzi oraz relacji między nimi

- Myślenie automatyczne vs. myślenie kontrolowane (świadome, refleksyjne)

• Metafora „skąpca poznawczego”: skłonność do myślenia automatycznego

• Metafora „wyrafinowanego taktyka”: elastyczność poznania społecznego

- cel poznania i jego ważność a głębokość przetwarzania informacji społecznej

Kluczowe procesy poznania społecznego

• Uwaga: selekcjonowanie informacji społecznej

- Zasoby uwagi są, z definicji, ograniczone

• Zwracanie uwagi na określone bodźce społeczne

• Ekspozycja na określone bodźce społeczne

• Znaczenie wyrazistości bodźca

• Interpretacja: nadawanie znaczenia informacji społecznej

- Informacja społeczna może być rozmaicie (re)interpretowana

• Osąd: wykorzystywanie informacji społecznej do formowania wrażeń (opinii) i podejmowania decyzji

- Znaczenie procesu społecznej walidacji poprawności formułowanych opinii oraz dokonywanych wyborów

• Pamięć: przechowywanie informacji społecznej

- Bezpośredni i pośredni wpływ wspomnień na formowanie wrażeń i podejmowanie decyzji

- Znaczenie dostępności poznawczej wspomnień:

• Torowanie poznawcze

• Chroniczna dostępność poznawcza

• Te cztery procesy pozostają pod wpływem celów, wiedzy i postaw jednostki oraz wpływem ze strony inny ludzi. Jednocześnie wywierają wpływ na to, co myślimy o sobie i innych

Cele poznania społecznego

• Zasadniczy cel: zrozumieć siebie i innych

- Ze względu na dużą złożoność i dynamikę rzeczywistości społecznej dążymy do tego, aby jej poznanie było efektywne

- Ze względu na znaczenie orientowania się w rzeczywistości społecznej dla możliwości skutecznego

realizowania własnych zamierzeń, dążymy do tego, aby jej poznanie było trafne

- Ze względu na znaczenie pozytywnej samooceny dla procesu sprawnego wykorzystywania możliwości tkwiących w rzeczywistości społecznej, dążymy do tego, aby jej poznanie pozwalało nam zbudować i chronić przychylne ustosunkowanie do siebie

Efektywne poznanie społeczne

• Rzeczywistość społeczna to bogactwo informacji i duża dynamika zmian

• Ludzkie zdolności przetwarzania informacji są ograniczone

- Potrzeba minimalizowania wysiłku poznawczego: konieczne jest uproszczenie procesu poznawania

rzeczywistości społecznej (formowania sądów i podejmowania decyzji)

Strategie zwiększające efektywność poznania społecznego

• Formułowanie oczekiwań

• Dokonywanie atrybucji wewnętrznych(tj. wnioskowanie o dyspozycjach osobowościowych)

• Posługiwanie się heurystykami formułowania sądów (tj. uproszczonymi regułami wnioskowania)

• Posługiwanie się tymi strategiami jest najbardziej prawdopodobne w sytuacji:

• Presji czasu

• Pobudzenia lub zmęczenia

• Dużej ilości lub złożoności informacji

Oczekiwania

• Przekonania na temat rzeczywistości społecznej funkcjonują jako oczekiwania, które pozwalają nam uniknąć drobiazgowej analizy i oceny każdej nowej osoby lub sytuacji

• Zazwyczaj dążymy do zachowania korzyści wynikających z posiadania określonych przekonań (oczekiwań) poprzez myślenie w sposób, który zwrotnie potwierdza zasadność naszych przekonań:

- Efekt uporczywości

- Błąd konfirmacji

• Wpływ na procesy uwagi, interpretacji i pamięci

- Samospełniające się proroctwo

• Rola asymetrii władzy w relacji i skłonności osoby, której dotyczy błędne przekonanie do podporządkowania się oczekiwaniom drugiej strony

Atrybucje wewnętrzne

• Spostrzeganie zachowań społecznych jako uwarunkowanych czynnikami wewnętrznymi (tj osobowościowymi)

- Pojęcie wniosku korespondentnego i wnioskowania na zasadzie odpowiedniości

• Błąd odpowiedniości jako podstawowy błąd atrybucji

- Niedocenianie sytuacyjnych uwarunkowań zachowania społecznego

• Konieczność zwrócenia uwagi na interakcję cech osoby i właściwości sytuacji

- Ludzie wybierają sytuacje społeczne

- Sytuacje społeczne „wybierają” ludzi

Heurystyki formułowania sądów

• Heurystyka reprezentatywności

- Znaczenie spostrzegania podobieństwa obiektów

• Heurystyka dostępności

- Rola dostępności poznawczej zdarzeń

• Heurystyka symulacji

- Rola łatwości wyobrażenia sobie zdarzenia

• Heurystyka zakotwiczenia i dopasowania

- Znaczenie punktu wyjścia formułowania opinii:

• Zakotwiczenie jako proces automatyczny

• Dopasowanie jako proces kontrolowany

Trafne poznanie społeczne

• W pewnych sytuacjach ludzie są silnie motywowani do przetwarzania informacji społecznej w sposób możliwie rzetelny, który zapewnia trafny wgląd w rzeczywistość społeczną:

- Rola dążenia do uniknięcia błędów

- Znaczenie dążenia do posiadania kontroli nad uzyskiwanymi wynikami

Strategie zwiększające trafność poznania społecznego

• Bezstronne zbieranie informacji

• Rozważanie alternatywnych możliwości

• Analizowanie przyczyn zachowań (kontrolowane myślenie atrybucyjne)

• Posługiwanie się powyższymi strategiami jest najbardziej prawdopodobne w sytuacji:

• Umiarkowanie negatywnego nastroju (smutku)

• Zaskakującego obrotu spraw (niezgodnego z oczekiwaniami)

• Współzależności (współpracy, rywalizacji, kierowania)

- Motywacja do trafnego myślenia musi iść w parze z dostępnością zasobów poznawczych (zdolnością do rzetelnego przetworzenia informacji)

Bezstronne zbieranie informacji

• Zbieranie większej ilości informacji

- Uważniejsze słuchanie

- Zadawanie większej ilości pytań

• Pozytywne wartościowanie informacji niespójnych ze wstępnymi założeniami i oczekiwaniami

- Analiza argumentów „za” i „przeciw”

Rozważanie alternatywnych możliwości

• Uwzględnianie rozmaitych punktów widzenia i alternatywnych możliwości

- Kwestionowanie zasadności wstępnych założeń i rozważanie innych perspektyw

- Krytyczna ocena interpretacji, sądów i decyzji

• Technika „adwokata diabła”

Analizowanie przyczyn zachowań

• Analizowanie przyczyn zachowań społecznych przy uwzględnieniu kontekstu sytuacyjnego

- Sytuacje „mocne” i „słabe” a wolny wybór sposobu zachowania i przesłanki do wnioskowania na zasadzie odpowiedniości

- Obserwacja jednorazowa

• Zasada pomniejszania: pomniejszamy znaczenie danej przyczyny zachowania, jeśli w danej sytuacji działają jeszcze inne możliwe przyczyny tego zachowania

• Zasada powiększania: powiększamy znaczenie danej przyczyny zachowania, jeśli w danej sytuacji działają czynniki hamujące lub przeciwdziałające temu zachowaniu

- Obserwacje wielokrotne

• Analiza współzmienności zachowania danej jednostki i innych osób w różnych sytuacjach

- Ocena zgodności, wybiórczości oraz spójności zachowania a atrybucje wewnętrzne (dyspozycyjne), zewnętrzne (dana okoliczność), zewnętrzne (dany bodziec)

Przychylne poznanie społeczne

• Ludziom zależy na posiadaniu pozytywnej samooceny, czyli przychylnej postawy wobec siebie. Są motywowani do jej zdobycia i utrzymania (obrony)

• Pozytywna samoocena jest cennym zasobem, który ułatwia jednostce przetrwanie i prosperowanie w rzeczywistości społecznej. Pozytywna samoocena wiąże się z:

- Poczuciem własnej skuteczności (wiarą we własne możliwości)

- Poczuciem akceptacji własnej osoby przez otoczenie społeczne (marker posiadania satysfakcjonujących relacji interpersonalnych)

• Koncepcja samooceny jako socjometru

- Spostrzeganiem siebie jako wartościowego członka społeczeństwa (tj. realizującego z powodzeniem wartości cenione w danej kulturze)

• Teoria opanowania trwogi

Strategie zwiększające przychylność poznania społecznego

• Dokonywanie porównań społecznych

• Dokonywanie atrybucji obronnych

• Podkreślanie własnych zalet i minimalizowanie słabości

• Przejawianie złudzenia kontroli

• Posługiwanie się tymi strategiami jest najbardziej prawdopodobne w sytuacji:

• Posiadania wysokiej samooceny

- Nastawienie raczej na zwiększanie niż ochronę samooceny

• Posiadania niestabilnej/niepewnej samooceny

- Zaangażowanie w rozważanie implikacji różnych codziennych zdarzeń dla poczucia własnej wartości i silna motywacja do jego zwiększania/ochrony

• Zagrożenia dla samooceny

- Przykłady: słabe wykonanie zadania, otrzymanie krytycznej informacji zwrotnej

Porównania społeczne

• Porównania społeczne „w dół”

- Porównywanie siebie z osobami o niższych zdolnościach i osiągnięciach lub w gorszej sytuacji życiowej

• Porównania społeczne „w górę”

- Przyrównanie siebie do osób, którym aktualnie powodzi się lepiej niż nam, lecz z myślą, że

należymy do tej samej kategorii co oni i że stać nas na to, aby osiągnąć to, co oni

Atrybucje obronne

• Przejawianie tzw. egotyzmu atrybucyjnego

- Dokonywanie atrybucji wewnętrznych (dyspozycyjnych) w przypadku wyjaśniania przyczyn osobistych sukcesów

- Dokonywanie atrybucji zewnętrznych (sytuacyjnych) w przypadku wyjaśniania przyczyn

osobistych porażek

Podkreślanie własnych zalet i minimalizowanie słabości

• Manipulowanie względną ważnością różnych zdolności i cech:

- Cenimy, u siebie i innych, zdolności i cechy, które sami posiadamy

- Dewaluujemy (nie doceniamy), u siebie i innych, zdolności i cechy, których nie posiadamy

• Ocenianie innych przez pryzmat własnych zalet, dzięki czemu korzystnie wypadamy na ich tle

Iluzja kontroli

• Sprawowanie faktycznej kontroli a poczucie posiadania kontroli

- Z psychologicznego punktu widzenia adaptacyjne wydaje się już samo poczucie posiadania kontroli

• Posiadanie poczucia kontroli nad ważnymi dla siebie sytuacjami i wydarzeniami z własnego życia sprzyja utrzymaniu pozytywnej samooceny

Spostrzeganie osób

Spostrzeganie osób

• Wygląd ludzi, ich werbalne i niewerbalne zachowania oraz otoczenie, w którym przebywają, są wieloznacznymi komunikatami. Rozumienie ludzi wymaga więc interpretacji tych wieloznacznych sygnałów

• Formowanie wrażeń innych ludzi może mieć charakter zarówno automatyczny (formowanie pierwszego wrażenia), jak i kontrolowany (wychodzenie poza pierwsze wrażenie)

Wskazówki

• Wskazówkami, które pozwalają nam zrozumieć drugą osobę są w pierwszym rzędzie łatwe do dostrzeżenia sygnały, takie jak:

- Wygląd zewnętrzny

• Atrakcyjność fizyczna:

- Stereotyp „piękne jest dobre”

- Ocena kompetencji zawodowych u kobiet i mężczyzn

- Zachowania

• Komunikacja niewerbalna

- Model SOFTEN

- Detekcja kłamstwa: rola zwracania uwagi na słabo kontrolowane sygnały niewerbalne

- Otoczenie

• Ludzie wybierają i/lub tworzą swoje otoczenie, które dzięki temu odzwierciedla ich osobowość

• Podstawą pierwszego wrażenia są te wskazówki, które są wyraziste (rzucające się w oczy)

- Wyrazistość bodźca zależy w dużej mierze od kontekstu sytuacyjnego

Interpretacja wskazówek

• Ta sama wskazówka może być rozmaicie interpretowana

- Znaczenie wiedzy społecznej (skojarzeń)

• Kojarzymy wybrane wskazówki z posiadaniem określonych cech

• Posiadanie skojarzeń ułatwia (tj. przyspiesza) interpretację wybranych wskazówek

- Znaczenie treści zaktywizowanych poznawczo

• Dostępność poznawcza i adekwatność schematu a jego wpływ na interpretację wskazówek

- Dostępność spowodowana równoczesną aktywizacją

» Znaczenie nastroju, oczekiwań i motywów, kontekstu sytuacyjnego

- Dostępność będąca wynikiem uprzedniej aktywizacji

» Pojęcie torowania poznawczego

- Dostępność związana z częstą aktywizacją (chroniczna dostępność)

» Chronicznie dostępny schemat jako stałe kryterium oceny różnych wskazówek; ułatwione rozpoznawanie i pamiętanie

Niejednoznaczna wskazówka -> Różne skojarzenia i/lub zaktywizowane treści -> Różne interpretacje

Od interpretacji wskazówek do wstępnej charakterystyki osoby

• Wnioskowanie na zasadzie odpowiedniości

- Uzasadnione, jeśli zachowanie zostało wybrane przez daną osobę oraz jest raczej nieoczekiwane niż typowe

• Błąd odpowiedniości (podstawowy błąd atrybucji)

- „Ludzie są tacy, jak się zachowują”

• Pułapka roli społecznej/zawodowej

- Zwrócenie uwagi na możliwe sytuacyjne uwarunkowania zachowań powoduje, niekiedy, odwrócenie tendencji

Wyrazista wskazówka ->

Skojarzenie i/lub zaktywizowana treść ->

Interpretacja wskazówki oraz wniosek korespondentny

Systematyczne (kontrolowane) przetwarzanie wskazówek

• Możliwe tylko jeśli dana osoba:

- Ma motywację, aby stworzyć bardziej dokładny i kompleksowy obraz kogoś

- Jest aktualnie zdolna do systematycznego przetwarzania informacji społecznej

• Kwestia posiadaniaczasu oraz braku dystraktorów

• Znaczenie:

- Atrybucji przyczynowych

- Ukrytych teorii osobowości

Atrybucje przyczynowe

• Zrozumienie przyczyn zachowań

- Znaczenie dla spostrzegania ludzi

• Wnioskowanie o przyczynach zachowań

- Wskazówki dostępne poznawczo

- Wskazówki wyraziste

- Informacje o współzmienności zachowań i sytuacji

• Różnice kulturowe w myśleniu o przyczynach zachowań społecznych

- Zachodnie „Ja niezależne”

• Raczej czynniki osobowe

- Wschodnie „Ja współzależne”

• Raczej czynniki sytuacyjne

Atrybucje przyczynowe a korygowanie wniosków korespondentnych

• Trójetapowy model atrybucji:

1. Identyfikacja wskazówki (zachowania)

2. Automatyczny wniosek o cesze (wniosek korespondentny)

3. Kontrolowana poprawka na sytuację

• Korekta (potencjalnie błędnego) pierwszego wrażenia wymaga kontrolowanego przetwarzania informacji społecznej:

- Potrzeba motywacji

- Potrzeba wysiłku

• Wymogi codziennych interakcji społecznych sprawiają, że trzeci etap myślenia atrybucyjnego nader często jest zaburzony (zahamowany)

- Stąd waga pierwszego wrażenia

Formowanie kompleksowego wrażenia danej osoby

• Kontakty interpersonalne są okazją do dostrzeżenia wielu wskazówek dotyczących danej osoby

- Konieczność integracji wielu różnych informacji o drugiej osobie w celu stworzenia jej całościowego wizerunku

• Ukryte teorie osobowości

- Efekt halo (pozytywny i negatywny)

- Rola kultury oraz osobistych doświadczeń

• Efekt negatywności

- Negatywne informacje wywierają zazwyczaj silniejszy wpływ na kształtowanie wizerunku danej osoby niż informacje pozytywne

• Efekt pierwszeństwa

- Informacje o danej osobie, które otrzymujemy jako pierwsze mogą wpływać na sposób interpretowania kolejnych

Trafność kompleksowego wrażenia danej osoby

• Kontrolowane przetwarzanie wskazówek nie gwarantuje, że konstruowane wrażenie danej osoby będzie trafne

- Pogłębione przetwarzanie informacji na temat danej osoby może być kierowane błędnymi oczekiwaniami (założeniami, pragnieniami) oraz odbywać się na zasadzie strategii konfirmacji

• Rola świadomości potencjalnych błędów w percepcji społecznej dla możliwości zwiększenia jej trafności

Wpływ wrażenia danej osoby na decyzje i zachowania jednostki

• Przetwarzając powierzchownie (heurystycznie) informacje o danej osobie, za podstawę swoich decyzji przyjmujemy zazwyczaj pojedynczą, najbardziej dostępną poznawczo lub wyrazistą, wskazówkę lub uprzednio sformułowany sąd, najczęściej nawet bez analizy zasadności przesłanek, które były podstawą do jego stworzenia

• Przetwarzając systematycznie informacje o danej osobie, za podstawę swych decyzji przyjmujemy różne, dostępne i wyraziste, wskazówki oraz ich świadomą ocenę, co daje możliwość podjęcia bardziej wyważonej decyzji uwzględniającej aktualny stan wiedzy o danej osobie

Wrażenia innych osób a konserwatyzm poznawczy

• Wytworzone wrażenie danej osoby jest stosunkowo trudne do zmiany

- Częściowo wynika to z faktu, że wpływa ono na sposób spostrzegania danej osoby oraz działania wobec niej, co zwrotnie potwierdza (podtrzymuje) zasadność wytworzonego wrażenia

• Efekt pierwszeństwa

• Efekt uporczywości

• Błąd konfirmacji

• Samospełniające się proroctwo

• Najbardziej efektywną strategią przeciwdziałającą konserwatyzmowi poznawczemu jest świadome rozważanie alternatywnych możliwości

- Znaczenie świadomości, że ludzkie zachowanie jest zmienne, uwarunkowane wieloma przyczynami, oraz ze sami ludzie mogą się zmieniać

• Asumpt do tworzenia złożonych wrażeń innych osób, uwzględniających nie tylko sytuacyjną zmienność zachowań, ale także potencjalną możliwość fundamentalnej zmiany (rozwoju) osoby

• Ważne, aby nie dążyć do wytworzenia za wszelką cenę nadmiernie spójnych wrażeń innych osób

STEREOTYPY

Społeczna kategoryzacja i grupy społeczne

• Grupa społeczna: dwoje (lub więcej) ludzi, którzy posiadają wspólną cechę (bądź cechy) istotną dla nich lub innych ludzi

• Społeczna kategoryzacja: spostrzeganie ludzi raczej jako członków grup społecznych niż indywidualne jednostki

- Podkreśla podobieństwa wewnątrz grup i różnice między grupami, jednocześnie ignoruje zróżnicowanie wewnątrz grup i podobieństwo między grupami

• Zwiększa efektywność poznania społecznego: dostęp do potencjalnie ważnych, lecz nieoczywistych informacji oraz ignorowanie niepotrzebnych wskazówek

- Baza dla tworzenia stereotypów, posiadania uprzedzeń i wykazywania zachowań dyskryminacyjnych

Stereotypy, uprzedzenia i dyskryminacja

• Stereotyp:

- Poznawcza reprezentacja grupy społecznej

• Uprzedzenie:

- Postawa (pozytywna lub negatywna) wobec określonej grupy społecznej i jej członków

• Dyskryminacja:

- Zachowania (pozytywne lub negatywne) ukierunkowane na daną grupę społeczną i jej członków

Cechy stereotypów

• Treść stereotypów dotyczy, na przykład, wyglądu, celów i zainteresowań, preferowanych zawodów i sposobów postępowania itp.

- Stereotyp może zawierać także pozytywne lub negatywne emocje skojarzone z daną grupą i odczuwane wobec jej członków

• Mogą zawierać zarówno pozytywne, jak i negatywne treści

- Nawet jeśli stereotyp zawiera pozytywne treści to nadal ma, przynajmniej potencjalnie, negatywne konsekwencje w postaci uprzedzeń i dyskryminacji:

• Traktowanie unikalnych jednostek jako przeciętnych członków danej grupy

• Przejawianie sztywnych oczekiwań wobec członków danej grupy

• Mogą być trafne bądź nietrafne

- Nawet jeśli stereotyp jest trafny często wyolbrzymia podobieństwo wewnątrz grupy i różnice między grupami

• Każdy stereotyp jest więc nietrafny w tym sensie, że z pewnością jego treść nie odnosi się do wszystkich członków stereotypizowanej grupy!

Źródło stereotypów

• Posiadanie stereotypów i kierowanie się nimi w ocenie rzeczywistości społecznej jest raczej normą niż wyjątkiem od reguły

- Choć niektóre stereotypy mogą mieć swoje źródło w wewnętrznych konfliktach danej osoby, większość stereotypów jest efektem normalnego funkcjonowania ludzkiego umysłu (tj. efektem zdolności do kategoryzacji spostrzeganych obiektów, w tym kategoryzacji społecznej)

Interakcje bezpośrednie

• Interakcja z pojedynczym reprezentantem danej grupy społecznej: krańcowy błąd atrybucji

• Wyrazistość spostrzeżeniowa członków danej grupy: iluzoryczne korelacje

• Społeczne role pełnione przez członków danej grupy: błąd odpowiedniości

• Rola emocji (negatywnych) związanych z kontaktami międzygrupowymi

- Pojęcie szoku kulturowego: dezorientacja związana z lękiem, frustracją, utratą poczucia bezpieczeństwa i agresją

Społeczne uczenie się (doświadczenia zastępcze)

• Zastępcze doświadczenia kontaktów z przedstawicielami danej grupy: rola mediów i komunikacji interpersonalnej

- Poznawanie grupy poprzez doświadczenia zastępcze nasila proces jej stereotypizacji

• Rola naśladowania osób znaczących (np. rodziców, wychowawców) i konformizm wobec norm społecznych (które mogą sankcjonować określone stereotypy, uprzedzenia i zachowania dyskryminacyjne)

- Wiara w sprawiedliwy świat: „złe rzeczy przytrafiają się tylko złym ludziom” - rodzaj atrybucji obronnej; stereotypy jako uzasadnienie dla nierówności społecznych

Aktywacja stereotypów

• Stereotyp wpływa na sądy i zachowania, o ile został zaktywowany:

- Przynależność grupowa (płeć, wiek, rasa) jest jedną z tych informacji, które, niezależnie od kontekstu, są najbardziej wyraziste

• Aktywizacja kategorii przynależności grupowej wiąże się także z aktywizacją skojarzonego z nią stereotypu

- Obecność przedstawiciela stereotypizowanej grupy

• Efekt solisty

- Wspomnienie (rozmowa) o stereotypizowanej grupie (etykietowanie, dowcipy…)

• Niektóre stereotypy mogą być chronicznie dostępne poznawczo

Wpływ stereotypów na sądy

• Aktywizacja danego stereotypu (np. związanego z płcią) może wiązać się z ignorowaniem innych stereotypów (np. związanych z wykonywanym zawodem) lub informacji o przynależności grupowej (np. wiek)

• Wpływ stereotypów na sądy szczególnie silnie zaznacza się w sytuacji:

- Presji czasu i obecności dystraktorów lub innych czynników (np. przeżywania silnych emocji), które zmniejszają sprawność przetwarzania informacji

- Posiadania władzy

• Poczucie kontroli nad sytuacją nie motywuje do szczególnie precyzyjnego spostrzegania społecznego; ponadto samo posiadanie władzy może wiązać się z konformizmem wobec norm społecznych sankcjonujących określone stereotypy

• Błąd konfirmacji: poszukiwanie informacji zgodnych ze stereotypem, zaś ignorowanie tych, które mu zaprzeczają

• Interpretacja informacji w sposób zgodny ze stereotypem

• Porównywanie informacji ze stereotypowym standardem: „dobry jak na…”

• Preparowanie (najczęściej nieświadomie) dowodów na rzecz trafności stereotypowych przekonań (oczekiwań): efekt samospełniającej się przepowiedni

- Alternatywnie: zamiast preparowania dowodów, brak poszukiwania informacji, która może zaprzeczyć stereotypowym przekonaniom

Sposoby kontrolowania wpływu stereotypów na sądy:

• Tłumienie stereotypów

• Ironiczne następstwa kontroli mentalnej

• Korygowanie stereotypowych sądów

• Aktywowanie informacji sprzecznej ze stereotypem

Zmiana stereotypów

• Hipoteza kontaktu:

• Bezpośredni kontakt z przedstawicielami stereotypizowanej grupy może prowadzić do zmiany sposobu jej spostrzegania, redukcji uprzedzeń i zachowań dyskryminacyjnych wobec członków grupy

- Bariery dla zmiany stereotypu podczas kontaktu z informacją sprzeczną ze stereotypem:

• Wyjaśnienie pojedynczej sprzecznej informacji w kategoriach specyficznych okoliczności

• Stworzenie podtypu (nowej, węższej kategorii społecznej) w ramach stereotypizowanej grupy dla zachowania zasadności jej dotychczasowego stereotypu

• Traktowanie „niestereotypowych” przedstawicieli grupy jako wyjątkowych osób

- Efekt kontrastu: „wyjątek potwierdzający regułę”

• Kontakt z przedstawicielami stereo typizowanej grupy, jeśli ma prowadzić do redukcji stereotypów i uprzedzeń, powinien:

• Być wielokrotny

- Dzięki czemu niweluje efekt atrybucji sytuacyjnych

• Wiązać się z poznawaniem wielu przedstawicieli stereotypizowanej grupy, uznawanych za typowych członków danej grupy

- Dzięki czemu uniemożliwia stworzenie podtypów lub zaistnienie efektu kontrastu

• Prowadzić do stworzenia relacji przyjacielskich raczej niż tylko do poznania siebie nawzajem

- Dzięki czemu prowadzi do redukcji uprzedzeń (zmiany postawy wobec członków danej grupy)

Tożsamość społeczna

Autokategoryzacja i tożsamość społeczna

• Autokategoryzacja: spostrzeganie siebie jako reprezentanta danej grupy społecznej

• Tożsamość społeczna („My”): aspekty samowiedzy, które są pochodną przynależności do danej grupy społecznej

- Przynależność grupowa jest ważnym czynnikiem definiującym Ja

• Pomaga zaspokajać potrzeby przynależności, pozytywnej samooceny oraz kompetencji

• Teoria tożsamości społecznej:

- Przynależność grupowa (identyfikacja z grupą) jest ważnym źródłem samooceny

- Faworyzowanie grupy własnej jest związane z motywem autowaloryzacji

• Chcemy spostrzegać siebie w pozytywnym świetle, więc pozytywnie wartościujemy grupę własną

- Faworyzowanie grupy własnej zazwyczaj idzie w parze z deprecjonowaniem grupy obcej

Pozyskiwanie informacji o grupie własnej

• Te same procesy, co w przypadku poznawania grup i tworzenia ich stereotypów:

- Znaczenie bezpośrednich interakcji z członkami grupy własnej oraz społecznego uczenia się (doświadczeń zastępczych, w tym przekazu mediów)

- Znaczenie pełnienia ról charakterystycznych dla reprezentantów danej grupy i rozwijania w ten sposób znamiennych dla nich przekonań, postaw i umiejętności, które są podstawą to autoidentyfikacji (samookreślenia na podstawie wnioskowania o własnych cechach na zasadzie odpowiedniości)

Uwarunkowania dostępności poznawczej tożsamości społecznej

Czynniki sytuacyjne (tymczasowe)

• Bezpośrednie wskazówki przynależności grupowej

- Pojawienie się przedstawiciela grupy własnej, etykietowanie, wspólne działanie, uniformy

• Pojawienie się członka grupy obcej

• Bycie reprezentantem mniejszości

- Efekt solisty

• Rywalizacja lub konflikt międzygrupowy

Czynniki kulturowe i osobowościowe (stabilne)

• Różnice kulturowe w spostrzeganiu siebie jako reprezentanta danej grupy lub niezależnej jednostki

• Różnice indywidualne w chronicznej dostępności poznawczej schematu przynależności grupowej

- Częste myślenie o sobie jako członku danej grupy

Efekty autokategoryzacji

• Kiedy tożsamość społeczna staje się dostępna poznawczo…

- Normy grupowe stają się standardami (wytycznymi dla) naszych zachowań

- Losy i reputacja grupy wpływa na samoocenę i doświadczane emocje

• Zjawiska: pławienia się w cudzej chwale i usuwania się z cienia porażki

- Koncentrujemy się na podobieństwach między sobą i innymi reprezentantami grupy własnej

- Darzymy sympatią członków grupy własnej (jako „naszych”)

- Angażujemy się w tendencyjne tłumaczenia zachowań pozytywnych i negatywnych reprezentantów grupy swojej i obcej (tzw. międzygrupowa asymetria językowa)

- Mamy tendencję do pomagania „naszym” (utożsamiamy interes grupy z własnym)

- Spostrzegamy członków grupy obcej jako „jednorodną masę” (tzw. efekt homogeniczności grupy obcej)

- Mamy tendencję do faworyzowania członków grupy własnej i dyskryminowania (a nawet nienawidzenia) członków grupy obcej (zwłaszcza jeśli występuje konflikt między grupą własną i obcą na tle rywalizacji o status, władzę i przywileje)

•Pojęcie grupy minimalnej

Negatywna tożsamość społeczna

• Przynależność do stygmatyzowanej (negatywnie ocenianej) grupy ma wpływ na:

- Efektywność funkcjonowania

• Zjawisko zagrożenia stereotypem

- Jako samospełniająca się przepowiednia

- Poziom samooceny

• Pojęcie kolektywnej samooceny

- Pozytywne lub negatywne emocje związane z przynależnością do danej grupy

Strategie radzenia sobie z negatywną tożsamością społeczną

• Obrona indywidualnej samooceny

- Tłumaczenie własnych porażek negatywnymi uprzedzeniami do swojej osoby jako członka stygmatyzowanej grupy

• Uwaga na wysokie koszta tej strategii , w tym m.in.: utratę wiary w treść pozytywnej informacji zwrotnej, oraz, generalnie, ignorowanie informacji zwrotnej

- Stosowanie korzystnych dla siebie porównań wewnątrzgrupowych

• Indywidualna mobilność

- Nieidentyfikowanie się ze stygmatyzowaną grupą

• Efekt czarnej owcy - odcinanie się od „wyrodnych” reprezentantów grupy własnej

• Traktowanie siebie jako wyjątkowego raczej niż typowego reprezentanta grupy własnej

- Ukrywanie swojej przynależności grupowej

• Społeczna kreatywność

- Tworzenie i podkreślanie nowych wymiarów porównań społecznych, na których tle stygmatyzowana grupa wypada dobrze

• Strategia ta dominuje wtedy, kiedy indywidualna mobilność jest niemożliwa

• Niekoniecznie musi prowadzić do istotnego i długotrwałego polepszenia statusu grupy (prowadzi raczej do wzrostu kolektywnej samooceny niż do podważenia dotychczasowego stereotypu grupy)

• Społeczna zmiana

- Dążenie do zmiany (polepszenia) statusu stygmatyzowanej grupy

• Społeczna rywalizacja: budowanie solidarności wewnątrzgrupowej i podejmowanie starań o prawa lub przywileje dla grupy własnej (często kosztem grupy aktualnie dominującej, co oznacza rozpętanie konfliktu międzygrupowego)

• Rekategoryzacja: kategoryzacja krzyżowa - raczej nowe ukierunkowanie uprzedzeń niż ich zredukowanie

Samowiedza, samoocena, samoregulacja i prezentowanie siebie

Samowiedza

• Samowiedza: całość wiedzy jednostki na swój temat

- Samowiedza pełni istotną rolę w ukierunkowaniu i regulacji myśli, emocji i zachowań jednostki

• Przykład: poszukujemy sytuacji, które są zbieżne z naszymi zainteresowaniami i umiejętnościami

• Dwa aspekty samowiedzy:

- Obraz siebie: to, co wiemy o sobie

• Przekonania na własny temat

- Samoocena: to, co czujemy wobec siebie

• Postawa wobec siebie

• Samowiedza, podobnie jak wrażenia jednostek i grup, jest raczej konstruowana niż dostępna bezpośrednio

Źródła przekonań na swój temat

• Wnioskowanie na podstawie obserwacji własnych zachowań

- Faktycznych bądź tylko wyobrażanych

• Ważną rolę we wnioskowaniu odgrywają przede wszystkim zachowania motywowane wewnętrznie

- Zwłaszcza w sytuacji braku dostępnych przekonań i postaw

• Wnioskowanie na podstawie własnych myśli i uczuć

- Zazwyczaj zasadnicze źródło samowiedzy

• Reakcje innych ludzi na nas (Ja odzwierciedlone)

- Ważne źródło samowiedza zwłaszcza dla dzieci i osób bez ugruntowanego obrazu siebie

- Osoby dorosłe zazwyczaj opierają się na porównaniach społecznych

• Być może przyczyną jest brak wiedzy lub uwagi na to, co inni o nas sądzą

• Porównania społeczne

- Cechy, które wyróżniają nas spośród innych osób często stają kluczowymi elementami naszego obrazu siebie

• Budują poczucie naszej wyjątkowości

Konstruowanie spójnego obrazu siebie

• Z powodu braku zupełnej spójności międzysytuacyjnej i stabilności czasowej zachowania, różne źródła samowiedzy mogą dostarczać sprzecznych informacji o nas

- Jednocześnie jesteśmy motywowani do posiadania spójnego i stabilnego obrazu siebie, który zapewnia poczucie jedności i ciągłości (kluczowe, obok unikalności, aspekty poczucia tożsamości)

• Sposoby konstruowania spójnego obrazu Ja:

- Ograniczona dostępność poznawcza różnych aspektów Ja

• tzw. Ja robocze

- Selektywna pamięć własnej przeszłości

• Rekonstruowanie własnej biografii (dopasowanie jej do aktualnych celów)

- Atrybucje

• Wyjaśnianie niespójności własnego zachowania wpływem czynników sytuacyjnych

- Koncentracja na kilku kluczowych cechach

• Autoschematy: cechy kluczowe dla poczucia własnej tożsamości

- Informacje zgodne z autoschematami są szczególnie efektywnie przetwarzane, zaś te niezgodne z nimi łatwo ignorowane lub odrzucane

Wiele Ja

• Najczęściej różnie myślimy, odczuwamy i zachowujemy się w różnych rolach, grupach i relacjach społecznych

• Organizujemy różnorodność wiedzy na swój temat wokół różnych ról, grup i relacji społecznych

• Tworzymy w ten sposób zbiór spójnych, różnych „wersji Ja”

Poznawanie siebie a poznawanie innych

• Zazwyczaj posiadamy znacznie więcej i bardziej różnorodnej wiedzy o sobie niż innych

- Spostrzegamy siebie w wielu różnych sytuacjach, stąd nasz obraz siebie uwzględnia większą dozę zmienności niż nasz wizerunek innych osób

• Asymetria atrybucji aktor-obserwator

- Własne zachowania skłonni jesteśmy wyjaśniać wpływem (także) czynników sytuacyjnych, w przypadku wyjaśniania zachowań innych ludzi dokonujemy (zazwyczaj) atrybucji dyspozycyjnych

• Bogactwo wiedzy na własny temat nie musi wiązać się z dokładnością spostrzegania siebie, w szczególności z wiedzą o przyczynach naszych myśli, emocji i zachowań

- Wyjaśniając własne reakcje częstokroć posiłkujemy się naszą ogólną wiedzą na temat przyczyn ludzkich zachowań

Obraz siebie w różnych kulturach

Kultury niezależne

Definicja Ja: unikalna jednostka

Struktura Ja: spójna i stabilna w różnych sytuacjach i relacjach

Kluczowe cechy Ja: wewnętrzne (np. myśli, uczucia)

Kluczowe zadania: być unikalnym, wyrażać siebie, realizować własne cele

Kultury współzależne

Definicja Ja: społeczne role i relacje

Struktura Ja: płynna i zmienna, zależna od sytuacji, roli i relacji

Kluczowe cechy: zewnętrzne (status, role, relacje)

Kluczowe zadania: przynależeć do grupy, działać w sposób adekwatny do norm grupy, realizować cele grupowe

Samoocena

• Samoocena: pozytywne lub negatywne wartościowanie siebie

- Samoocena jako socjometr: poziom samooceny odzwierciedla stopień akceptacji naszej osoby przez otoczenie społeczne

- Samoocena jako oszacowanie własnej sprawności w realizacji fundamentalnych motywów (kompetencji oraz przynależności lub akceptacji)

• Niska samoocena wiąże się zazwyczaj z poczuciem porażki i odrzucenia

• Rzetelna samoocena jest pomocna w regulowaniu własnych działań

- Jesteśmy jednak motywowani nie tylko do dokonywania rzetelnej samooceny (motyw samopoznania), lecz także do osiągania i utrzymywania pozytywnego mniemania o sobie (motyw autowaloryzacji)

Samoocena a ocena własnych doświadczeń i porównania społeczne

• Motyw autowaloryzacji wiąże się z tendencyjnym przetwarzaniem informacji o sobie:

- Autoschematy zazwyczaj odzwierciedlają nasze zalety

• Efekt bycia lepszym niż przeciętnie

- Dokonujemy wyborów życiowych (sytuacji, relacji, karier), które pozwalają nam pokazać się od najlepszej strony (np. jako osoby kompetentne)

- Wspominając swoją przeszłość zazwyczaj koncentrujemy się na własnych sukcesach bądź wydarzeniach, które stawiają nas w pozytywnym świetle

- Egotyzm i egocentryzm atrybucyjny

• Samoocena zależy także od efektów porównań społecznych (Model utrzymania samooceny)

- Prawdopodobieństwo dokonania porównań społecznych, a zarazem ich znaczenie dla naszej samooceny, jest większe w przypadku osób bliskich oraz obszarów funkcjonowania szczególnie istotnych dla własnego Ja

- Efekty porównań społecznych:

• Zmiana znaczenia określonych obszarów funkcjonowania dla naszego Ja

• Zerwanie lub ochłodzenie relacji z osobami bliskimi, które lepiej od nas funkcjonują w danym obszarze

• Dokonanie porównań w dół („niektórzy są jeszcze gorsi ode mnie, a więc nie jestem wcale taki zły”)

• Autoafirmacja: przeniesienia uwagi na inny pozytywny aspekt Ja

• Motywacja do polepszenia własnego funkcjonowania w danym obszarze

Rola dążenia do zdobycia i utrzymania pozytywnej samooceny

• Dążenie do zdobycia i utrzymania pozytywnej samooceny wiąże się częstokroć ze sprawną samoregulacją i realizacją motywu samonaprawy lub samodoskonalenia (sprawniejszą realizacją ważnych celów i zadań)

• Pozytywna samoocena jest jednocześnie związana z przeżywaniem pozytywnych emocji i niskimi wskaźnikami depresji

- Może być traktowana jako bufor wpływu negatywnych zdarzeń na nasze samopoczucie i ważny zasób w procesie efektywnego radzenia sobie ze stresem

• Motyw autowaloryzacji jest ważnym motywem związanym z Ja niezależnie od kultury

- W różnych kulturach może być ukierunkowany jednak na różne cechy - te, które w danej kulturze są szczególnie wysoko cenione (sukces indywidualny vs. społeczna akceptacja)

Samoregulacja

• Samowiedza (obraz siebie + samoocena) ma istotne znaczenie dla regulowania naszych myśli, emocji i zachowań:

- Ugruntowany obraz siebie motywuje nas do unikania lub odrzucania informacji niezgodnych z nim

- Spostrzegając i oceniając inne osoby najczęściej uwzględniamy te schematy, które są ważne dla naszego Ja

- Przeżywane przez nas emocje, i zarazem będące ich konsekwencją nasze działania, są w dużej mierze efektem oceny danego wydarzenia przez pryzmat samowiedzy (np. ważnych dla nas celów lub wartości)

- Nasze zachowania są częstokroć pochodną porównania aktualnego obrazu Ja (tzw. Ja realne) do wewnętrznych standardów opisujących, jacy chcemy być (tzw. Ja idealne) lub jacy powinniśmy być (tzw. Ja powinnościowe)

Samoregulacja a teoria rozbieżności Ja

Cele jako dążenia

Rozbieżność między Ja realnym a Ja idealnym: niezaspokojenie własnych aspiracji

Emocjonalne reakcje: rozczarowanie, smutek

Efekty: obniżona samoocena, depresja

Cele jako zobowiązania

Rozbieżność między Ja realnym a Ja powinnościowym: niewypełnienie zobowiązań

Emocjonalne reakcje: poczucie winy, wstyd i zakłopotanie

Efekty: obniżona samoocena, lęk

Ekspresja siebie a autoprezentacja

• Ekspresja siebie polega na rzetelnym zakomunikowaniu innym własnego obrazu Ja (sposobu pojmowanie siebie)

- Zazwyczaj, kiedy mamy wybór, dążymy do działania w sposób spójny z własnym Ja

• Autoprezentacja wiąże się z kreowaniem, zazwyczaj pożądanego, wizerunku siebie w swoim otoczeniu społecznym, na przykład poprzez zachowania ingracjacyjne oraz autopromocję

- Prezentowanie siebie częstokroć polega na zachowywaniu się w sposób spójny z własnym Ja idealnym

• Prezentowanie siebie, oprócz efektów interpersonalnych (tj. wywierania określonego wrażenia na innych), może mieć także efekty intrapersonalne związane ze zmianą spostrzegania siebie (zmianą obrazu siebie)

Obrona Ja - radzenie sobie z porażkami i stresem

• Każdy z nas posiada potrzebę pozytywnego wartościowania Ja i związany z nią motyw obrony dobrego mniemania o sobie

- Najbardziej zagrażające dla Ja są te wydarzenia, które spostrzegane są jako niekontrolowane

• Potrzeba (poczucia) kontroli nad rozwojem sytuacji: „niekontrolowane zagrożenia” vs. „kontrolowane wyzwania” (rola interpretacji danej sytuacji)

- Wyuczona bezradność jako efekt powtarzających się doświadczeń braku wpływu na rozwój sytuacji

» Depresyjny styl atrybucyjny: wyjaśnianie porażek w kategoriach czynników globalnych, stabilnych i niekontrolowanych, a do tego wewnętrznych

• Strategie radzenia sobie można podzielić na dwa typy:

- Strategie skoncentrowane na emocjach

• Ucieczka lub unikanie problematycznej sytuacji

- Zaangażowanie się w aktywność zastępczą (tzw. dystrakcja)

• Zmiana (tj. umniejszenie) znaczenia danej sytuacji i autoafirmacja

• Ekspresja negatywnych emocji

- Płeć a reakcja walki-ucieczki oraz opieki-sprzymierzania

» Rola zadbania o siebie oraz wsparcia społecznego

- Strategie skoncentrowane na problemie

• Rozwiązanie problemu (np. samonaprawa lub samodoskonalenie)

- Rola poczucia własnej skuteczności oraz zachęty i wsparcia ze strony innych (społeczna natura Ja i potrzeba potwierdzenia siebie)

- Znaczenie autonomii w wyborze celu działania dla poczucia dobrostanu psychicznego

---