Rodzina w okresie transformacji w Polsce u schyłku XX wieku (Pojęcie rodziny według pedagogów, psychologów, socjologów); funkcję rodziny; typy rodzin; kierunki przemian współczesnej rodziny; sfery życia podlegające przemianom.

Wpływ na kształt i obraz współczesnej polskiej rodziny miały niewątpliwie wydarzenia, zjawiska, procesy dokonujące się w drugiej połowie XX wieku. Zaliczyć do nich należy wydarzenia II wojny światowej, tj: rozłąki rodziny, wysiedlenia, więzienia, śmierć mężczyzn, niepełność rodziny, dezorientacja struktury wewnętrznej; zmiany ustrojowe okresu powojennego, przeobrażenia ekonomiczno - społeczne lat pięćdziesiątych, sześćdziesiątych, siedemdziesiątych, które ukształtowały model rodziny „przemysłowej”; kryzys lat osiemdziesiątych i związane z tym trudności życiowe rodziny; proces transformacji politycznej, ekonomicznej lat dziewięćdziesiątych; tradycja i specyfika polskiej kultury narodowej, zwłaszcza w kontekście wartości związanych z rodziną. Zachodzące przemiany wywołują w rodzinie, w jej funkcjonowaniu i strukturze wiele pozytywnych zmian, ale również powodują niepokój. Kształtuje się nowy model rodziny postprzemysłowej, występuje większa personalizacja, humanizacja małżeństwa i rodziny. W wielu rodzinach, w kontaktach wzajemnych akcentowane są takie uczucia jak: wzajemna miłość, zrozumienie, pozytywna komunikatywność, przeżywanie satysfakcji i szczęścia z życia małżeńsko - rodzinnego. Cechą charakterystyczną współczesnej rodziny jest koncentrowanie uwagi na dziecku, zaspokojeniu jego potrzeb, zainteresowań, wspomagające rozwojowi, indywidualnych uzdolnień.

W normalnie funkcjonujących wychowawczo rodzinach rodzice poświęcają dziecku dużo czasu, troszczą się o jego rozwój i edukację. Rodziny te stwarzają dziecku możliwości poznawania kraju, świata, Europy, uczęszczania do szkół elitarnych, uczenia się języków obcych, poznania kultury różnych narodów, obcowania codzienne z najnowocześniejszymi mediami, multimediami, zdobywania nowych doświadczeń w rzeczywistości wirtualnej, przeżywania radości dzieciństwa. Jest to dzieciństwo nowych szans rozwojowych, wspomagające rozwój intelektualny, emocjonalny, społeczny dziecka; wspólnotowe, a więc zespalające, integrujące wszystkich członków rodziny poprzez pracę, wspólny wypoczynek; szczęśliwe, przepojone miłością, troską najbliższych, poczuciem bezpieczeństwa; ale jest to także dzieciństwo medialne, multimedialne, postrzegane w perspektywie pozytywnych, a więc korzystnych zmian, jakie zachodzą w różnych sferach osobowości dziecka w wyniku określonych relacji : dziecko - media. Dzięki nim powstaje nowa jakość życia dziecka, nowa jakość jego dzieciństwa. Selektywny, aktywny i krytyczny odbiór przez dzieci treści przekazywanych przez media powoduje, że stają się one dla nich znaczącym źródłem rozwoju i edukacji, poznawania świata, rozwoju zainteresowań, aspiracji. Wspólny zaś, rodzinno - domowy odbiór programów telewizyjnych pełni ważną rolę integrującą rodzinę, tworząc płaszczyznę codziennych spotkań przed szklanym ekranem, okazję do wspólnej rodzinnej rozmowy, do współprzeżywania, dzielenia się przeżyciami itp. W wielu rodzinach telewizja (i inne media) pełnią rolę kompensującą braki środowiska rodzinnego lub środowiska lokalnego.

Przemiany, jakie zachodzą w Polsce od początku lat dziewięćdziesiątych, związane z procesem transformacji systemowej, a także zjawiska o charakterze globalnym stają się również źródłem zagrożeń struktury i funkcjonowania współczesnej rodziny polskiej. Dotyczą one trudności w realizacji funkcji rodziny, zarówno funkcji materialnej, jak też socjalizacyjno - wychowawczej, a w jej obrębie: opiekuńczej, wychowawczej, emocjonalnej, kulturalnej, rekreacyjno - towarzyskiej.

Pojęcie rodziny

Rodzina to naturalne środowisko życiowe i wychowawcze niemal każdego z nas. Rodzina jest czymś naturalnym i powszechnym, więc trudno wyobrazić sobie bez niej życie ludzkie. Są różne definicje rodziny - jedne akcentują aspekty biologiczne, inne prawne, a jeszcze inne aspekty kulturowe czy gospodarcze.

Rodzina jest przedmiotem badań wielu dyscyplin naukowych (psychologii, pedagogiki, medycyny, prawa, ekonomii, demografii). Każda z tych nauk przyjmuje odrębną metodologię ze względu na cel lub przedmiot badań różnych sfer rodziny. Stąd też formułowane są różne jej definicje.

Autorzy znanych i cenionych prac socjologicznych, podejmujących problematykę rodziny - F. Adamski, Z. Tyszka i J. Szczepański analizują pojęcie rodziny w kategorii grupy społecznej. Podobnie problem ten ujmują pedagodzy i psycholodzy zajmujący się badaniem rodziny (J. Rembowski, M. Ziemska, S. Kawula, Z. Zaborowski, R. Wroczyński).

Z. Tyszka definiuje rodzinę jako "zbiorowość ludzi powiązanych ze sobą więzią małżeństwa, pokrewieństwa, powinowactwa lub adopcji".

J. Szczepański określa rodzinę jako "małą grupę pierwotną złożoną z osób, które łączy stosunek małżeński i rodzicielski oraz silna wieź międzyosobnicza".

Z kolei J. Rembowski stwierdza, że "rodzina jest małą i jednocześnie pierwotną grupą o swoistej organizacji i określonym układzie ról między poszczególnymi członkami, związaną wzajemną odpowiedzialnością moralną, świadomą własnej odrębności, mającą swe tradycje i przyzwyczajenia, zespoloną miłością i akceptującą się nawzajem".

M. Ziemska określa rodzinę jako "naturalną grupę społeczną, składającą się głównie z małżonków i ich dzieci, stanowiąca całość względnie trwałą, podlegającą dynamicznym przekształceniom, związaną głównie z biegiem życia jednostek wchodzących w jej skład".

W literaturze przedmiotu rodzina jest określana jako grupa naturalna, pierwotna, podstawowa oraz nieformalna. J. Rembowski wyraża pogląd, że jest ona grupą naturalną opartą na związkach krwi, małżeństwie lub adopcji. Wychowanie w takiej grupie ma charakter naturalny, to znaczy odbywa się poprzez codzienne życie, poprzez panujący w niej klimat uczuciowy, stosunki między rodzicami a dziećmi.

Rodzina jest dla dziecka pierwszym środowiskiem społecznym i wychowawczym, w którym przebywa ono wyłącznie od urodzenia aż do czasu rozpoczęcia nauki w szkole. Dlatego zalicza się ją do kategorii grup pierwotnych.

Wszyscy autorzy zajmujący się badaniem rodziny stwierdzają, że jest ona w stosunku do innych grup społecznych w życiu jej członków grupą podstawową. J. Rembowski wyraził słuszny pogląd, iż "rodzina jest grupą podstawową w kilku znaczeniach, lecz głównie w tym, że stanowi fundament dla wytwarzania się społecznego charakteru i społecznych ideałów jednostki".

Typy rodzin

Jedną ze znanych typologii rodzinnych jest typologia zaproponowana przez D. Fielda (1996). Za podstawę swojego ujęcia Field przyjął rodzaj granicy pomiędzy podsystemami rodzice - dzieci. Typologia ta obejmuje 5 systemów:

1. Rodzina prawidłowa powstaje na bazie kochającego się związku małżeńskiego (kobiety i mężczyzny) o dojrzałej osobowości. Związek małżeński tworzy harmonijną całość, a prawidłowe zaspokajanie potrzeb, porozumiewanie się oraz troska o siebie dają podstawę wychowania dzieci. Dojrzałość osobowości sprawia, że małżonkowie mają poczucie zaspokojenia najważniejszych potrzeb dziecka tj. miłość, bezpieczeństwo czy akceptacja. W takiej rodzinie komunikacja pomiędzy jej członkami jest szczera i otwarta, a konflikty rozwiązywane są zaraz po pojawieniu się problemu, w sposób szanujący godność własną i współmałżonka

Dzieci w rodzinie prawidłowej zapewnione mają przez rodziców poczucie bezpieczeństwa, zaspokojone mają potrzeby miłości, akceptacji, kontaktu, więzi. Dzieci mają dużo swobody, aby być sobą. Rodzice zachęcają dzieci do wyrażania swojego zdania w sprawach dotyczących całej rodziny, są wdrażane do samodzielności i odpowiedzialności

2. Rodzina władzy, w której zasady przedkłada się ponad stosunki międzyludzkie. W rodzinie władzy łatwiej mówi się o zasadach i obowiązkach niż o uczuciach. Dzieci nie słyszą od rodziców, że są przez nich kochane i są pod silną ich władzą. W tej rodzinie dominuje surowość w relacjach, a jej członkowie często odczuwają samotność

Dzieci są surowo karcone za każde przewinienie. Rodzice nie zauważają postępów dzieci, przyjmują je za oczywiste, a dobre zachowanie nigdy nie jest dostatecznie zadowalające

3. Rodzina nadopiekuńcza, gdzie dzieci są głównym czynnikiem determinującym plany rodziców. Rodzice żyją dla dzieci i poświęcają się dla nich. Własne potrzeby i rozwój schodzą na plan drugi. Rodzice spełniają życzenia i pragnienia dzieci, i zachowują się tak, jakby potrzebowali zgody na sprawowanie funkcji rodzicielskich. Dzieci wychowywane w takiej rodzinie mają wygórowane oczekiwania, ponieważ nigdy nie odmawiano im i nie stawiano im wymagań

4. Rodzina chaotyczna to rodzina pozbawiona więzi, w której występują ciągłe konflikty, dręczenie innych swoimi problemami. Najczęściej są to rodziny dysfunkcyjne, zaburzone, rodziny alkoholików, narkomanów itp., gdzie dzieci są ignorowane lub wykorzystywane. Atmosferę życia rodzinnego tworzą nierozwiązane konflikty współmałżonków, wieczne awantury i agresja. Rodzice są nieodpowiedzialni i kierują się nastrojami. Wobec dzieci bark jest konsekwencji.

5. Rodzina uwikłana to rodzina, gdzie rodzice wykorzystują dzieci do zaspokojenia własnych potrzeb. Zazwyczaj jedno z rodziców manipuluje dziećmi, wywołując w nich stałe poczucie winy i stawiając je w sytuacji bez wyjścia. Poczucie zagrożenia, bądź obcości w relacjach małżeńskich wywołuje koncentrację na dzieciach.

Rodzina mała (nuklearna) jest to grupa społeczna, u której za podstawę przyjmuje się związek małżeński i wynikający z niego stosunek najbliższego pokrewieństwa lub adopcji. Rodzina mała obejmuje: dzieci, rodziców, a nawet czasem dziadków zamieszkujących razem i prowadzących wspólne gospodarstwo domowe.

Rodzina duża obejmuje dalszych krewnych, (ciotki, kuzynów i wujków) a przynajmniej krewnych w linii prostej do trzeciego pokolenia. Bliskoznaczne terminy dotyczące rodziny dużej to: klan, ród, dynastia, czy rozproszona rodzina duża lub zredukowana rodzina duża.

Kawula (1999) wymienia następujące zasady wyróżniania jednostek rodziny:

1. Ze względu na liczbę osób będących w związku małżeńskim: małżeństwo monogamiczne, gdy związek obejmuje mężczyznę i kobietę, małżeństwo poligamiczne, czyli wielożeństwo i wielomęstwo oraz małżeństwo grupowe.

2. Ze względu na wyróżniającą cechę rodziny np. o charakterze strukturalnym: rodzina wielodzietna, niepełna, z jednym dzieckiem; lub osadniczym: rodzina wiejska, miejska, czy społeczno - zawodowym: rodzina rzemieślnicza, chłopska, inteligencka, przedsiębiorców itd..

3. Ze względu na kompletność lub niekompletność struktury

Struktura pełna ( dwu i trójpokoleniowa) to:

• Rodzina naturalna, czyli taka, która powstała z pierwszego związku małżeńskiego rodziców

• Rodzina zrekonstruowana, czyli utworzona z powtórnego związku małżeńskiego rodziców lub jednego z nich.

• Rodzina przysposobiona, czyli małżeństwo prawnie przysposabia sobie lub adoptuje dziecko, które staję się ich dzieckiem.

• Rodzina zastępcza, czyli rodzina wychowuje dziecko, które prawnie nie jest ich własnym dzieckiem, a koszty utrzymania dziecka pokrywa państwo.

• Rodzina kontraktowa, czyli taka która czasowo i odpłatnie sprawuje opiekę nad dzieckiem, głównie z inicjatywy terenowych ośrodków pomocy społecznej.

Struktura niepełna - rodzina może się stać niepełna z powodu śmierci współmałżonka lub rozwodu. W ramach struktury niepełnej wyróżniamy:

• Rodzinę sierocą, gdzie obydwojga rodziców brak na wskutek śmierci, a dzieci pozostają pod opieką krewnych, ale nie przebywają w domu dziecka.

• Rodzinę półsierocą , gdzie jednego rodzica brak na wskutek śmierci, a dzieci pozostają pod opieką drugiego rodzica.

• Rodzinę rozbitą, która powstała w skutek zerwania więzi miedzy małżonkami, co w następstwie często prowadzi do rozwodu

• Rodzinę samotnych osób, gdzie przeważnie opiekę nad dziećmi sprawują niezamężne matki.

Rodzina dwupokoleniowa, składającą się z rodziców i dzieci, zwana też małą;

Rodzina trójpokoleniowa zwana rodziną wielką, w której są dziadkowie, oraz bliżsi i dalsi krewni;

Rodzina rozszerzona, gł. na wsi, którą tworzy kilka obok siebie leżących, niewielkich gospodarstw, zespolonych więzią rodzinną, a utrzymujących ze sobą kontakt

Rodzina skrócona - o nieprawidłowej atmosferze współżycia z powodu nieporozumień i kłótni współmałżonków

Typy rodzin w zależności od hierarchii poważania i znaczenia w rodzinie

• patriarchalna - rodzina z dominującą pozycją mężczyzny (ojca)
• matriarchalna - dominującą pozycję w rodzinie zajmuje kobieta
• egalitarna - małżonkowie mają równe prawa i obowiązki

Typy rodzin w zależności od dziedziczenia nazwiska majątku i pozycji społecznej

• patrylinearna - dziedziczenie w rodzinie następuje po ojcu (w linii męskiej)
• matrylinearna - dziedziczenie następuje po matce (zjawisko to występuje w społeczności żydowskiej)

Funkcje rodziny

Funkcje rodziny ściśle wiążą się z jej strukturą ( układem ról i pozycji społecznych, charakterem oraz konfiguracją stosunków międzyosobowych).

Funkcje rodziny to zadania, jakie rodzina powinna realizować, a także działania członków rodziny, prowadzące do konkretnych skutków i efektów. Zadania wyznaczone rodzinie są zróżnicowane, gdyż dotyczą różnych sfer jej funkcjonowania. W literaturze w bardzo różny sposób ujmuje się funkcje rodziny. Różnią się liczbą, zakresem danej funkcji, zasadami podziału oraz terminologią .

S. Kawula wymienia następujące funkcje:

1. Biologiczno - opiekuńczą rola rodziców nie kończy się z chwila narodzenia dziecka. Funkcja ta zapewnia dziecku właściwych warunków rozwoju fizycznego, między innymi dostarczenie odpowiedniego pożywienia, odpowiedniego ubrania, zapewnienie warunków snu, ochrona przed niebezpieczeństwem itd.

2. Kulturowo - towarzyską organizacja wypoczynku dla dzieci, zabawy, rozrywki odbioru dóbr kulturalnych itd. należy do zasadniczych treści życia rodzinnego

3. Ekonomiczną służy zaspokojeniu potrzeb materialnych (jedzenie, ubranie, mieszkanie). Każdy członek rodziny ma swój wkład w zasilanie domowego budżetu. Rodzice czerpią dochody przez pracę, dla dzieci z kolei to nauka jest swoistą inwestycją w przyszłość. Szczególnie w społeczeństwach dawnych, ale też współcześnie - stan posiadania rodziców, ich miejsce zamieszkania i poziom wykształcenia? decydowały o karierze i drodze życiowej ich dzieci.

4. Wychowawcą funkcja ta przygotowuje dzieci do samodzielnego życia oraz do pełnienia w nim odpowiednich ról.

Z. Tyszka (1974) sklasyfikował funkcje rodziny następująco:

1. Funkcje biopsychiczne

Funkcja ta dotyczy biologicznych zachowań człowieka, których źródłem jest jego psychika.

• funkcja prokreacyjna - funkcja to dotyczy biologicznych zachowań człowieka, których źródłem jest jego psychika. Zaspokajanie rodzicielskich i emocjonalnych potrzeb ojcostwa czy macierzyństwa, ale także reprodukcyjnych potrzeb społeczeństwa.

• funkcja seksualna - wiąże się z zaspokojeniem seksualnych potrzeb małżonków. Małżeństwo jest społecznie akceptowaną formą współżycia płciowego.

2. Funkcje ekonomiczne

• funkcja materialno - ekonomiczna - czyli materialne zaspokojenie potrzeb członków rodziny, a także zaspokojenie niektórych materialnych potrzeb społeczeństwa. Na nie składają się następujące podfunkcje:

Podfunkcja produkcyjna, gdzie rodzina jest w posiadaniu odrębnego warsztatu produkcyjnego i stanowi jednocześnie jego załogę produkcyjną. Przykładem tego typu rodziny może być rodzina chłopska posiadająca gospodarstwo rolne.

Podfunkcja zarobkowa, gdzie praca zarobkowa jest możliwością zdobywania pieniędzy niezbędnych do utrzymania rodziny.

Podfunkcja gospodarcza, gdzie zasób i gromadzenie trwałych dóbr materialnych tj. mieszkanie, samochód czy przedmioty gospodarstwa domowego, są niezbędne do egzystencji rodziny.

Podfunkcja usługowo-konsumpcyjna, dotyczy wykonywania wszystkich prac usługowych tj. przyrządzanie posiłków, naprawa odzieży, dbałość o czystość, które są niezbędne dla prawidłowego funkcjonowania rodziny. Przedmioty użytku domowego są materialną podstawą działalności usługowo-konsumpcyjnej (Tyszka, 1974)

• funkcja opiekuńczo - zabezpieczająca - funkcja ta sprowadza się do materialnej, fizycznej i psychiczno-moralnej opieki nad niesamodzielnymi członkami rodziny (Tyszka,1982) W pierwszym rzędzie należą tu działania związane z pielęgnacją niemowląt i małych dzieci, ale także pomoc finansowa i zdrowotno-opiekuńcza dla starszych ludzi (Tyszka, 1974).

3. Funkcje społeczno - wyznaczające

• funkcja klasowa - pochodzenie z danej rodziny określa pozycję społeczną. Przynależność klasowa męża wyznacza przynależność klasową żony i dzieci. W społeczności o dużej ruchliwości pionowej dzieci mają dużą możliwość zmiany swojego statusu społecznego, np. poprzez zdobycie wykształcenia, wyznaczonego przez pochodzenie rodzinne. Klasowa funkcja rodziny wyraża się również w ukierunkowanej klasową subkulturą i ideologią socjalizacji potomstwa.

• funkcja legalizacyjno - kontrolna - rodzina nadzoruje postępowanie swoich członków w celu zapobiegania ewentualnych odstępstw od norm i zasad uznawanych w danej rodzinie. Chodzi tu o wzajemną kontrolę współmałżonków, czy kontrolę rodziców w stosunku do dzieci.

4. Funkcje socjopsychiczne

• funkcja socjalizacyjna - polega na wprowadzeniu dziecka w świat kultury danego społeczeństwa, przygotowanie do samodzielnego pełnienia ról społecznych oraz dopasowanie wzajemne małżonków (Tyszka, 1974)

• funkcja kulturalna - ta funkcja ma na celu zapoznanie młodego pokolenia z dziejami kultury danego społeczeństwa oraz wpojenie im norm i wartości, przekazywanie dziedzictwa kulturowego, a także dbałość o przeżycia estetyczne rodziny.

• funkcja rekreacyjno - towarzyska - dom rodzinny jako miejsce odpoczynku, dbałość wszystkich członków o dobrą atmosferę w rodzinie i o nawiązanie kontaktów towarzyskich poprzez osoby wchodzące w jej skład.

• funkcja emocjonalno - ekspresyjna - funkcja ta wyraża się w zaspokajaniu najważniejszych potrzeb emocjonalnych członków rodziny.

6

---