Teoria literatury narodziła się w starożytności, w IV w. p.n.e. (Poetyka Arystotelesa). Arystoteles jako pierwszy stworzył odrębny język opisu dzieła literackiego.

1. POZYTYWIŚCI.

• Głosili uniwersalność nauk przyrodniczych i zjawiska literackie objaśniali działaniem czynników ekonomicznych, społecznych, politycznych, psychologicznych, środowiskowych.

• Hipolit Taine - literatura to wynik działania trzech czynników: rasy, środowiska i czasu.

2. PRZEŁOM ANTYPOZYTYWISTYCZNY.

• Ruch intelektualny z pocz. XX wieku.

• Stanowił sprzeciw wobec założeń pozytywistów.

• Wpływ neokantystów (W. Dilthey, W. Windelband, H. Rickert) - wprowadzili rozróżnienie między naukami o kulturze (które uogólniają) a naukami o naturze (zajmują się tym, co konkretne i indywidualne).

• W Polsce przedstawicielami tego ruchu są: Kazimierz Wóycicki i Juliusz Kleiner.

• Dwie orientacje metodologiczne:

- zainspirowana estetyką - podstawową rolę w procesie poznania pełni intuicja (zdolność bezpośrednich i konkretnych wyobrażeń). Dzieło literackie to wyraz indywidualnej ekspresji. (Stefan Kołaczkowski)

- zainspirowana neokantyzmem i fenomenologią Husslera - dzieło literackie to twór autonomiczny, organizm czy struktura. Opis dzieła ma respektować jego niepowtarzalność, indywidualność i wieloaspektowość. Badano treść utworu, kształt artystyczny i fragmentarycznie język, styl, wersyfikację (w Polsce - Kazimierz Wóycicki).

• Znaczenie teorii Ingardena.

• Otworzył drogę dla nowych metodologii badań literackich.

PRZEŁOM ANTYPOZYTYWISTYCZNY

Formalizm rosyjski 1915-1920 Moskiewskie Koło Lingwistyczne (Jakobson) 1916-1930 Opojaz (Towarzystwo Badania Języka Poetyckiego) w Petersburgu (Eichenbaum, Szkłowski, Tynianow)

Teoria Ingardena (O dziele literackim, 1931)

Strukturalizm 1926-1948 Praska Szkoła Strukturalna (Mukařovsky, Jakobson, Wellek) po II wojnie: Paryż (Barthes, Greimas, Lèvi-Strauss) ZSRR (Łotman, Uspienski)

Teoria komunikacji literackiej (Okopień-Sławińska, Sławiński, Słowiński, Balcerzan)

Hermeneutyka (Ricoeur, Gadamer)

Dekonstrukcjonizm (Derrida, Culler)

Semiotyka (Barthes, Eco) Szkoła tartusko-moskiewska (Łotman, Uspienski)

3. FORMALIZM. (ROSYJSKA SZKOŁA FORMALNA)

• Ugrupowanie badaczy działających w latach 1916-1930.

• Opozycyjni wobec genetyzmu.

• Badali język poetycki (wersyfikacja, stylistyka), nacisk na formę brzmieniową.

• Badanie kompozycji utworów narracyjnych.

• Literatura jako sztuka słowa.

• Chwyt - literacki sposób transformacji materiału językowego.

• Wpłynęli na rozwój strukturalizmu.

4. STRUKTURALIZM.

• Zainicjowany prze idee językoznawcze Ferdynanda de Saussure'a.

• Rozwój w latach 1930-50-60.

• Praskie Koło Lingwistyczne badało język poetycki opisywany w opozycji do języka potocznego; problemy procesu historycznoliterackiego i socjologii literatury.

• Dzieło literackie jako struktura (relacyjnie powiązany układ elementów) - jedność formy i treści.

• Nie występowała w Anglii i Ameryce.

• W latach 70 ewolucja w poststrukturalizm.

5. SEMIOTYKA.

• Zajmuje się znakami i systemami znakowymi, nie wnikając w konteksty filozoficzne kultury.

• Dzieło literackie to system znaków.

• Ma charakter interdyscyplinarny - analiza systemów niejęzykowych (film, malarstwo, reklama, architek-tura) wykraczająca poza metody językoznawcze.

6. PSYCHOANALIZA.

• Należy do kręgu badań zainspirowanych przez teorię znaków.

• Freud: podświadomość (id), świadomość (ego) i „ja” idealne (superego). Do sfery id można dotrzeć poprzez analizę zachowań nieświadomych (snów). Tę teorię zaadaptowała metodologia literacka.

• Freud badał psychopatologię postaci literackich (Edypa, Hamleta).

• Carl Gustav Jung: archetyp - swoista, dziedziczona przez pokolenia struktura psychicznych uwarunkowań świadomości.

• Krytyka tematyczna (psychokrytyka) - podjęła pewne zagadnienia psychoanalizy (Gaston Bachelard).

• Krytyka mitograficzna - sztuka jest konsekwencją sił niezależnych od artysty (Northrop Frye).

• Psychoanaliza Lacana - podmiot jako efekt języka. Funkcją języka nie jest informować, lecz „pobudzać”.

7. HERMENEUTYKA.

• Nazywana „humanistyką rozumiejącą” - „rozumienie” przeciwstawione naukowemu „wyjaśnianiu”.

• Nazwa oznacza: 1) teorię interpretacji, wyrosłą z tradycji objaśniania ksiąg świętych; 2) nurt filozoficzny.

• Przedstawiciele: Friedrich Schleiermacher, Wilhelm Dilthey, Martin Heidegger, Hans Georg Gadamer, Paul Ricoeur; w Polsce: Maria Janion, Ryszard Przybylski.

• Zachowuje podmiotowość: autora, czytelnika, interpretatora.

8. POSTSTRUKTURALIZM

To wszystkie teorie, które przekraczają ograniczenia strukturalizmu. Punktem wyjścia jest krytyka poznania i podmiotu.

1. DEKONSTRUKCJONIZM

• Twórca: Jacques Derrida.

• Odwrócenia konstrukcji właściwej sposobowi myślenia strukturalizmu.

• Opis świata = proces zastępowania jednych znaków przez drugie.

• Metaforyzacja języka wywodu teoretycznego.

• Struktura rzeczywistości i myślenia przedstawiana jako kłącze (G. Deleuze, F. Guattari) - rozrastające się we wszystkich kierunkach, pozbawione środka początku i końca.

• Odrzuca pojęcie struktury i systemu, rezygnuje z myślenia w kategoriach opozycji, kwestionuje istnienie znaczenia poza tekstem.

• Tekst nie odnosi się do rzeczywistości, nie ma związków z podmiotem.

• Proponuje grę z tekstem.

• Zamiast sensu jest dysseminacja - rozplenienie sensu w siatce powtórzeń.

2. KRYTYKA FEMINISTYCZNA

• Narodziny w latach 70 XX wieku.

• Poszukuje własnej drogi opisu literatury z uwzględnieniem kobiecego punktu widzenia i odczuwania świata.

• Subiektywizm ważnym narzędziem badawczym.

• Odmiany wg Maggie Humm: czarna, lesbijska, psychoanalityczna, lingwistyczna.

• Dwa nurty: 1) ideologiczny - badaczka w roli czytelniczki, śledzenie stereotypowych sposobów przedstawiania postaci kobiecych. 2) Ginokrytyka - badanie kobiet jako pisarzy; historia, styl, tematy, gatunki i struktury kobiecego pisarstwa.

• Próby wypracowania własnego języka opisu literatury.

• Gender studies - badania nad płcią kulturową, społeczną.

• Przedstawicielki: G. Borkowska, K. Dunin, I. Iwasiów, E. Kraskowska.

9. KOGNITYWIZM.

• Językoznawstwo kognitywne (Ronald W. Langacker) - adekwatny opis zjawisk językowych, przy użyciu poznawczych zdolności ludzkiego umysłu jako klucza.

• Wyrasta z tradycji: XIX-wiecznego językoznawstwa, wczesnego strukturalizmu, gramatyki transformacyjno-generatywnej N. Chomsky'ego, badań psychologicznych.

• Sprzeciw wobec abstrakcyjnej formalizacji reguł językowych.

• Brak wyróżnienia działów gramatyki.

• Badanie języka = badanie ogólnych struktur poznawczych.

• Język obrazem naszego świata. (Odwołania do doświadczenia).

• Metafora - fundamentalny sposób funkcjonowania języka.

• Konceptualizacja - tworzenie pojęć.

• Proces kategoryzacji jest subiektywny.

• Obrazowanie jedną z ważniejszych kategorii kognitywizmu.

• Wykorzystywane w badaniach nad przekładem i w pracach literaturoznawczych.

Rozdział 14 - Główne kierunki metodologiczne w dwudziestowiecznych badaniach literackich

6

---