Jerzy Szacki Spotkania z utopią
Nazwa pochodzi od angielskiego dzieła Tomasza More'a (Morus) pt. Książeczka zaiste złota i niemniej pożyteczna jak przyjemna o najlepszym ustroju państwa i nieznanej dotąd wyspie Utopii, opublikowanego w 1516 roku. Utwór ten zawiera krytykę ówczesnej Anglii oraz opowiadanie o szczęśliwej wyspie, na jaką w czasie swych wypraw trafił portugalski podróżnik.
Słowo „topia” od greckiego „topos” oznacza miejsce. „Eutopia” - dobre miejsce, „outopia” - miejsce, którego nie ma. Utopia była jednym i drugim. Morus nadaje budującej relacji Hytlodeusza pozory prawdopodobieństwa, ale jednocześnie uprzedza czytelnika, że ma on do czynienia tylko z literacką fikcją.
Utopię utożsamia się z gatunkiem literackim oraz określonym systemem myślenia. Charakteryzuje się ona dydaktyzmem. Twórca utopii dąży do przedstawienia świata maksymalnie w swej doskonałości kompletnego i jednoznacznego. Przedmiotem opisu są zwykle działania zrytualizowane. Utopiści nie zajmują się niezwykłymi wydarzeniami a jedynie tym, co w wyimaginowanym kraju robi się powszechnie.
W literaturze utopijnej zawsze istnieje motyw osoby, która odsłania przed narratorem tajniki tego świata idealnego.
Utopia jako:
MRZONKA
W języku potocznym słowo „utopia” oznacza najczęściej mrzonkę, chimerę, wytwór nie liczącej się z faktami fantazji, projekt, którego urzeczywistnienie nie jest możliwe.
W związku z tym przypisuje się utopiom charakter nierealistyczny i niepraktyczny. Jednak należy pamiętać, że na świecie nie istnieją żadne stałe możliwości. Wręcz przeciwnie, podlega on ciągłym przekształceniom, w związku z czym to, co nie może być zrealizowane dzisiaj, może być zrealizowane jutro. Utopie nazywane są czasami „przedwczesnymi prawdami”, co wskazuje na ich antycypacyjny charakter. Oceny praktycznego zastosowania utopii można wysnuwać jedynie z perspektywy historycznej, jednak to również nie gwarantuje ostatecznego rozstrzygnięcia, czy utopia jest jedynie mrzonką, czy może czymś więcej. Jeżeli bowiem dana idea nie została wprowadzona w życie, nie oznacza, że wprowadzona być nie mogła. Tak samo porażka utopijnego systemu nie oznacza jednocześnie, że jest błędny. Bezzasadne są też zarzuty, iż utopia nie może być zrealizowana w całości. Człowiek nigdy nie jest w stanie przewidzieć skutków swoich działań. „Żadne słowo nie staje się ciałem bez rozlicznych metamorfoz”.
IDEAŁ
Według Aleksandra Świętochłowskiego (autor jedynej syntetycznej pracy polskiej poświęconej tej tematyce) utopia jest idealną postacią stosunków społecznych. Są to wszelkie wizje ludzkiego świata, sprzeciwiającej się aktualnej sytuacji, utożsamianej ze złem, i poszukujące jakiś środków zaradczych. Tym samym utopistą jest każdy, kto myśli, dostrzega niedostatki rzeczywistości i przeciwstawia im jakieś własne rozwiązania, pragnie naprawić błędy. Pojęcie to jest jak widać zbyt szerokie. Utopista, to człowiek myślący w określony sposób, postrzegający rzeczywistość jako całość. Tak więc utopia jest marzeniem, które przekształca się w doktrynę, staje się pewnym systemem.
Utopię postrzega się jako wizjonerstwo, spekulacje nie mające oparcia w rzeczywistości. Odróżnia ją to od mitu, który jest zastosowanie postulatów ponadhistorycznych do określonej sytuacji historycznej, czyli nieuchronnie wiąże się z praktyką,
EKSPERYMENT
Utopistę porównać można do uczonego, który dokonuje myślowego doświadczenia w celu uświadomienia sobie konsekwencji jakiejś hipotezy. Wg Skinnera „literatura utopijna zasługuje na uwagę właśnie ze względu na to, że podkreśla wartość eksperymentowania”.
ALTERNATYWA
Utopia jest zawsze alternatywą istniejącej rzeczywistości. Między nimi istnieje zawsze głęboki rozdźwięk. Utopista nie godzi się na świat zastany, nie zadowala się aktualnie istniejącymi możliwościami. Właśnie akt owej niezgody powołuje do życia utopię. Rodzi się ona, kiedy w świadomości ludzkiej istnieje rozdarcie między światem, który jest, a światem, który jest do pomyślenia. Utopie są niezgodą totalną, wynikającą z niezadowolenia z rzeczywistości. W razie ich wprowadzenia zakładają całkowite przekształcenie istniejącej rzeczywistości, zamianę złych stosunków na dobre. Utopiści są maksymalistami. Różnica między utopistą a reformatorem jest taka, że pierwszy tworzy nowy świat, drugi natomiast przekształca świat zastany. O wiele bliżsi są sobie utopiści oraz rewolucjoniści. Utopiści co prawda nie wprowadzali swoich pomysłów w życie, a jeżeli już, uciekali się do środków pokojowych. Niemniej jednak utopistą będzie dla nas każdy rewolucjonista, który nie zna pojęcia okresu przejściowego, wyobrażając sobie społeczną przemianę jako całkowite zerwanie historycznej ciągłości.
Utopia a marksizm
Znana jest powszechnie marksistowska krytyka doktryn socjalizmu utopijnego. Godzi ona jednak nie w same ideały, lecz w metody ich wprowadzenia w życie. Podstawowym zarzutem jest skupienie na celu, bez uwzględnienia drogi do jego osiągnięcia oraz skutków wynikających z jego osiągnięcia.
Marksizm uważany jest za rzeczywisty ruch, który znosi stan obecny. Wbrew mechanizmom utopijnym dopuszcza on istnienie okresu przejściowego, zakłada budowę nowego porządku na podwalinach starego oraz skupia się bardziej na drodze do osiągnięcia celu, niż na celu samym w sobie. Istnieją trzy podstawowe zarzuty marksizmu wobec utopizmu:
Kreowanie społeczeństwa idealnego na podstawie abstrakcyjnych idei natury, sprawiedliwości, równości, wolności, itp., bez pytania, czy w społeczeństwie współczesnym istnieje cokolwiek, co pozwoliłoby wprowadzić te idee w życie - całkowita przemiana.
Rozwijanie wizji przyszłego społeczeństwa bez zastanawiania się nad warunkami i środkami do jego tworzenia, bez wskazywania społecznych sił, które mogłyby go urzeczywistnić. Brak okresu przejściowego.
Naiwna wiara w możliwość zaprojektowania porządku społecznego w szczegółach. Stworzenie zamkniętego systemu dobrego społeczeństwa, w którym niż nie można by zmienić. Założenie, że ludzka natura jest wartością stałą.
Nie ma takich poglądów, które byłyby utopijne same w sobie, niezależnie od tego, w jakich warunkach są głoszone. Z drugiej strony wszelka społeczna zmiana powoduje zmierzch dawnych utopii lub nawet przekształcenie ich w konserwatywne i reformistyczne ideologie.
Założenia akceptowane przez większość utopistów:
Człowiek jest z natury dobry.
Człowiek jest wysoce plastyczne i w zmienionych warunkach łatwo ulega przemianom.
Nie istnieje żadna nieusuwalna sprzeczność pomiędzy szczęściem jednostki a szczęściem społeczeństwa.
Człowiek jest istotą rozumną i zdolną do stawania się coraz rozumniejszą.
Przyszłość obejmuje ograniczoną liczbę możliwości, które mogą być w pełni przewidziane.
Należy dążyć do zapewnienia człowiekowi szczęścia na ziemi.
Ludzie nie mogą odczuwać znużenia szczęściem.
Możliwe jest znalezienie sprawiedliwych władców lub nauczenie sprawiedliwości wybranych do rządzenia ludzi.
Utopia nie zagraża ludzkiej wolności, ponieważ „prawdziwa wolność” realizuje się właśnie w jej ramach.
Podział utopii
a. Utopie każdej epoki historycznej mają cechy swoiste, noszą na sobie piętno czasu i miejsca, w którym powstały.
utopie starożytne obejmują obszary miast - państw;
utopie średniowieczne są niemal niezdolne do wyjścia poza obszary myślenia religijnego;
epoka wielkich odkryć geograficznych tworzy utopie w formie autentycznych na pozór opisów nowo odkrytych krajów;
epoka ruchów antyfeudalnych nawiązuje do ideału umowy społecznej;
myśl XVIII i XIX wieku oraz rozwój historyzmu rodzą utopie przedstawiające ideał jako domniemany wynik rozwoju dziejowego;
wiek XIX poświęca dużo miejsca rozwojowi techniki i jego wykorzystania dla dobra ludzkości.
b. Pewne koncepcje przypisuje się określonym klasom społecznym.
c. Innym rodzajem klasyfikacji jest podział ze względu na dominujące zainteresowania (komunizm, anarchizm, rozwój spółdzielczości).
d. Marks podzielił utopie na reakcyjne (odwodzące masy od rewolucyjnej walki) oraz postępowe (wzbudzają w społeczeństwie zapał do walki).
e. Wyróżnia się też utopie retrospektywne (sięgające do przeszłości) i prospektywne (sięgające w przyszłość).
f. Frank E. Manuel wyróżnia utopie „spokojnej szczęśliwości (poszukiwanie warunków dobrego życia bez zmian i niespodzianek), dynamiczne utopie lepszej przyszłości, tzw. euchronie (nie dają definitywnej formuły na szczęśliwość, lecz pokazują, w jaki sposób ludzkość będzie mogła żyć coraz lepiej, wykorzystując nowe możliwości) oraz eupsychie (określające, jaki powinien być sam człowiek, zakładające przebudowę ludzkiej psychiki).
g. W.P. Wołgin wyróżnił utopie religijne (światopogląd religijny), racjonalistyczne (światopogląd metafizyczny) i historyczne (światopogląd naukowy).
h. L. Mumford, a za nim Szacki, dzielą utopie na eskapistyczne („utopie ucieczki”) i heroiczne („utopie rekonstrukcji”).
Utopie eskapistyczne |
Utopie heroiczne |
|
|
Utopia często pojawia się w sytuacjach przełomowych. Jest symptomem kryzysu oraz dowodem, że w obrębie danej organizacji społecznej znajdują się siły zdolne wykroczyć poza nią. W czasach zamętu utopia dostarcza ludziom punktu oparcia. Pobudza do zbiorowego wysiłku, który ma na celu obalenie istniejącego porządku. Utopię zniszczyć może tylko zmiana rzeczywistości, a co za tym idzie, tylko jej realizacja.
Charakterystyczne jest PRAWO KONTRASTU utopii i reszty świata, a także IDEALIZACJA. Każda bodaj rzeczywistość może jawić się jako utopia, jeśli zostanie uwznioślona i przedstawiona jako ideał własny utopisty. Każda utopia jest utopią w stosunku do jakiejś określonej historycznie rzeczywistości, z której wyrasta.
Wybór utopii oznacza konieczność rezygnacji z rzeczywistego, starego świata na rzecz świata nowego.
UTOPIE MIEJSCA
Utopie miejsca ukazują krainy, w których ludzie żyją szczęśliwie. Zwykle brak jakiejkolwiek wiedzy geograficznej na temat krainy szczęśliwości. Umieszczone są one często na pograniczu świata znanego i nieznanego. W okresie wielkich odkryć geograficznych utopie miejsca ustanawiano w Ameryce Północne i Południowej, później w Australii i na wyspach Oceanu Spokojnego. Zmiana horyzontów geograficznych pociągała przemieszczanie się utopii.
Utopie miejsca związane są z literaturą podróżniczą, korzystają z jej chwytów przemycając w niej elementy dydaktyzmu.
Utopie miejsca uświadamiają ludziom, że nie żyją oni w najlepszym z możliwych światów.
Mogą dotyczyć one miejsc zmyślonych, jak i istniejących naprawdę. Mogą też obejmować wszechświat - podróże na księżyc oraz na inne planety.
W XVII i XVIII wieku w literaturze pojawił się motyw „dobrego dzikusa”, postulujący powrót do życia zgodnego z naturą jako gwarancji szczęśliwości. Nie chodziło o to, by żyć tak samo, jak dzicy, ale by przestrzegać praw naturalnych. (Dwa schematy - Europejczyk w buszu i „dziki” w Europie)
Utopią może być wizja jakiegoś miejsca szczęśliwości we własnym kraju. Może nią też motyw ojczyzny jako ziemi obiecanej, czyli utopia ojczyzny, charakterystyczna dla emigrantów, zestawiająca idealne wyobrażenie własnego kraju (skupiającego pewne wartości, tradycję, wspomnienia) oraz negatywny obraz wrogiej obczyzny.
Innym rodzajem utopii jest utopia ojczyzny ideologicznej. Są to poglądy, przeciwstawiające rzeczywistości zastanej obrazy jakichś dobrych systemów społecznych, które istnieją w innych krajach. Rzeczywistość innego kraju staje się ideałem w kraju własnym.
Istotną rolę odgrywa utopia będąca krajem rzeczywistym. Przykładem może być idealizacja rewolucyjnej Francji przez liberałów, oraz XVIII - wiecznej Anglii przez konserwatystów, postrzeganie Rosji jako ojczyzny proletariatu, czy obraz rewolucyjnej Kuby w oczach obywateli Ameryki Południowej. Takie ukonkretnienie wyspy szczęśliwej jest wyborem między wieloma postaciami świata rzeczywistego.
UTOPIA CZASU
Zwana jest również uchronią. Nie odnosi się często do tradycyjnie pojmowanego czasu linearnego (historycznego). Zastępuje go czas mistyczny, w którym obcujemy z niezmiennie wiecznym teraz. Przeszłość i przyszłość są w utopii pozbawione komunikacji z teraźniejszością. Ścisła wiedza historyczna jest dla utopii czasu zabójcza, gdyż potrzebuje ona nie prawdy, lecz doskonałości.
Za pierwszą tego typu publikację uważa się Rok 2440 Merciera. Innymi dziełami są Rok 2000 Retifa de La Bretonne'a, Pamiętniki przemysłowca z 2440 roku B. Enfantina oraz W roku 2000 Edwarda Bellamy'ego (wskazane tytuły dowodzą tendencji do umieszczanie uchronii u realiach XX i XXI wieku).
Pojawienie się utopii czasu związane jest z kryzysem utopii miejsca, wywołanym coraz to nowymi odkryciami geograficznymi i rozrostem wiedzy o świecie, który nie miał już niczego do ukrycia. W starożytności i średniowieczu powszechne było przekonanie o cyklicznym rozwoju społeczeństwa. Dopiero wiek XVII rozpoczyna myślenie o postępie. Świat stopniowo się doskonali i wszystko zmierza ku lepszemu. Utopia czasu - przeszłego lub przyszłego - dowodzi, że kiedyś było lub będzie zupełnie inaczej i lepiej. Utopista dzieli czas na dobry i zły, rozbija go na przeciwne części.
Utopie retrospektywne |
Utopie prospektywne |
|
|
UTOPIE ŁADU WIECZNEGO
Określane jako utopie metafizyczne, filozoficzne, racjonalistyczne. Egzystują poza czasem i przestrzenią. Swój ideał umieszczają poza sferą ziemskiej egzystencji człowieka. Wynika on z wiecznych wartości w rodzaju Boga, Natury, Rozumu, „powszechnego ładu”.
Często są one filozoficznym podłożem utopii innego typu (mieszanie się typów utopii). Przykładami może być platoński świat idei, chińskie tao jako właściwa droga postępowania, koncepcja prawa naturalnego stoików oraz chrześcijańska koncepcja Boga, a także oświeceniowa koncepcja powrotu do natury, jako gwaranta równości i sprawiedliwości społecznej oraz harmonii.
Końcowi XIX wieku przypisuje się zmierzch utopii metafizycznych. W rzeczywistości są one ciągle obecne w myśli politycznych (koncepcja człowieka - boga Feuerbacha).
UTOPIA ZAKONU
Ideał utopii heroicznych nie musi różnić się od ideału utopii eskapistycznych, jednak zawierają one określony program działania. Działanie to może przybierać dwojaką postać:
a. może mieć na celu stworzenie rezerwatów dobra wewnątrz potępianego złego społeczeństwa;
b. może mieć na celu zastąpienie złego społeczeństwa nowym, lepszym.
Utopie zakonu graniczą z utopiami eskapistycznymi. Utopiści ci nie wierzą, że społeczeństwo da się przekształcić w całości, postanawiają się zamknąć w swoim gronie, tudzież wyodrębnić w sposób duchowy, na podstawie wyznawanych wartości. Jest to tworzenie wyspy w społeczeństwie, która stopniowo rozrośnie się na kontynent. Przykładem mogą być wspólnoty wczesnochrześcijańskie, zakony, wspólnoty uczonych (poświęcenie się poszukiwaniu prawdy w interesie całej wspólnoty), sekty religijne, komuny, grupy młodzieży (Filomaci).
Utopie zakonu zakładają rezygnację z szeroko pojętego uczestnictwa, „opuścić” społeczeństwo. Celem jest zorganizowanie idealnej społeczności, aby stała się ona zalążkiem odrodzenia poza sferą państwa i życia politycznego. Utopia zakonu nie jest w gruncie rzeczy programem konkurencyjnym wobec istniejących programów politycznych. Jest abstrakcją od polityki w ogóle, gdyż zakłada odejście od społeczeństwa i budowa zupełnie nowej wspólnoty, poczynając od życia codziennego.
Formę utopii zakonu może przyjmować ojczyzna. Szczególnie podatną glebę do tego procesu stanowi emigracja. Zbiorowość emigrantów chce stać się uosobieniem narodowego i społecznego ideału.
Utopie zakonu tworzą niekiedy ludzie złączeni wspólną biografia (np. kombatanci) lub wierzeniami, ludzie z tej samej klasy czy warstwy społecznej (utopia ludu, utopia chłopstwa jako uosobienia wartości społecznych, utopia inteligencji i jej duchowego przywództwa).
Utopie zakonu tworzą ludzie, którzy decydują się na praktyczne zerwanie z większością i życie po swojemu, tworząc dla reszty atrakcyjny wzorzec postępowania. Celem utopii zakonu może być zmiana świata (są wtedy szkołą) lub rezygnacja i zamknięcie się w celu kultywowania wartości (są wtedy azylem).
UTOPIE POLITYKI
Utopia polityki zaczyna się tam, gdzie jakiś człowiek lub grupa stawia sobie zadanie zmiany społeczeństwa od podstaw. Jest to utopia czyny, która wymaga bardziej radykalnych środków w celu wprowadzenia w życie ideału. Aby zniszczyć świat zastany utopia polityki musi w nim częściowo uczestniczyć. Stąd liczne paradoksy utopii (terror z miłości do ludzi).
Utopia jest sprzeciwem wobec absolutyzacji aktualnych podziałów politycznych, rozpoczęci od nowa sporu o kształt społeczeństwa. Jest tym samym gwarantem rozwoju życia politycznego, alternatywą polityczną, wyborem między rzeczywistością a ideałem (zupełnie przeciwnym). Charakteryzuje ją odmowa akceptacji obiegowych dylematów myśli politycznej, entuzjazm i wiara w możliwość rozwiązania problemów społeczeństwa. Ideał umieszczony jest w zasięgu możliwości, staje się czymś, o co się walczy. Ideał zrealizowany nie jest już ideałem, nosi bowiem na sobie piętno kompromisów i porażek, jakich doznał w zderzeniu z rzeczywistością. Ale i rzeczywistość staje się w rezultacie inna.
Utopia polityki jest praktycznym zastosowanie myślenia utopijnego w życiu społeczeństwa. Jest sztandarem społecznych walk i programem politycznym.
Myśl utopijna zbliża się do rewolucjonizmu o tyle, o ile wskazuje na konieczność zastosowania politycznych środków w celu urzeczywistnienia ideału, odrzucając tym samym wiarę, że może się ono obejść bez walki i przemocy. Utopista rozumie rewolucję jako całkowite zerwanie historycznej ciągłości, przeskok do doskonałości. Całe zło przypisane jest dawnemu porządkowi, całe dobro - nowemu. Sens rewolucji polega na dążeniu do ideału, który nigdy nie może być zrealizowany, oznaczałoby to stagnację i śmierć społeczeństwa. Przepaść między ideałem a rzeczywistością cały czas się odnawia.
Umowę społeczną można zaliczyć do utopii politycznych. Była to wiara, iż można rozwiązać złe społeczeństwo i zastąpić je dobrym. Teoria ta została w praktyce wykorzystana przez jakobinów i wkrótce straciła zabarwienie utopijne sprawdzając się w życiu.
Każda utopia może znaleźć realizatorów, ale nie każda może zostać zrealizowana. Powodzenie zależy od istnienie rewolucyjnej sytuacji oraz kompromitacja tradycyjnych rozwiązań politycznych.
Paradoksalnie triumf utopii jest tym samym jej śmiercią, toczy się nad nią sąd, ujawniają się rozczarowania. Każda wielka utopia, która porywa masy do walki, daje w istocie dość ogólnikowy zarys przyszłego społeczeństwa, przyciągając je głównie gwałtownością sprzeciwu wobec stosunków panujących oraz żarliwą wiarą, że wszystko odmieni się na lepsze. Należy więc pomijać szczegóły. Ludzie buntują się bowiem z rozmaitych powodów. W miarę zaistnienia nowego porządku daje o sobie znać odrębność interesów. Niezadowoleni szukają nowej utopii.
Krytyka utopii
Antyutopizm nie polega wyłącznie na bezrefleksyjnym sprzeciwie do wszystkiego, co nowe, inne, nie wypróbowane, wynikającym z niechęci do zmian oraz chęci zachowania status quo, z którym wiąże się interes pewnych grup społecznych. Antyutopiści postrzegają społeczeństwo jako organizm, nie jako mechanizm. Likwidacja jakiegoś niezbędnego organu może być nieodwracalna. Nie da się wymieniać części społeczeństwa tak jak w mechanizmie, gdzie wszystko można naprawić. Tutaj fałszywy krok może doprowadzić do śmierci organizmu. Typowa jest też wiara, że nie da się ani wymyślić, ani tym bardziej zastosować modelu idealnego społeczeństwa. Materia społeczna jest zbyt skomplikowana. Aby osiągnąć abstrakcyjny ideał należy zastosować środki przymusu. Utopie oparte są na fałszywej koncepcji natury ludzkiej. Człowiek, z natury zły, nie ma skłonności do bezdyskusyjnego podporządkowania się zmianom. Posiada własną wolę i rozum. Nieprawdą jest, że każdy dąży do szczęścia. Człowiek jest gotowy skazać się na cierpienie, byle tylko postawić na swoim i zamanifestować swoją siłę („Ludzie są ludźmi, a nie klawiszami fortepianu.” - Dostojewski, Notatki z podziemia). Być może ludzie potrzebują wizji utopii, ale już niekoniecznie jej realizacji.
Istotnym zarzutem jest to, iż utopie prezentują świat boleśnie uporządkowany. Skoro system jest idealny, każda zmiana systemu musi być zmianą na gorsze. Dochodzi do całkowitej kontroli rzeczywistości, wolna wola przestaje być potrzebna, człowiek przestaje być odpowiedzialny za cokolwiek. Zachodzi konieczność manipulowania ludzkimi losami i ustanowienia dyktatury, która utrzyma porządek utopijny. Zaraz za tym idzie terror i zbrodnia, przemoc, w celu przełamania oporu, ustanowienie całkowitej kontroli na myślami i czynami ludzkimi, uczynienie z człowieka niewolnika. Jest to destrukcja ideałów, na których opiera się wspólnota ludzka. Wartości utopijne zamieniają się w swoje przeciwieństwo.
Antyutopizm nie krytykuje samych ideałów utopijnych, ale sposób wprowadzenia ich w życie. Utopie kłócą się ze zdrowym rozsądkiem.
Utopista uważa wszystkie inne recepty na zbawienie świata za niewłaściwe. Każdy opór traktuje jako sztuczkę dla ochrony status quo.
Wady utopii według Dahrendorfa:
społeczeństwa, jakie ukazują, są zastygłe z bezruchu, mają mglistą przeszłość i żadnej przyszłości;
wszystkie utopie zakładają idealną jednomyślność;
brak w nich konfliktu wewnętrznego;
wszelkie procesy społeczne zachodzą według ustalonego wzoru.
UTOPIE NEGATYWNE
W urzeczywistnieniu utopii widzą realne zagrożenie. Zwane dystopiami, kakotopiami, antyutopiami.
Przykłady:
Nowy wspaniały świat Huxley'a (1932), Rok 1984 Orwella (1949), My E. Zamiatina (1920), Pożegnanie jesieni Witkacego (1927), Pianola Vonneguta (1952), 451 stopni Fahrenheita R. Bradbury'ego (1953).
Cechy:
podkreślenie potrzeby przymusu;
zafascynowanie możliwością powstania społeczeństw, w których nie będzie nonkonformistów, zabicie w człowieku potrzeby buntu i niezależności;
odwrócenie wartości czarno - białego świata.
Ideały ludzkie nie są jednolite - marzenie jednego człowieka może być koszmarem drugiego. Utopia może się przekształcić w dystopię. Nie da się określić granicy pomiędzy pozytywnością a negatywnością.
Wartość utopii należy ocenia na podstawie całościowych propozycji alternatywnego świata. Wiele rozwiązań szczegółowych zostaje do koncepcji wtłoczonych na siłę (tego wymaga konwencja).
Autorzy literatury dystopijnej maja ułatwione zadanie - opierają się na dziele innego autora, podważając jego tezy poprzez ich redukcję do absurdu i wykazanie ich śmieszności. Nie ujawniają natomiast własnych poglądów, można się go jedynie domyśleć z tonu, w jakim przeprowadzona jest krytyka.
Utopista pozytywny kreuje społeczeństwo wolne od wszelkiego zła, negatywny - totalnie złe. Antyutopia może mieć funkcje diagnostyczne - wyjaskrawiony obraz istniejących stosunków społecznych - przez co przyczynia się pośrednio do poprawy sytuacji. Jest to świadoma lub nieświadoma manifestacja potrzeby lepszego świata. Antyutopia jest często fundamentem utopii pozytywnych.
WSPÓŁCZESNA UTOPIA
Zmniejszenie popularności i brak nowych przykładów literatury utopijnej, a także brak programów utopijnych w życiu politycznym zrodził ideę końca utopii. Jej miejsce miała zająć po części futurologia, która ma za zadanie określić potencjalny rozwój dziejów na podstawie aktualnej sytuacji przy założeniu niewielkich zmian. Jednakże z zafascynowania rozwojem naukowym zrodził się tzw. utopizm naukowej organizacji. Wzorem maszyn utopiści ci chcą tworzyć idealne społeczeństwo podobne mechanizmom, zorganizowane na modłę naukową. Nowoczesna technika ma stanowić metodę uporania się ze wszelkimi problemami. Nastanie technokratyzmu będzie jednak procesem długotrwałym ze względu na stosunkowo wolny rozwój nauki.
Drugim rodzajem współczesnej utopii jest utopia ludzkiej samorealizacji. Jej zadaniem jest stworzenie nowego człowieka i nowej świadomości. Jednak ten akt stworzenia będzie wydobyciem z człowieka tego, co już w nim tkwi. Klasyczna utopia była apollińska (ład, harmonia, spokój), ta jest natomiast dionizyjska. Głosi pochwałę spontaniczności, triumf wolności. Charakteryzuje ją odwrotne normalnej utopii poczucie realności nowego wspaniałego świata i nierealności rzeczywistości poza nim. Na nową rzeczywistość otwiera się poprzez wizje narkotyczne, mistycyzm, zawiązanie intymnego związku z przyrodą, rozwój komun i ruchu wspólnotowego. Współczesne komuny nie mają doktryn, według których działają. Mają charakter plemienia, azylu, nowej rodziny.
Współczesna utopia zakłada przebudowę stosunków pomiędzy jednostkami, rozwiązuje problemy psychologiczne i moralne. Nie ma nic wspólnego z polityką. Człowiek nie wierzy, że jakiekolwiek rozwiązanie makrospołeczne może mu pomóc, nadal toczą go nerwice i niepokój. Dlatego szuka się rozwiązań w mikroskali. Takim rozwiązaniem jest utopia samorealizacji, która daje obietnicę totalnego wyzwolenia i nowego braterstwa między ludźmi.
1