Wydatki publiczne
Alokacyjna funkcja finansów publicznych = wydatki
Wysokość wydatków zależy od:
- zakresu finansowania przez państwo zadań publicznych
- zakresu finansowania przez państwo usług społecznych
- skali ingerencji państwa w procesy gospodarcze
- wydajności fiskalnej państwa mierzonej stopniem redystrybucji dochodów
Podział wydatków:
- bieżące i kapitałowe
- rządowe i samorządowe
- stałe i zmienne
- według wypełnianych przez nie funkcji
Wydatki kapitałowe - nabywanie niefinansowych aktywów kapitałowych: ziemia, aktywa niematerialne, środki trwałe, zapasy, transfery kapitałowe.
Wydatki bieżące - realizacja podstawowych funkcji państwa i zabezpieczenie finansowania potrzeb społecznych w danym roku budżetowym. (Np. płace pracowników sfery publicznej).
Wydatki samorządowe - wydatki dokonywane przez jednostki samorządu terytorialnego wszystkich szczebli, podmioty gospodarki pozabudżetowej oraz fundusze celowe. Pozwala ocenić stopień decentralizacji władzy. Wzrasta udział wydatków samorządowych w wydatkach ogółem.
Zgodnie z metodologią Międzynarodowego Funduszu Walutowego sektor instytucji rządowych i samorządowych składa się:
- ze szczebla centralnego (budżet państwa, zakłady budżetowe, gospod. pomocnicze etc.)
- ze szczebla lokalnego (budżety jednostek samorządu lokalnego, etc.)
Przy czym dane dla sektora instytucji rządowych i samorządowych prezentowane są z punktu widzenia transakcji z innymi sektorami gospodarki, w ujęciu kasowym, po:
- konsolidacji wewnątrzszczeblowej (wyeliminowaniu)
- konsolidacji międzyszczeblowej
Wydatki finalne (realne, bezpośrednie) - wydatki na zakup dóbr i usług materialnych, wydatki osobowe wypłacane pracownikom sektora publicznego, wyrażają faktyczny udział sektora publicznego w produkcie społecznym. Środki na: obronę narodową, bezpieczeństwo publiczne, oświatę i ochronę zdrowia.
Wydatki transferowe (redystrybucyjne, pośrednie) - transfery socjalne, subsydia oraz odsetki od długu publicznego.
Wydatki stałe (prawie zdeterminowane) - nakładają je na państwo ustawowe zobowiązania wobec obywateli, wydatki związane z obsługą długu publicznego (sztywne).
Wydatki zmienne - pozwalają ocenić jaka jest faktyczna swoboda wyboru władz w kształtowaniu wydatków.
Wysoki udział wydatków transferowych ma w Polsce charakter dezaktywizujący.
Większość wydatków charakteryzuje się dużą sztywnością i nie może być zmieniona w zależności od wymogów sytuacji koniunkturalnej. W warunkach recesji wzrost takich wydatków jak np. emerytury czy zasiłki, mógłby być łatwo osiągnięty. Jednak ich późniejsze obniżenie w sytuacji poprawy koniunktury jest nie tylko w praktyce bardzo trudne, ale bywa że nierealne. Dlatego też wykorzystywanie transferów do regulowania popytu ogranicza się do odpowiedniego rozłożenia w czasie podwyżek świadczeń.
Wydatki na inwestycje publiczne - wykazują one taką elastyczność, która pozwala na ich kumulację w okresach osłabienia koniunktury i obniżenie w okresach ożywienia. Rozpoczęte inwestycje powinny być kontynuowane niezależnie od koniunktury (bo wstrzymywanie prac wiąże się ze stratami). Dlatego też stosuje się wieloletnie programy inwestycyjne (by ograniczyć ilość pochopnych decyzji).
Planowanie wydatków
W procesie planowania wydatków ścierają się dwa podejścia: próba realnych możliwości wydatkowych (określenie pułapu wydatków), dążenie różnych grup nacisku do zwiększenia środków na finansowanie proponowanych zadań.
Trudno jest ustalić zależność między nakładami na daną dziedzinę (np. ochronę zdrowia, szkolnictwo) a osiągniętymi efektami.
Próby racjonalizowania planowania wydatków publicznych
Założenia:
- całościowe rozpatrywanie wydatków służących tym samym zadaniom,
- dążenie do możliwie najszerszego stosowania ocen realizowanych zadań, przez porównywanie nakładów i korzyści z nich wynikających
- wydłużenie horyzontu czasowego programów wydatkowych
System planowania, programowania i budżetowania PPBS (lata '60)
etapy:
- planowanie (formułowanie celów długookresowych, identyfikacja alternatywnych zadań i wybór tych optymalnych dla celów)
- programowanie (ustalenie wielkości zatrudnienia i środków rzeczowych i ich wycena kosztowa)
- budżetowanie (alokacja środków publicznych, realizacja wybranych programów, opracowanie budżetu, sformułowanie celów operacyjnych)
(Mankamenty metody: trudności z oceną skutków realizowanych programów, a tym samym i oceną efektywności alokacji środków publicznych)
Metoda oparta na wyborze celów ZBB (USA)
- określenie alternatywnych sposobów realizacji celów, oraz wybór wariantu najlepszego)
- opracowanie pakietu decyzji gwarantujących realizację każdego celu
- zestawienie zamierzeń i możliwości ich sfinansowania
(Mankamenty metody: brak ogólnych kryteriów kształtowania zadań i nakładów na nie - ryzyko stronniczości)
W Wielkiej Brytanii powołano specjalne komitety do spraw przeglądu wydatków publicznych oraz uruchomiono system regularnego ich monitorowania w okresach co najmniej pięcioletnich. (Chodziło o prezentowanie wydatków na tle dochodów, ale prognozy dochodowe były bardzo niepewne)
W Szwecji proponowano wprowadzenie zadaniowej klasyfikacji budżetowej, usprawnienie metod rejestracji kosztów oraz wydłużenie horyzontu czasowego planowania.
Prace nad poszukiwaniem metod najefektywniejszego planowania i wydatkowania przyczyniły się do:
- poprawy kryteriów wyboru zadań i precyzyjniejszego ich określania
- analiz realizacji wyznaczonych celów
- opracowywania wieloletnich planów realizacji chociaż części zadań
W Polsce wykorzystuje się głównie dwie metody kształtowania wydatków:
- metoda historyczna - wydatki dla danego okresu planuje się na podstawie ich wykonania w okresie go poprzedzającym. Prostota i ograniczenie sytuacji konfliktowych, ale petryfikuje ona istniejącą strukturę wydatków.
- metoda zadaniowa - trudniejsza i nie zawsze możliwa do zastosowania, polega na wyznaczaniu zadań i kalkulowaniu kosztów ich realizacji (np. wydatki związane z finansowaniem szkół, utrzymaniem domów pomocy społecznej etc., ale nie da się jej zastosować w przypadku np. wydatków związanych z sądownictwem, czy bezpieczeństwem)
Planowaniu wydatków w Polsce zarzuca się:
- brak pełnej weryfikacji zadań w związku z reformami
- przetargowy charakter trybu ustalania środków (zbyt duża uznaniowość)
- krótkookresowość planowania zadań
- ograniczona możliwość pełnej kontroli wydatkowania środków publicznych
Nie ma w praktyce uniwersalnej metody planowania wydatków. Chyba nawet nie da się opracować w pełni zobiektywizowanej metody dokonywania podziału środków publicznych na konkurujące ze sobą zadania.