Średniowieczna medycyna
Średniowieczna medycyna była mieszanką poglądów starożytnych, nauki Kościoła, ludowych wierzeń i praktyk i alchemii. Mnisi gromadzili, przepisywali i tłumaczyli starożytne pisma medyczne, oni głównie zajmowali się medycyną w średniowieczu. Miała ona jednak charakter ludowy, z duża dozą mistycyzmu.
Tysiącletnia epoka trwała od V do XV wieku. Za granice czasowe przyjmuje się różne daty. Najczęściej za początek średniowiecza uważa się moment upadku Cesarstwa Rzymskiego w 476r. Za koniec przyjmuje się: wynalezienie druku przez Gutenberga w około 1450r, upadek Konstantynopola w 1453r oraz odkrycie Ameryki w 1492r.
Średniowieczna wiedza medyczna opierała się na pismach starożytnych, które przetrwały do tego okresu. Jak już wspomniałam, ogromną rolę w zachowaniu starożytnego dziedzictwa odegrali mnisi. Należy podkreślić wpływ Hipokratesa i Galena oraz medycyny arabskiej na kształt średniowiecznej medycyny.
Pierwszym ważnym średniowiecznym dziełem dotyczącym anatomii było pismo o naturze człowieka, biskupa Nemesiusa z V wieku. Traktowało ono o istocie ruchu, oddychaniu, odżywianiu, przepływie krwi. Było powtórzeniem wiedzy starożytnej w interpretacji arabskiej.
Pierwszą formalną sekcję zwłok przeprowadzoną w celu poznania przyczyny zgonu wykonał około w Cremonie w 1286 roku, a pierwsze sprawozdanie z przebiegu i obserwacji sporządził Bartolomeo de Varignana. Wielkie zasługi dla średniowiecznej i późniejszej anatomii poniósł Modino da Luzzi, autor wielkiego dzieła Anatomia wyd. 1316r, opartego na sekcjach anatomicznych.
Sekcje zwłok, przeprowadzane na ciałach skazańców, budziły ogromne zainteresowanie, gromadziły widownię składającą się z najznakomitszych obywateli. Wykonywane były na czterech posiedzeniach w kolejności podyktowanej czasem psucia się poszczególnych narządów, mianowicie najpierw jama brzuszna, potem klatka piersiowa, głowa i kończyny. Profesor odczytywał odpowiedni fragment opracowania anatomicznego, a demonstrator wskazywał odpowiednie struktury na zwłokach. By przeprowadzić sekcję zwłok (nie częściej niż raz w roku), należało mieć specjalne pozwolenie papieskie lub królewskie. W 1299r papież Bonifacy VIII zakazał dokonywania sekcji zwłok, co miało ukrócić praktyki ćwiartowania, gotowania i przewożenia poległych podczas wypraw krzyżowych, w calu pochowania ich w poświęconej ziemi. Nie zaprzestano jednak wykonywania sekcji zwłok dla celów anatomicznych. Naukę anatomii przeprowadzano również na ciałach zwierząt, w szczególności świń.
Średniowieczni szukali analogii między człowiekiem a kosmosem. Wizja świata była hierarchiczna. W centrum znajdował się człowiek, otaczał go świat roślin zwierząt, kamieni, gwiazd, ponad którymi znajdowały się różnego rodzaju anioły, serafiny, na końcy, jakby na szczycie znajdował się Bóg. Koncepcję tę rozwinął Marsylio Wicino (1433-1499) łącząc astrologię i neoplatonizm. Był również wyznawcą teorii humoralnej, wg której w organizmie znajdują się cztery płyny (łac. `humores'), a mianowicie krew, flegma, żółć i czarna żółć. Według założenia, płyny te w zdrowym człowieku winny pozostawać w równowadze.
Dobór odpowiedniej diety, lekarstw i ziół pomagał ją zachować.
Chorobę rozpatrywano jako działanie jako dzieło szatanów lub wyraz woli bożej, albo też konsekwencję wtargnięcie złego ducha (psychozy, zanik. pamięci, paraliż, zaburzenia potencji, epilepsja, porażenia spastyczne). Leczenie ostatniej grupy chorób polegało na wygnaniu demona, czyli najczęściej na egzorcyzmach. To czy choroba pochodzi od Boga, czy od Szatana było przedmiotem licznych teologicznych i medycznych sporów. Próbowano wyjaśnić, zsyłanie chorób przez dobrego Boga. Oto niektóre wyjaśnienia:
- zwiększenie zasług sprawiedliwego w celu zwiększenia jego zasług przez cierpienie,
- ustrzeżenie cnoty przed pychą,
- głoszenie chwały bożej w przypadku cudownego uzdrowienia
- nawrócenie grzesznika na właściwą drogę
- zapoczątkowanie wiecznej kary już na Ziemi.
Chorzy szukali ratunku w modlitwach do świętych patronów (patronami medycyny byli św. Łukasz oraz św. Kosma i św. Damian), pielgrzymkach do świętych miejsc, w których znajdowały się relikwie. Relikwie noszono również przy sobie jako amulety chroniące przed nieszczęściami. Nadprzyrodzoną moc uzdrawiania mieli posiadać królowie, jako pomazańcy boży. Wierzono również w zaklęcia, rzucanie uroków, złe spojrzenie.
W średniowieczu rozwinięta była astrologia. Ciała niebieskie - to pod jaką urodził się gwiazdą - miały mieć wpływ na los człowieka, a więc również na jego stan zdrowia.
Poza astrologią, inną dziedziną opartą na mistyce była praktykowana w średniowieczu alchemia, będąca kontynuacją alchemii starożytnej. Alchemicy poszukiwali kamienia filozoficznego, zamieniającego metale w złoto i leczącego choroby. Alchemia stworzyła podwaliny chemii.
Średniowiecze było czasem rozdziału chirurgii i medycyny. Początkowo duchowni zajmowali się zarówno medycyna, jak chirurgią, jednak ta ostatnia uznawana była za kolidującą z duszpasterstwem. Zwłaszcza udział w porodach wydawał się nie do pogodzenia z rolą księdza. W myśl zasady "Ecelesia abhoret e sanguine" (Kościół wystrzega się krwi) wprowadzono zakaz zajmowania się chirurgią najpierw klerykom (sobór laterański II z 1139 roku oraz synod w Tours z 1163 r.) a potem wszystkim duchownym (sobór laterański IV z 1215 r.).
Zadania chirurgów przejęli przedstawiciele innych profesji: balwierze (ówcześni fryzjerzy), łaziębnicy, a nawet kaci, którzy rzekomo mieli posiadać anatomiczną wiedzę. Stopniowo wykształciło się kilka zawodów związanych z chirurgią. Najwyżej stali „lekarze ran” - właściwi chirurdzy. Ich kompetencje zawodowe nie były ograniczone. Następnie balwierze (inaczej cyrulicy), którzy mogli poza czynnościami fryzjerskimi stawiać bańki, upuszczać krew, usuwać zęby, nastawiać złamania i zwichnięcia oraz leczyć świeże rany. Obie grupy organizowały się w cechy, których statuty szczegółowo określały sposób zdobywania uprawnień, prawa, obowiązki i przywileje cechowe. Chirurgia cechowa charakterystyczna była dla obszarów niemieckojęzycznych oraz miast na prawie magdeburskim.
Natomiast w południowej Italii przetrwała starożytna wiedza chirurgiczna. Tradycje włoskie, przeniesione następnie do Francji, pozwoliły na utrzymanie chirurgów oddzielonych wprawdzie od medycyny, ale o wysokim poziomie wyszkolenia. W ten sposób rozpoczął się ponowny rozkwit chirurgii.
Roger z Fugardo, autor dzieła Practica chirurgiae, w XII wieku przywrócił europejskiej chirurgii jej właściwe miejsce. Świecka szkoła w Salerno, której był profesorem, głosiła starożytną zasadę chirurgii i medycyny.
Hugo Borgognoni de Lucca (1180-1252r) praktykujący w Bolonii był twórcą ciekawego środka znieczulającego. Była nim gąbka nasączona przeznaczoną do wdychania mieszaniną opium, konopi, mandragory, bieluniu i soku morwy. Wprowadził opatrunek z dodatkiem alkoholu, wbrew galenowskiemu pojęciu „dobroczynnego ropnia”, oraz wyściełane szyny unieruchamiające.
Guido Lanfranchi (1250-1315r), autor słynnej pracy Chirurgia magna, podniósł chirurgię do rangi nauki. Był członkiem bractwa śe. Kosmy i Damiana.
Bractwo św Kosmy i Damiana powstało w 1268 roku. Zrzeszało chirurgów z terenu Francji. Ponieważ paryski uniwersytet nie dopuszczał w swe szeregi chirurgów, bractwo zajmowało się ich kształceniem i egzaminowaniem. Studia w bractwie mogli podjąć nie tylko chirurdzy, ale również i bakałarze znający łacinę. Kształcenie trwało 3 lata. We Francji istnieli również balwierze.
Henri de Mondeville, autor dzieła Chirurgia, za domenę lekarza uznawał leczenie chorów narządów niedostępnych za pomocą leków i diety, natomiast czynności manualne oraz leczenie chorób zlokalizowanych na zewnętrznych, widocznych częściach ciała za domenę chirurgów.
Nauczanie medycyny na średniowiecznych uniwersytetach, które zaczęły powstawać w XII wieku, najpierw obejmowało 2-3 lata nauki na wydziale artystów, następnie 5 lat na wydziale medycznym. Zwykle słuchaczy było kilku, a wykładowców dwóch - trzech.
Prawdopodobnie początkowo kobiety pełniły funkcje lekarzy podobnie jak mężczyźni, jednak późniejszy rozwój zawodu wykluczył je spośród profesjonalnych medyków. Tradycyjnie zajmowały się położnictwem, jak również ziołolecznictwem. Pełniły również funkcje dzisiejszych pielęgniarek w szpitalach. Były dopuszczane do katedr w szkole solernitańskiej. Ze znanych kobiet zajmujących się medycyną można wymieć Hildegardę z Bingen, Trotulę z Solerno żyjące na przełomie XI i XII wieku.
Szpitale
Średniowieczne szpitale nie przypominały dzisiejszych. Zwrócić należy uwagę na ich genezę. We wczesnym chrześcijaństwie choroba postrzegana była jako zesłana przez Boga, wyzdrowienie zależało od jego woli, a nie działań lekarza. Idea miłosierdzie nakazywała jednak opiekę nad słabszymi, co w Bizancjum zaowocowało powstawaniem pierwszych przytułków. Było ich kilka rodzajów, m. in. xenodochia - dla podróżnych, gerontocomia - dla starców, orphantrotrophia - dla sierot, brechotrophia - dla podrzutków oraz nasocomia - dla kalek, żebraków i chorych. Wspólna ich nazwa brzmiała domus hospitalis - dom gościnny. Kolejne synody nałożyły obowiązek zakładania ich na biskupów. Za panowania cesarza Juliana Apostaty (331-363r.ne) każda gmina chrześcijańska zobowiązana była do posiadania przytułku. Zaczęły one więc powstawać przy katedrach i parafiach. W zależności od zamożności gminy lub fundatora były to na przykład skromne izby dla trzech nędzarzy - na pamiątkę Trójcy Świętej, lub dwunastu - na pamiątkę Apostołów. Utrzymywanie szpitali stało się również główną lub dodatkową misją wielu zakonów (bazylianów, augustianów). Kodeks Justyniana z 534r uznawał domy szpitalne za majątek (patrymonium) Kościoła.
W zachodniej części cesarstwo szpitalnictwo wiąże się z utworzeniem klasztoru benektynów w Monte Cassino w 529r. Znajdowała się Tm wewnętrzna infirmeria dla chorych mnichów oraz przytułek dl pielgrzymów. W opactwie ST. Gall w Szwajcarii znajdowała się dodatkowo część dla nędzarzy i chorych. Podobnie funkcjonowały inne klasztory benedyktyńskie.
Zakon cystersów, który wyłonił się w XI wieku, zasłynął w Europie z prowadzenia szpitali. W Polsce można wymienić cysterski szpital Jędrzejowie zbudowany w 1152r.
W miastach niemieckich w XI wieku pojawiła się tendencja do przejmowania szpitali przez władze świeckie. Poza miłosierdziem, motywem prowadzenia szpitali była chęć oczyszczenia miasta z nędzarzy. Powstawały one poza murami miast.
W związku z wyprawami krzyżowymi zaczęto tworzyć szpitale przeznaczone dla pielgrzymów, głównie w Jerozolimie. W tych warunkach zaczęły powstawać zakony szpitalne, takie jak zakon joanitów założony około 1070r, dziś znany jako zakon kawalerów maltańskich. Zakon templariuszy utworzony został przez rycerzy z Szampanii. Jego głównym celem była obrona pielgrzymów przed Turkami. W 1198 powstał zakon niemiecki, czyli Zakon Szpitala NMP Domu Niemieckiego, znany w Polsce jako zakon krzyżacki. Zakonem szpitalnym był również zakon Ducha Świętego, zwany w Polsce duchakami.
Reasumując, średniowiecznym szpitalom daleko było do współczesnych. Przede wszystkim były one przytułkami dla nędzarzy i pielgrzymów, a leczenie było poboczną ich funkcją. Było to zgodne z ówczesną teocentryczną wizją świata, która ewoluowała powoli, a wraz z nią szpitale i medycyna w ogóle.
Aptekarstwo
Lecznicze zioła były powszechnie znane i stosowane w medycynie ludowej. Wiedzę te usystematyzowali i rozwinęli zakonnicy.
Pierwsze wzmianki o przyklasztornych aptekach pochodzą z czasów Karola Wielkiego, tzn. początku IX wieku. W klasztorze w St. Gallen znajdował się ogród ziół leczniczych - herbular. Leki przygotowywali mnisi - infirmierze. Początkowo działalność aptekarska zakonów ograniczała się do produkcji leków na własny użytek, jednak z czasem zaczęto je sprzedawać na zewnątrz klasztorów. Sprzeciw władz duchowych oraz potrzeby rynku spowodowane rozwojem cywilizacyjnym spowodowały jednak odchodzenie od tej praktyki na rzecz aptekarstwa świeckiego. Ważnym wydarzeniem jest rozdział funkcji aptekarskiej od medycznej, którego dokonał Fryderyk II, król Sycylii w swych Konstytucjach Królestwa Sycylii wydanych w latach 1231-1240. Uregulowano zakres obowiązków lekarzy i aptekarzy, ich wzajemne relacje. Pojawiło się tam również pojęcie publicznej placówki sanitarnej, jaką były apteki oraz ustanowiono urzędowy cennik opłat za leki. Można przyjąć, że w ten sposób narodziła się profesja aptekarza. Brak sprecyzowanych reguł kształcenia aptekarzy przyczynił się do wytworzenia systemu cechowego, a aptekarstwo stało się rzemiosłem.. Z czasem zawód aptekarza rozprzestrzenił się po Europie, a kramy apteczne przekształciły się w apteki.
Psychozy i epidemie
Przez średniowieczną Europę przetoczyło się kilka wielkich epidemii. Największa - pandemia dżumy w latach1348-1352 pozbawiła życia 1/3 ludności. Europy Zachodniej. Pierwsza średniowieczna epidemia dżumy wybuchła w VI wieku. Później powtarzały się wielokrotnie.
W 581 roku ne po raz pierwszy dotarła do Europy z Indii czarna ospa.
Trąd został przywleczony wraz z wyprawami krzyżowymi. Chorych, ze względu na zmiany chorobowe umieszczano miejscach odosobnienia zwanych leprozoriami. W okresie największego rozprzestrzenia trądu w Europie - w XIII wieku w samej tylko Francji znajdowało się ponad 4000 leprozoriów.
Również wielokrotnie pojawiała się tzw choroba św. Antoniego spowodowana zatruciem sporyszem - grzybem pasożytującym na zbożach.
Specyficzna atmosfera średniowiecza przesycona magią, wiara w zaklęcia, predestynacja, propagowanie sprzecznej z naturą ludzką ascezy oraz epidemie z pewnością nie było obojętne dla zdrowia psychicznego. Pojawiały się charakterystyczne dla średniowiecza psychozy zbiorowe. Pierwszą było tanecznictwo. Wg legendy w 1021 na jednaj z niemieckich wsi grupa młodych ludzi zachowująca się głośno pod kościołem została przeklęta przez księdza: „Bodajbyście tańczyli przez cały rok”. Spowodowało to, iż faktycznie ni mogli oni przestać tańczyć. Pomogła dopiero interwencja biskupa. Po której zostali uwolnieni, kilkoro zmarło. Tanecznictwo pojawiało się kilkukrotnie w różnych miejscach. W jednym z udokumentowanych przypadków w 1278r pod 200 tańczącymi w Utrechcie załamał się most.
Inną psychozą były ruchy biczowników. Najbardziej znane są masowe pochody biczowników z 1260 i 1349 roku, które ogarnęły niemal całą Europę. Biczowanie było nie tylko formą pokuty, ale również umartwienia i dążenia do doskonałości poprzez cierpienie. Współcześnie dopatruję się w biczowaniu motywów sadomasochistycznych (zachowanie kompensacyjne).
Inna psychoza - polowanie na czarownice - została niejako usankcjonowana dziełem Jakuba Sprengera z 1486r Malleus maleficarum - Młot na czarownice.
Echem dawnych epidemii i psychoz jest tzw. Postrzał czarownicy (z niem. Hexennschuss), czyli lumbago oraz życzenie zdrowia osobie kichającej.
W odrodzeniu i epokach późniejszych wiele średniowiecznych teorii i praktyk zostało zweryfikowanych, odrzuconych lub rozwiniętych. Medycyna zaczęła się gwałtownie rozwijać wraz z pogłębieniem wiedzy anatomicznej i ogólnym rozwojem nauki. Jednak to już tematy wykraczające poza zakres tego referatu.
Bibliografia
Tadeusz Brzeziński „Historia medycyny” Warszawa 2000
Władysław Szumowski „Historia medycyny” Warszawa 1994
Bronisław Seyda „Dzieje medycyny w zarysie” Warszawa 1973
Źródła internetowe:
Wikipedia . wikipedia.org
Kryminalistyka i medycyna sądowa www.kryminalistyka.fr.pl