Sprawa polska podczas I wojny światowej
Na klęskę wrześniową złożyło się wiele czynników, z których przyczyny politycznej natury leżały w polityce zagranicznej rządu sanacyjnego, powodującej faktycznie polityczne i militarne osamotnienie Polski w walce z najazdem hitlerowskim. Kampania wrześniowa zakończyła się dla narodu polskiego przegraną, nie oznaczało to jednak kapitulacji narodu przed najeźdźcą. Wojna obronna we wrześniu 1939 roku wykazała, że naród broni nie złoży. Już w toku tej wojny połączyły się we wspólnym wysiłku wszystkie patriotyczne żywioły społeczeństwa mimo barbarzyństwa, okrucieństwa i bestialstwa ze strony Niemiec. Już po ustaniu działań wojennych niemieckie oddziały wojskowe i policyjne spaliły 55 miast i 476 wsi.
Z ziem polskich, które znalazły się pod okupacją hitlerowską część została bezpośrednio wcielona do Rzeszy, z pozostałych natomiast utworzono Generalną Gubernię. Do Rzeszy zostały wcielone: Pomorze, woj. Poznańskie, większa część woj. Łódzkiego, Górny Śląsk , Zagłębie Dąbrowskie, zachodnie powiaty woj. Krakowskiego wraz z Suwalszczyzną. Władze radzieckie natomiast przyłączyły do swych republik Ukraińskiej i Białoruskiej obszary na wschód od Bugu i Sanu. Wilno natomiast władze radzieckie oddały Litwie, ponieważ obszar ten od 1940 roku miał wejść w skład ZSRR. W sumie z przedwrześniowego obszaru państwa polskiego, wynoszącego 389,5 tys. km2 z 35,2 mln ludności Niemcy zagarnęły 189 tys. km2 z 21,8 mln ludności, a pod władzą radziecką znalazło się 200 tys km 2 z 13,4 mln ludności.
Na wyzwolonych terenach władzę objął Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego (PKWN) 21 lipca 1944 roku jako pierwszy w dziejach narodu polskiego rząd mający wyrażać interesy robotników i chłopów. W ciągu półrocznej działalności PKWN budował ludową państwowość mimo ogromnych trudności. Nawiązał stosunki z rządem francuskim, z rządami Jugosławii i Czechosłowacji. Dnia 27 grudnia 1944 roku rząd radziecki zapowiedział uznanie PKWN za oficjalny rząd polski, który wkrótce przekształcił się w Rząd Tymczasowy Rzeczypospolitej Polskiej. Na czele tego rządu staną Osóbka-Morawski jako premier, oraz Władysław Gomułka i Stanisław Janusz jako wicepremierzy. Jednak zastrzeżenia Churchilla i Roosvelta przeciwko uznaniu Rządu Tymczasowego spowodowały, że trzy zainteresowane mocarstwa postanowiły przedyskutować całość polskiego zagadnienia na konferencji w Jałcie (4-11 lutego 1945r.). W sprawie terytorium nowej Polski strona radziecka wysunęła na konferencji jałtańskiej uzgodniony już poprzednio z polskim Rządem Tymczasowym postulat odzyskania przez państwo polskie ziem piastowskich po Odrę i Nysę Łużycką, oraz ustalenia jego wschodniej granicy. Torowała się więc koncepcje nowego kształtu terytorialnego Polski. Decyzja konferencji jałtańskiej miały znaczenie międzynarodowe w sprawie polskiej, ale także odgrywały ważną rolę w kształtowaniu się sytuacji wewnętrzno-politycznej polski. Trudności kraju potęgował ogrom zniszczeń, a także konieczność przemieszczania się ludności z powodu przesunięcia się obszaru państwowego ze wschodu na zachód. Bardzo trudna okazała się sprawa dotycząca postanowień jałtańskich - utworzenie Rządu jedności Narodowej. W dniu 21 kwietnia 1945 roku Rząd Tymczasowy podpisał z ZSRR układ o przyjaźni, pomocy wzajemnej i współpracy powojennej. Na forum międzynarodowym stało przed Tymczasowym Rządem Jedności Narodowej ostateczne uformowanie sprawy granic państwa polskiego. Ustalenie zachodniej granicy Polski miało się dokonać na Konferencji Wielkiej Trójki w Poczdamie od 17 lipca do 2 sierpnia 1945 roku. Anglia i Stany Zjednoczone w Teheranie i Jałcie wyrażały aprobatę na uregulowanie wschodniej granicy wzdłuż Bugu i Sanu, to bez porównania na konferencji w Poczdamie miały zastrzeżenie co do granicy zachodniej. Konferencja poczdamska postanowiła ostatecznie, że byłe terytoria niemieckie na wschód od Morza Bałtyckiego do Świnoujścia a stamtąd wzdłuż rzeki Odry, wzdłuż zachodniej Nysy do granicy Czechosłowackiej, oraz obszar byłego Wolnego Miasta Gdańska oddane zostaną pod administrację państwa polskiego. Wkrótce po konferencji w Poczdamie 16 sierpnia 1945 roku zawarty zastał układ między Polską a ZSRR układ, który wytyczył granicę polsko-radziecką opierając się na wcześniejszych porozumieniach i zobowiązaniach. Nieco później w 1946 roku uregulowane zostały sprawy sporne między Polską a Czechosłowacją, dotyczące granicy w rejonach Cieszyna i Kłodzka. W ten sposób ustalony został terytorialny kształt państwa polskiego, który położył definitywny kres sporom z narodami ukraińskim, białoruskim i litewskim, z drugiej strony przez powrót na ziemie piastowskie osłabiał imperializm niemiecki, a tym samym wzmacniał bezpieczeństwo Polski. W konsekwencji zmian terytorialnych Polska stawała się państwem jednolitonarodowym , o znikomym procencie mniejszości narodowych.