Rozdział 8. Wydatki publiczne istota i rodzaje
I. Istota wydatków publicznych
Wydatki publiczne- to wydatki ponoszone na realizacje zadań publicznych, są dokonywane w celu zaspokojenia potrzeb zbiorowych lub/i potrzeb indywidualnych których ranga jest na tyle wysoka że władze publiczne decydują się albo na całkowite, albo na częściowe ich finansowanie ze środków publicznych (np. finansowanie usług zdrowotnych, edukacyjnych) :
Wyrazem aktywności władz publicznych są nakładane na społeczeństwo ciężary podatkowe oraz ponoszone przez władze publiczne wydatki
Ekonomiczny sens wydatków publicznych polega na tym, że w ich wyniku następuje alokacja dóbr czyli wykorzystanie części PKB; wydatki publiczne stanowią więc kluczowy element administracyjnego mechanizmu alokacji zasobu w gospodarce
Ekonomiczne znaczenie wydatków publicznych wiąże się ze sposobem pozyskiwania środków, władze publiczne w zaspokajaniu popytu na środki pieniężne ( dochody ) stosują przymus administracyjny. Można przyjąć założenie że wydatki publiczne są nieuchronne i mają w ostateczności pożyteczne skutki
Cechy wydatkowania środków publicznych:
arbitralność decyzji dotyczących rozmiarów i kierunków wydatkowania środków publicznych tkwi w naturze administracyjnego mechanizmu alokacji zasobów, jej skutkiem może być lepsze lub gorsze dostosowanie wydatków publicznych do potrzeb społecznych; może być ograniczona przez wprowadzenie kryteriów przeznaczenia środków publicznych na poszczególne cele. Wynika to z faktu, że decyzje alokacyjne podlegają presji politycznej wywierane przez różne grupy interesów
niebezpieczeństwo marnotrawstwa środków publicznych przez nadmierną rozrzutność gestorów funduszy publicznych wynika z tego, że alokacja ta nie jest poddawana weryfikacji ekonomicznej, dlatego możliwe są sytuacje „przefinansowania” pewnych dziedzin działalności, zadań publicznych itd. Weryfikacja sposobu zużytkowania środków publicznych może się dokonywać jedynie przez administracyjne procedury. Ich ściśle postrzeganie może zresztą, paradoksalnie prowadzić do marnotrawienia środków publicznych kiedy wadliwy system planowania wydatków publicznych i bezkrytyczne wykonywanie tych planów odbywa się w sytuacji gdy rzeczywiste potrzeby publiczne różnią się od przyjętych w planach.
niebezpieczeństwo nadużyć i korupcji podmiotów wydatkujących środki publiczne powstaje w związku z administracyjnym charakterem ich wydatkowania. Wybór partnera władz publicznych dokonuje się w warunkach ostrej rywalizacji o zamówienia, rodzi to warunki do korumpowania gestorów środków publicznych w zamian za otrzymanie zamówień rządowych (samorządowych). Istnieje również niebezpieczeństwo marnotrawienia środków publicznych przez zlecenie realizacji zamówień wcale nie tym firmom, które proponują najkorzystniejsze warunki z punktu widzenia realizowanych zadań.
„wypychanie” zasobów poza obieg stricte gospodarczy, gdyż część wydatków budżetowych nie przynosi bezpośrednich efektów w postaci przyrostu PKB (wydatki na obronę narodową, bezpieczeństwo wewnętrzne i na administrację publiczną)
Wydatki publiczne, to także kreowanie popytu w gospodarce. Istotną rolę w tym zakresie odgrywają:
bezwzględny poziom wydatków
struktura wydatków
zmiany zachodzące zarówno w poziomie i w strukturze wydatków
Kwestie te są rozważane w kontekście równowagi budżetowej. Klasyczne wydatki publiczne nie zwiększają bezpośrednio PKB, ale wydatki na infrastrukturę, naukę, ochronę zdrowia dają niewątpliwie efekty na poziom PKB. Ponadto ważna jest także struktura wydatków publicznych: na jakie cele są one ponoszone, w jakim stopniu pozostają wewnątrz kraju, a w jakim są transferowane.
Podstawowe kryterium podziału wydatków publicznych wiąże się z funkcjami państwa i samorządu. Funkcje te mogą być różne, zawsze jednak należy do nich zaliczyć trzy podstawowe:
klasyczne funkcje publiczne państwa(obrona narodowa, bezpieczeństwo wewnętrzne, administracja publiczna).
W ramach klasycznych funkcji wyróżnia się:
funkcje zewnętrzne - władze państwowe mają obowiązek zapewnienia społeczeństwu bezpieczeństwa (wydatki na utrzymanie armii)
funkcje wewnętrzne - ponoszenie wydatków na utrzymanie administracji, sądownictwa, bezpieczeństwa wewnętrznego. Są one związane z funkcjami socjalnymi i funkcjami gospodarczymi.
socjalne funkcje władz publicznych
ekonomiczne funkcje państwa
Ze względu na związek wydatków z ostatecznym wykorzystaniem PKB wydatki możemy podzielić na:
wydatki realne albo rzeczywiste (nabywcze) - w wyniku wydatków realnych następuje zużycie elementów PKB w drodze zakupu towarów i usług przez jednostki należące do sektora publicznego. Wydatki nabywcze tworzą więc w sposób bezpośredni popyt na dobra i usługi, co ma istotne znaczenie dla funkcjonowania gospodarki (np. zamówienia publiczne)
wydatki transferowe - dokonywane są na rzecz innych podmiotów, co wiąże się z istniejącym systemem finansów publicznych, albo wynika z prowadzonej przez państwo polityki finansowej.
Rozróżniamy więc:
transfery wewnętrzne - czyli transfery dokonywane wewnątrz systemu finansów publicznych. Oznaczają wydatki publiczne jednych gestorów funduszy publicznych na rzecz innych gestorów funduszy publicznych. W wyniku tych transferów nie zmienia się ogólna wielkość środków publicznych, lecz zmienia się struktura ich finalnego wydatkowania.
transfery zewnętrzne - czyli na rzecz podmiotów znajdujących się poza sektorem publicznym. Oznaczają zasilanie podmiotów prywatnych w pieniądz pochodzący ze środków publicznych. Mogą one być związane z finansowym wspieraniem przez władze publiczne realizacji ważnych celów społecznych i gospodarczych (np. transfery na rzecz spółdzielczego i prywatnego budownictwa mieszkaniowego)
Odmiany transferów:
dotacja podmiotowa - ma charakter ogólny i jest w całości związana z działalnością danego podmiotu
dotacja przedmiotowa - wiąże ilość środków publicznych z konkretnymi potrzebami lub celami wydatkowania
Z punktu widzenia kryterium gospodarka krajowa-zagranica wydatki publiczne dzielą się na:
wydatki krajowe
wydatki zagraniczne(np. zakupy rządowe dokonywane poza granicami kraju lub transfery dokonywane na rzecz zagranicy)
Znaczenie tego podziału wynika z ich wpływu na redystrybucję PKB dokonywaną przez wydatki publiczne między krajem a zagranicą.
Podział wydatków publicznych ze względu na przeznaczenie na cele bieżące oraz na cele średnio- i długookresowe:
• wydatki bieżące
• wydatki majątkowe
Na podstawie tego podziału można się zorientować, jaka jest hierarchia potrzeb i/lub preferencje władz publicznych, wyrażana przez kształtowanie proporcji wydatków bieżących i wydatków majątkowych.
Podział wydatków wiążący się z możliwością oddziaływania władz na wydatkowanie środków:
• wydatki stałe
• wydatki zmienne - wyznaczają rzeczywiste pole wyboru władz publicznych w alokowaniu środków, a więc tworzą warunki do prowadzenia polityki przez wydatki publiczne.
Z powyższym podziałem wiąże się także podział na:
• wydatki sztywne - obowiązek ponoszenia przez władze publiczne wydatków sztywnych jest bardziej rygorystyczne niż ponoszenie wydatków stałych. Za wydatki sztywne uważa się wydatki związane z obsługa długu publicznego.
• pozostałe wydatki
Wydatki publiczne dzieli się też według szczebla wydatkowania środków na:
• wydatki szczebla centralnego (ogólnokrajowego) - są to wydatki państwowe
• wydatki szczebla regionalnego - mogą to być wydatki państwowe, samorządowe lub rządowo samorządowe
• wydatki szczebla lokalnego - są to wyłącznie wydatki samorządowe
Podział według kryterium formy funduszu publicznego:
• wydatki budżetowe - obejmujące wydatki budżetu państwa i wydatki budżetów samorządowych
• wydatki publicznych funduszy celowych - obejmujące wydatki funduszy państwowych i funduszy samorządowych
Ze względu na podmioty wydatkujące środki publiczne rozróżniać należy:
• wydatki jednostek budżetowych
• wydatki jednostek pozabudżetowych (zakładów budżetowych, gospodarstw pomocniczych)
1