III.2. Katalog praw natury - ujęcie jednolite.
Sformułowany poniżej katalog praw natury został stworzony w oparciu o dwa katalogi praw, tyczących życia społecznego, przedstawione przez T. Hobbesa w "Elementach filozofii" i w "Lewiatanie". Klasyfikacja praw, którą dokonuję dla potrzeb niniejszej pracy, w zasadniczej mierze opiera się na właściwym, moim zdaniem, ich pogrupowaniu, dokonanym przez W. Wudela .
Ogólnie przedstawione przez T. Hobbesa prawa natury podzielić możemy na: prowadzące do pokoju, eliminujące wojnę bez udziału arbitra i prowadzące do uniknięcia walki z udziałem arbitra.
III.2.1. Prawa natury prowadzące do pokoju.
Pierwszym prawem natury jest nakaz poszukiwania pokoju tam, gdzie jest on możliwy, gdzie zaś jest niemożliwy, tam prawo to dopuszcza użycie wszelkich środków w wojnie. Prawo to skonstruowane jest w sposób umożliwiający w stanie natury obowiązywanie in foro interno, polegające nie na przestrzeganiu praw, a na samej intencji ich przestrzegania. Uprawnienie do zastosowania w stanie natury wszelkich koniecznych środków dla ochrony życia posiada swoje uzasadnienie właśnie w pierwszym prawie natury, tak, że działania wcale do pokoju nie prowadzące, pozostają zgodne nie tylko z celem praw naturalnych, ale i z konkretnym prawem.
Drugim prawem jest wyprowadzona z pierwszego zasada, wedle której zobowiązany do poszukiwania pokoju człowiek winien być gotów, jeśli gotowi są i inni, zrezygnować ze swego uprawnienia do wszelkich rzeczy, a więc ze swej absolutnej wolności, i to tak dalece, jak jest to konieczne. Winien zadowolić się taką , jaką przyznaje innym w stosunku do siebie. Rezygnacja z uprawnienia wszystkich do wszystkiego może polegać bądź na przeniesieniu go na kogoś, bądź na wyrzeczeniu się go. Dopiero ogólna zgoda na wyzbycie się absolutnej wolności może położyć kres stanowi natury. Jest to prawo prowadzące do umowy społecznej. Choć prawo to w "Elementach filozofii" Hobbes nazywa prawem, to jednak widząc je jako bezpośrednią konsekwencję pierwszego, fundamentalnego prawa natury, nie nazywa go oddzielnym drugim prawem natury.
Trzecie prawo naturalne , (w "Elementach filozofii" drugie), głosi, iż należy dotrzymywać zawartych paktów. Niedotrzymywanie paktów czyni je pustosłowiem tak, że nie przenoszą one faktycznie niczyich uprawnień. Dotrzymywanie paktów jest konieczne dla pokoju, albowiem konieczne dla pokoju jest przeniesienie uprawnień. Prócz tego "(.) jest niezgodne z rozumem, iżby ktoś świadomie czynił coś na próżno." Ponieważ złamanie paktu Hobbes określa jako bezprawie i niesprawiedliwość, prawo to staje się punktem wyjścia do pojęcia sprawiedliwości.
Czwarte prawo natury , (w "Elementach filozofii" trzecie), ma na celu, aby ten, kto kierując się zaufaniem pierwszy oddał usługę, z racji swego pierwszeństwa nie znalazł się w gorszej sytuacji. Żąda ono, by przyjmujący dobrodziejstwo wszelkimi siłami starał się, aby ten, kto dobrodziejstwo wyświadczył, nie znalazł zasadnego powodu, by żałować swego gestu. Łamanie tego prawa skutkuje tym, iż podważony zostaje sens uczynności i zaufania, bez których nie ustanie wojna. Przekroczenie tego prawa nazywa się niewdzięcznością.
Piątym prawem naturalnym (w "Elementach filozofii" czwartym) jest zasada przystosowywania się do społeczeństwa, a także uczynności i uprzejmości w stosunku do innych członków społeczności. Wynika stąd, iż dla trwania społeczności jest ważne, aby jednostka dopasowała się do otoczenia, w którym się znajduje, aby różnorodność umysłów trwała tylko w takim rozmiarze, jaki nie zagraża rozpadowi społecznej struktury. Dostosowywanie się do otoczenia służy uniknięciu konfliktów, a więc i pokojowi. Nieprzestrzeganie tego prawa jest nieposłuszeństwem, czyni człowieka nieludzkim.
Ósme prawo moralne (w "Elementach filozofii" siódme) zakazuje okazywania ludziom nienawiści, lub pogardy, w jakikolwiek z dostępnych sposobów. Nienawiść i pogarda u ludzi powoduje, że człowiek zdolny jest podjąć walkę dla zemsty za wszelką cenę wystawiając nawet swoje życie na niebezpieczeństwo. Przekroczenie tego prawa nazywa się zniewagą.
Dziewiąta norma moralna (w "Elementach filozofii" ósma) dotyczy równości ludzi i zakazuje pychy. Nierówność ludzi niezgodna jest nie tylko z rozumem, ale i, zdaniem Hobbesa, z doświadczeniem. Wskazuje na to fakt, iż każdy człowiek, choćby najgłupszy, czuje się jedynym powołanym do rozstrzygania o jego prawach. Równość faktycznie zachodzi tylko w stanie natury. Państwo wprowadza nierówność między ludźmi z pomocą swego prawa. Wypływa ona z bogactwa, z mocy, ze szlachetności urodzenia. Wobec usankcjonowanej prawnie nierówności rodzi się groźba walk o władzę. Zdaniem Hobbesa konieczne jest i staje się treścią tego prawa, aby ludzie uznali, iż są sobie z natury równi. Wskazane jest również, aby w sytuacji faktycznej nierówności każdy człowiek uważany był za równego innym, to bowiem zabezpieczy pokój. Jest to również uzasadnione tym, że zawierając pokój ludzie pozostawali sobie równi. Z prawem tym niezgodność jest pychą.
Dziesiąte prawo natury (w "Elementach filozofii" dziewiąte) dotyczy uprawnień i zakazuje arogancji. Równie niezbędnym dla zachowania człowieka jest zrzeczenie się przez niego pewnych uprawnień, jak i zachowanie przy nim tych, które pozwalają mu na ochronę ciała, i korzystanie z rzeczy niezbędnych do życia. Z tym wiąże się dziesiąte wskazanie, aby człowiek, który ma roszczenie do pewnych uprawnień, te same uprawnienia przyznawał każdemu innemu, inaczej mówiąc, aby nie zachowywał dla siebie takich uprawnień, jakich nie przyznaje innym. Kto zachowuje to prawo, jest skromnym. Naruszenie prawa Hobbes nazywa arogancją, lub nieumiarkowaniem. Stosuje również grecką nazwę , oznaczającą według niego żądanie większego przydziału dóbr, niż należny.
Jedenastą regułą naturalną (w "Elementach filozofii" dziesiątą) jest reguła bezstronnego orzekania. Ma ona dwojaką postać. Po pierwsze, zgodnie z treścią "Elementów filozofii", chodzi w niej o bezstronność osoby wyznaczającej innym ludziom uprawnienia. Zasada ta konieczna jest dla równego traktowania ludzi i wypływa wprost z dwóch poprzednich. Zachowanie przyrodzonej równości przez równe przyznawanie uprawnień, jest sprawiedliwością. Po drugie, zgodnie z "Lewiatanem", prawo to oznacza, że osoba, której powierzono rozsądzenie jakiegoś sporu, winna przeciwników w sporze traktować jednakowo. Widzimy, że prawo to w drugiej postaci zyskuje na uniwersalności, ma zakres znacznie szerszy od pierwszej redakcji tego prawa. Chodzi w nim o doprowadzenie do sytuacji, w której spory nie stawałyby się przyczyną wojen. Niezachowanie tego prawa odstręcza ludzi od sądów i rozjemców. Równe przydzielanie człowiekowi tego, co racjonalnie mu się należy, Hobbes nazywa słusznością, ale i stosuje wyraźnie pojęcie sprawiedliwości dystrybutywnej. Pogwałcenie obu wersji jedenastego prawa nazywa się wyróżnianiem, stronniczością. Hobbes używa także greckiego odpowiednika: ρσ.
Dwunaste prawo moralne (w "Elementach filozofii" jedenaste) reguluje konfliktogenną kwestię używania rzeczy wspólnych. Sprowadza się ono do wskazania, iż rzeczy niepodzielne winny być używane wspólnie, jeśli to możliwe, a jeśli charakter rzeczy na to pozwala, to również w nieograniczonym zakresie, oraz że rzeczy podzielne winny przypadać współwłaścicielom w z góry określonej mierze i proporcjonalnie do liczby tych, którzy z rzeczy korzystają.
Trzynaste prawo (w "Elementach filozofii" dwunaste) jest prawem umownie ustanowionego, opartego na decyzji woli losowania. Dotyczy rzeczy, które nie mogą ani zostać podzielone, ani podlegać wspólnemu korzystaniu, a jego nakazem jest, by los rozstrzygał o wyłącznym przydziale rzeczy jednej osobie, lub o kolejności korzystania z rzeczy.
Czternaste (w "Elementach filozofii" trzynaste) jest prawem losowania przyrodzonego, albo naturalnego. Można nazwać je także prawem szczęścia. Losowym przydziałem naturalnym jest, po pierwsze, primogenitura (Hobbes nazywa greckim słowem ρ, które tłumaczy: dane przez los), a po drugie, pierwotne zawłaszczenie. Rzeczy, których nie można podzielić, ani z których nie można korzystać wspólnie, powinny przypadać pierworodnemu, lub pierwszemu właścicielowi.
Ostatnim z przedstawionych przez Hobbesa praw natury, będących wskazaniami dla życia społecznego, być może równie istotnym, jak pierwsze, jest wymieniony jedynie w "Elementach filozofii", wskazany w systematyce praw zawartej w tym dziele jako prawo dwudzieste , zakaz rozmyślnego i świadomego niszczenia, lub osłabiania danej człowiekowi władzy rozumowania, będącej dla niego drogą do praw natury. Nie stara się przestrzegać praw natury, kto nie stara się zachować zdolności rozumowania. Jedynym sposobem przekroczenia tego prawa, jaki przyszedł na myśl Hobbesowi, jest pijaństwo.
III.2.2. Prawa natury eliminujące walkę bez udziału arbitra.
Szóstą normą moralną (w "Elementach filozofii" piątą) jest nakaz przebaczania krzywd, jakie doznał od ludzi, którzy wykazują skruchę, proszą o przebaczenie i dają zabezpieczenie na czas przyszły. Jest to danie pokoju temu, kto o pokój prosi, choć rozpoczął wojnę. Kto nie przebacza temu, kto o pokój prosi, posiada awersję do pokoju, działa w niezgodzie do prawa natury. Kto natomiast przebacza tym, którzy trwają w nieprzyjaźni, nie kieruje się troską o pokój, a strachem. Na pewno nie uzyska on stanu pokoju, a tylko stan dalszej obawy.
Siódme prawo natury (w "Elementach filozofii" szóste): Kara i zemsta uzasadnione są o tyle, o ile mają na względzie dobro przyszłe, a nie wielkość przeszłego zła. Kto domaga się zemsty nie mając na widoku przyszłej korzyści i przykładu, ten chce jedynie cudzego cierpienia bez celu. Triumfowanie bez przyszłego celu jest próżnością, a co wynika z próżności, jest niezgodne z rozumem. Kto sprawia cierpienie bez racji, ten wykazuje się okrucieństwem. Okrucieństwo jest zatem pogwałceniem tego prawa.
III.2.3. Prawa eliminujące walkę z udziałem arbitra.
Piętnastym wskazaniem prawa naturalnego (w "Elementach filozofii" czternastym) jest, aby mediatorom pokoju zagwarantować nietykalność. Pośrednik przy zawieraniu pokoju winien korzystać z glejtu bezpieczeństwa. Pośrednictwo jest środkiem do zawarcia pokoju. Racjonalne jest, że dla swej skuteczności potrzebuje zagwarantowania pośrednikowi bezpieczeństwa.
Dla zapewnienia efektywności pośrednictwa wyprowadzone zostaje szesnaste prawo natury (w "Elementach filozofii" piętnaste). Dla uzyskania pokoju konieczne jest, aby strony zgodziły się na udział osoby trzeciej i aby zobowiązały się ugodą do uznania pełnego obowiązywania orzeczeń rozjemcy. Ludzie, będący w sporze, poddają swe uprawnienia rozstrzygnięciu arbitra.
Siedemnaste prawo (w "Elementach filozofii" szesnaste) zawiera się w maksymie: Nemo iudex idoneus in propria causa. Ponieważ człowiek działa z natury dla własnego dobra, dla własnej korzyści, ponieważ sprawiedliwie zachowuje się tylko ze względu na pokój i wtórnie, wskazane jest, by arbiter nie był jedną ze stron prowadzących spór. Nikt nie powinien być sędzią, ani rozjemcą we własnej sprawie. Dopuszczenie jednej ze stron do rozsądzenia sporu, spowodowałoby konieczność dopuszczenia i drugiej; także dlatego warunkiem pokoju jest prawo siedemnaste.
Nie powinien być sędzią, kto ma nadzieję uzyskania korzyści, zaszczytu, czy przyjemności, przy zwycięstwie jednej ze stron - to osiemnaste prawo racjonalne (w "Elementach filozofii" siedemnaste). Istnienie naturalnego powodu do stronniczości podważa autorytet arbitra, przez co nie prowadzi do zakończenia wojny.
Dziewiętnastym prawem natury (w "Elementach filozofii" osiemnastym) jest, aby w wypadku wątpliwości co do faktu arbiter dawał posłuch tym świadkom, którzy zdają się być bezstronni w stosunku do stron sporu. W przypadku braku świadków, gdy opierać musi się na relacjach stron, nie powinien dawać więcej wiary jednej stronie, niż drugiej.
Następnym prawem , przedstawionym jedynie w "Elementach filozofii", jest zakaz zobowiązywania się przez rozjemcę wobec jednej ze stron do wydania określonego rozstrzygnięcia. Oznaczone jest ono jako dziewiętnaste i sprowadza się do żądania, aby orzeczenie rozjemcy było swobodne.