Jakkolwiek twórczość filoz. nie była gł. polem działalności C., stał się on wraz z Lukrecjuszem i Warronem jednym z inicjatorów filozofii w staroż. Rzymie. Filozofią zajmował się u progu kariery i po dojściu Cezara do władzy, kiedy wycofał się z życia publicznego i napisał większość prac filozoficznych. Za młodu studiował u filozofów gr., gł. u epikurejczyków (epikureizm) i stoików (stoicyzm). Jego twórczość miała charakter eklektyczny; łączył i zestawiał ze sobą wątki charakterystyczne dla różnych szkół, dając prymat stoicyzmowi, był niechętny epikureizmowi (wydał jednak poemat Lukrecjusza De rerum natura). Zajmował się gł. filozofią praktyczną, widząc w problemie szczęścia nacz. przedmiot refleksji; idąc m.in. za Sokratesem i stoikami, drogę do szczęścia widział w cnocie, rozumnym postępowaniu zgodnym z naturą człowieka; szczególną rolę przypisywał przyjaźni, wyróżniając, oprócz przyjaźni między poszczególnymi ludźmi, m.in. także przyjaźń polit., międzynar., kosmiczną. W etyce kładł większy nacisk niż stoicy gr. na sprawy społ.; w teorii poznania bliski był mu umiarkowany sceptycyzm. Był jednym z twórców rzym. terminologii filozoficznej. W epokach późniejszych jego prace stały się jednym z gł. źródeł wiedzy o dorobku filoz. starożytności (m.in. pod wpływem lektury pism C. filozofią zainteresował się św. Augustyn). Spośród kilkunastu jego dzieł filoz. największy rozgłos zdobyły Rozmowy tuskulańskie (poświęcone praktycznym aspektom szczęścia), O najwyższym dobru i złu (rozpatrujące szczęście pod względem teoret.), O naturze bogów, Księgi akademickie, Paradoksy stoickie.
Silne związki z filozofią stoicką wykazują koncepcje prawno-polityczne C. w takich dziełach, jak O państwie i O prawach. Najlepszym źródłem poznania osobowości C. jest jego korespondencja obejmująca ponad 900 listów; zachowało się 16 ksiąg listów Do Attyka, 3 księgi Do brata Kwintusa, 2 księgi Do Brutusa, 16 ksiąg Do znajomych; w listach ujawnia się mistrzostwo C. jako stylisty i umiejętność dostosowania wypowiedzi do charakteru adresata. Twórczość C. wywarła wielki wpływ na kulturę eur.; od schyłku starożytności stał się autorem szkolnym, a jego styl wśród wielu autorów znalazł niemal niewolniczych naśladowców.
Maria Cytowska, Tomasz Komorowski (filozofia)
Lukrecjusz, O naturze wszechrzeczy
Nieukończony poemat w 6 księgach, będący poetyckim przetworzeniem filozofii Epikura, opartym na traktacie O naturze. Zgodnie z tytułem poemat zawiera całościową wizję świata, począwszy od struktury wszechświata. Już na początku poeta przedstawia pogląd, że atomy są wieczne i niepodzielne, przestrzeń zaś nieskończona. W Księdze drugiej zajmuje się właściwościami i połączeniami atomów, w Księdze trzeciej — duszą i jej śmiertelną istotą: Jest oczywiste, że śmierci wcale nie trzeba się lękać,/ Bo przecież ten, kogo nie ma, nie może być nieszczęśliwy;/ I zresztą co za różnica, czy się w ogóle narodził,/ Skoro mu śmierć nieśmiertelna zabrała śmiertelne życie.
Księgę czwartą poświęca autor prawdziwości poznania, Księgę piątą — historii realnego świata, wskazując zalety i wady cywilizacji, Księgę szóstą zaś zjawiskom na niebie i ziemi. Lukrecjusz swoim dziełem dowodzi, że człowiek jest w stanie zapanować nad naturą. Zależy to od stopnia poznania rządzących nią praw — stąd niewiedza jest prawdziwym wrogiem człowieka.
Mimo optymizmu filozofii epikurejskiej, zakładającej uwolnienie ludzi od lęku przed śmiercią i bogami (przez odrzucenie religii), Lukrecjusz poddawał się wizji zagłady świata — świadczy o tym sugestywny obraz zarazy, kończący jego utwór. Do poematu Lukrecjusza nawiązywało wielu twórców, m.in. Wergiliusz w Georgikach, Horacy, T. Tasso w Stworzeniu świata, a także G. Bruno, M. Montaigne, J. Milton, La Fontaine, J.W. Goethe, S. Trembecki.
Enneady to dzieło greckiego mistyka Plotyna, twórcy szkoły neoplatońskiej. W Enneadach Plotyn ukazuje rzeczywistość jako łańcuch coraz mniej doskonałych bytów, wywodzących się z jednej, stojącej ponad wszelkim bytem zasady, nazywanej Henadą (od hen — jedno). Proces ten określany jest jako emanacja. Pierwszym bytem, wypływającym z Henady, jest Umysł (nous), który różni się od niej tym, że, będąc mniej doskonały, a bardziej rozczłonkowany, może oddawać się kontemplacji. Z niego z kolei wyłania się Dusza (psyche), którą Plotyn określa jako „jedno i wiele”. Niższa część Duszy to Natura (physis), która nie jest już zdolna tworzyć kolejnych bytów, a jedynie materię (hyle), opisywaną przez Plotyna jako coś całkowicie nieokreślonego, ciemnego, znajdującego się poniżej wszelkiego bytu. Dopiero na tym poziomie pojawiają się czas i przestrzeń, będące objawami rozczłonkowania pierwotnej mocy, czyli jej degradacją. Henada, Umysł i Dusza istnieją poza czasem i przestrzenią, wieczne i niestworzone. Dotyczy to zwłaszcza Henady, której zasadą jest całkowita doskonałość. Jak pisze Plotyn, nie jest ona dobrem, gdyż jest lepsza od jakiegokolwiek dobra; analogicznie ma się rzecz z jej pięknem. Inną nazwą, jaka jej przysługuje, jest „życie” — również z zastrzeżeniem, że będąc źródłem wszelkiego życia, znajduje się ona wysoko ponad nim. Z bytów, egzystujących na poziomie świata materialnego, jedynie człowiek może pokonać, niejako „pod prąd”, wszystkie kolejne stopnie emanacji i złączyć się z pierwotną rzeczywistością. Stanu tego dostąpić można jedynie w mistycznej ekstazie, poprzedzonej poznaniem filozoficznym i unikaniem pokus cielesnych