W zależności od rodzaju jednostki organizacyjnej ( produkcyjnej, handlowej, usługowej ) oferujących swoje usługi klientom czy też trudniącej się wytwarzaniem czy odsprzedażą produktów niezbędne jest składowanie lub czasowe przechowywanie dóbr materialnych. W tym celu w przedsiębiorstwie istotną rolę odgrywa magazyn.
Magazyn jest to jednostka organizacyjna - funkcjonalna przeznaczona do przechowywania zapasów. W logistycznej sieci to węzeł w którym towary są tymczasowo przechowywane lub przekazywane na inną drogę prowadzenia przez sieć zależności. Podstawowym zadaniem magazynu jest składowanie i przemieszczanie dóbr fizycznych.
W zależności od różnych czynników i potrzeb są różne stopnie klasyfikacji magazynów. Magazyny można klasyfikować według lokalizacji w procesie logistycznym. Są to magazyny handlowe, produkcyjne i transportowo - spedycyjne. W przedsiębiorstwie magazyn również ma swoją klasyfikacje. W jednostkach organizacyjnych wyróżnia się magazyny produkcyjne, pomocnicze, produktów w toku, wyrobów gotowych, odpadów a także magazyn surowców. W zależności od stopnia koncentracji mamy magazyny centralne i zdecentralizowane inaczej regionalne. Klasyfikacja magazynów jest też w zależności od wysokości, są to magazyny niskiego i wysokiego składowania. Ostatnia taką klasyfikacją magazynów jest podział według postaci budowli. W tej kategorii wyróżnia się magazyny otwarte, półotwarte, zamknięte i specjalne.
Odpowiednie magazynowanie produktów, to proces, który wymaga przemyślanych, odpowiedzialnych decyzji. Pierwszą z nich, jeszcze na etapie powstania firmy, jest to, jaki rodzaj magazynu dla danej firmy będzie najlepszy. Zależy to przede wszystkim od fizycznych i chemicznych właściwości przechowywanego towaru. To niezwykle istotne, żeby magazyn był do nich odpowiednio dostosowany, bo dzięki tej pewności, składowane tam rzeczy nie ulegną zepsuciu, zniszczeniu, nie stracą na wartości.
Każdy magazyn powinien mieć odpowiednio dobraną wielkość. Powinny w nich także znajdować się różne specjalne urządzenia, takie jak wózki widłowe czy wózki do kompletacji, które sprawiają, że praca w takich miejscach jest prostsza, szybsza i sprawniejsza.
Niektóre jednostki organizacyjne mają do czynienia również z towarami, których nie da przechowywać się i składować w zwykłych magazynach, do tego potrzebne są magazyny z odpowiednimi wymaganiami. Takimi pomieszczeniami są magazyny specjalne, które służą do przechowywania: - materiałów łatwopalnych i wybuchowych (mogą to być zbiorniki na paliwa płynne, oleje, karbid itp.), - artykuły zbożowe (spichlerze podłogowe i komorowe), - owoców i warzyw (chłodnie, zamrażalnie oraz przechowalnie), - materiałów sypkich jak cement, miał węglowy itp.( bunkry, silosy,). Są to magazyny przeznaczone do przechowywania najczęściej jednego rodzaju materiałów, które ze względu na wydzielanie szkodliwych gazów, oparów, łatwopalność itp. nie mogą być składowane w magazynach ogólnych. Magazyny takie powinny być wybudowane według specjalnej konstrukcji i wyposażone w specjalne urządzenia, np. wentylacyjne. Magazyny takie muszą zapewnić specjalne warunki przechowywania towarów, a także odpowiadać specjalnym wymaganiom techniczno - budowlanym i bezpieczeństwa przeciwpożarowego.
Towary Niebezpieczne to ok. 45% wszystkich substancji chemicznych w transporcie i w efekcie w procesach magazynowych. Zgodnie z polskim prawem magazynowanie towarów niebezpiecznych (nawet czasowe) w magazynach do tego nie przystosowanych jest niedozwolone! Substancje chemiczne występujące jako surowce w procesach produkcyjnych, półprodukty, gotowe wyroby oraz pozostałości (odpady) stanowią, ze względu na właściwości fizyczno - chemiczne oraz biologiczne wielu z nich, istotny czynnik stwarzający zagrożenie w środowisku pracy. Duże ilości tych substancji stwarzają szczególne zagrożenie dla ludzi i środowiska w awaryjnych sytuacjach, w których - w wyniku niekontrolowanego przebiegu wydarzeń, np. awarii instalacji przemysłowej, wypadku transportowego, klęski żywiołowej i in. - następuje ich uwolnienie do otoczenia, wybuch o znacznej sile niszczenia, pożar albo też kombinacja tych zdarzeń. Z tego względu prawodawstwo wprowadza normy mające za zadanie zmniejszanie prawdopodobieństwa wystąpienia niepożądanych zdarzeń.
W momencie przystąpienia Polski do struktur Unii Europejskiej magazynowanie materiałów niebezpiecznych objęły dwa systemy prawne. Z jednej strony są to unijne regulacje i umowy, zaś z drugiej - krajowe akty o charakterze normatywnym. Stąd też pojawiło się wiele klasyfikacji materiałów niebezpiecznych. Dla przykładu ADR w załączniku A zawiera podział wszystkich produkowanych na świecie materiałów niebezpiecznych. Dokument ten stanowi międzynarodową konwencję, która dotyczy drogowego przewozu towarów i ładunków niebezpiecznych, sporządzoną w Genewie dnia 30 września 1957 r. Została ona ratyfikowana przez Polskę w 1975 r. Przepisy umowy ADR są nowelizowane w cyklu dwuletnim. Umowa obowiązuje obecnie w 44 krajach.
Pamiętać należy, że wymagania, które dotyczą magazynowania materiałów niebezpiecznych, uwzględnione są w przepisach wynikających z wielu aktów normatywnych. W Polskim systemie prawnym przyjmuje się definicję materiałów niebezpiecznych ujętą w Rozporządzeniu Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy. W myśl tego dokumentu za materiały niebezpieczne uznaje się w szczególności substancje i preparaty chemiczne zaliczone do niebezpiecznych, zgodnie z przepisami w sprawie substancji chemicznych stwarzających zagrożenia dla zdrowia lub życia.
Stojąc przed koniecznością zarządzania materiałami niebezpiecznymi, należy sięgnąć do rozdziału D (§91 do §104) wspomnianego już rozporządzenia. Fragment ten podejmuje kwestie wymagań dotyczących prac przy użyciu materiałów niebezpiecznych. Z przepisów wynikają nie tylko przepisy bezpiecznej i higienicznej pracy, ale również wymagania dotyczące uwarunkowań technicznych miejsc składowania. W pierwszej kolejności zwraca się uwagę na regały, które powinny się cechować zarówno odpowiednią wytrzymałością, jak i stabilną konstrukcją. Należy uwzględnić także zabezpieczenia, które zapobiegają przewróceniu się regałów. Ważne jest, aby przedmioty łatwo tłukące się, niebezpieczne substancje oraz preparaty chemiczne, a także materiały o największej masie były przechowywane na najniższych półkach.
Towary niebezpieczne należy przechowywać w miejscach i opakowaniach przeznaczonych do tego celu i odpowiednio oznakowanych. W czasie składowania i stosowania materiałów niebezpiecznych należy stosować odpowiednie środki ochrony zbiorowej i indywidualnej, chroniące pracowników przed szkodliwym lub niebezpiecznym działaniem tych materiałów. Zbiorniki, naczynia i inne opakowania służące do przechowywania materiałów niebezpiecznych powinny być:
oznakowane w sposób określony w odrębnych przepisach,
wykonane z materiału nie powodującego niebezpiecznych reakcji chemicznych z ich zawartością i nie ulegającego uszkodzeniu w wyniku działania znajdującego się w nich materiału niebezpiecznego,
wytrzymałe i zabezpieczone przed uszkodzeniem z zewnątrz odpowiednio do warunków ich stosowania,\
odpowiednio szczelne i zabezpieczone przed wydostawaniem się z nic niebezpiecznej zawartości lub dostaniem się do ich wnętrza innych substancji, które w kontakcie z ich zawartością mogą stworzyć stan zagrożenia,
wypełnione w sposób zapewniający wolną przestrzeń odpowiednio do możliwości termicznego rozszerzania się cieczy w warunkach przechowywania, transportu i stosowania.
Niedopuszczalne jest pakowanie, składowanie, załadunek oraz transport materiałów niebezpiecznych z innymi materiałami, stwarzającymi dodatkowe zagrożenie na skutek wzajemnego oddziaływania tych materiałów w przypadku uszkodzenia opakowania. W pomieszczeniu magazynowym powinny zostać wywieszone instrukcje, mające za zadanie informowanie pracowników o sposobie składowania, pakowania oraz załadunku i transportowania materiałów niebezpiecznych. Pomieszczenia, które przeznaczone są do składowania materiałów niebezpiecznych, zarówno pod względem pożarowym lub wybuchowym oraz zagrożone niebezpieczeństwem wydzielania się substancji trujących albo tworzących z powietrzem mieszaniny wybuchowe, powinny być wyposażone w urządzenia zapewniające sygnalizację o zagrożeniach. Oprócz tego zastosowanie powinien znaleźć odpowiedni sprzęt i środki gaśnicze, środki neutralizujące, apteczki oraz odpowiednie środki ochrony zbiorowej i indywidualnej, stosownie do występujących zagrożeń. W pomieszczeniach, w których w wyniku awarii mogą wydzielać się substancje toksyczne lub palne, w ilościach tworzących zagrożenie wybuchem, powinien zostać uwzględniony system awaryjnej wentylacji wyciągowej. Ważne jest, aby był on uruchamiany zarówno z wewnątrz, jak i z zewnątrz pomieszczeń.
Sposób składowania i stosowania materiałów niebezpiecznych powinien zapewniać przede wszystkim:
przestrzeganie ograniczeń dotyczących wspólnego składowania i stosowania materiałów,
ograniczenie ilości jednocześnie składowanych materiałów do ilości dopuszczalnej dla danego materiału i pomieszczenia,
przestrzeganie zasad rotacji z zachowaniem dopuszczalnego czasu składowania poszczególnych materiałów,
zachowanie dodatkowych wymagań specyficznych dla składowania materiałów i ich stosowania,
rozmieszczenie materiałów w sposób umożliwiający prowadzenie kontroli składowania i składowanych materiałów.
Istotne jest, aby przeładunek materiałów niebezpiecznych odbywał się w miejscu specjalnie do tego celu przystosowanym. Powinny znaleźć zastosowanie urządzenia przeznaczone do ochrony zbiorowej oraz indywidualnej, która ma na celu zapewnienie ochrony przed zagrożeniami, będącymi skutkiem elektryczności statycznej oraz występującymi przy przelewaniu.
Bezpieczeństwo magazynowania materiałów niebezpiecznych zależy nie tylko od ich właściwości, ale także od warunków składowania, rodzaju pomieszczeń magazynowych, możliwości przechowywania razem materiałów niebezpiecznych oraz stosowania odpowiednich opakowań i prawidłowych ilości materiałów niebezpiecznych.
W magazynie wskazane jest racjonalne rozmieszczanie materiałów niebezpiecznych na grupy obejmujące materiały nie oddziaływujące ze sobą, oczywiście po uwzględnieniu ich właściwości fizykochemicznych i stwarzanych przez nich podobnych zagrożeń. Posługując się podziałem stosowanym w transporcie materiałów niebezpiecznych, można ustalić przynależność materiałów do odpowiednich grup składowania.
Materiały niebezpieczne, w zależności od stwarzanego zagrożenia mogą być składowane w oddzielnych budynkach (każdy materiał osobno), wspólnie w jednym magazynie (wydzielone, izolowane przegrody) lub na placach zewnętrznych zakrytych dachem lub odkrytych, gdzie materiał jest składowany pod nakryciem. Materiały niebezpieczne (poza materiałami wybuchowymi i materiami utleniającymi) mogą być składowane elastycznie jednakże z zachowaniem wymogów bezpieczeństwa. Konieczne jest zachowanie dla wszystkich materiałów odpowiedniego oddzielenia poszczególnych materiałów niebezpiecznych względem siebie. Możliwe do zastosowania są magazyny z wydzielonymi boksami lub polami odkładczymi.
Budynki magazynowe do przechowywania materiałów niebezpiecznych powinny być budynkami jednokondygnacyjnymi, wykonanymi z materiałów niepalnych o wymaganej klasie odporności ogniowej. Budynki magazynowe dla materiałów niebezpiecznych wybuchowych lub zagrażających wybuchem powinny posiadać:
zabezpieczenie w postaci zastosowania ujść wydmuchowych skierowanych na zewnątrz budynku,
podłogę o odpowiedniej wytrzymałości na obciążenia, trwałości na zużycie, łatwej w konserwacji,
podłogę z nakładką z niepalnej gumy elektroprzewodzącej.
W pomieszczeniach magazynowych przeznaczonych do innych materiałów niebezpiecznych można stosować podłogi betonowe, wyposażone w studzienki ściekowe do odprowadzenia wody i środków do mycia magazynów lub likwidacji zanieczyszczeń.
Okna w magazynach, jeżeli występują, powinny być wykonane z materiałów niepalnych lub trudno zapalnych, przy czym powinny posiadać elementy chroniące przed nagrzaniem promieniami słonecznymi materiałów niebezpiecznych oraz umożliwiające otwarcie w celu zapewnienia skutecznej wentylacji pomieszczeń magazynowych.
We wszystkich pomieszczeniach magazynowych powinna być zapewniona odpowiednia wentylacja. W pomieszczeniach z materiałami niebezpiecznymi obowiązkowe jest stosowanie wentylacji mechanicznej do usuwania wydzielających się par i gazów. Wentylacja musi zapewniać odpowiednią krotność wymiany powietrza w pomieszczeniach magazynowych. Kanałów wentylacyjnych z pomieszczeń zagrożonych wybuchem nie powinno się prowadzić przez inne pomieszczenia.
Czasami wskazane jest zapewnienie wentylacji mechanicznej o działaniu miejscowym, mającej na celu usunięcie zanieczyszczeń z powietrza przy stanowisku na którym użytkowane są materiały niebezpieczne.
W magazynach materiałów niebezpiecznych stosowane jest centralne ogrzewanie wodne powietrzne lub parowe. W pomieszczeniach materiałów niebezpiecznych pożarowo stosowanie ogrzewania w zasadzie ogranicza się tylko do szczególnych przypadków. Temperaturę wewnątrz pomieszczeń ustalić można w zależności od temperatury zapłonu składowanych materiałów oraz szczególnych potrzeb. Temperatura, która występuje najczęściej to 10-22 ºC.
W magazynach zagrożonych pożarem lub wybuchem powinny być spełnione następujące wymagania:
instalacje elektryczne w wykonaniu przeciwwybuchowym,
unikanie instalowania urządzeń ruchomych i przenośnych z elementami iskrzącymi,
zabezpieczenie instalacji i urządzeń przed uszkodzeniem mechanicznym, wpływami materiałów niebezpiecznych oraz nadmiernym nagrzewaniem się od innych urządzeń,
stosowanie urządzeń, przewodów i okablowania w takim wykonaniu, aby nie dopuścić do nadmiernego ich przegrzania przy przepływie prądu elektrycznego.
Magazyny z materiałami niebezpiecznymi są obiektami, które stwarzają duże zagrożenia pożarowe, ze względu na rodzaj i ilości składowanych materiałów niebezpiecznych. Przyczyny pożarów w magazynach mogą być następujące:
wady urządzeń elektrycznych, wady urządzeń grzewczych i klimatyzacyjnych,
magazynowanie materiałów niebezpiecznych w nieodpowiednich lub uszkodzonych opakowaniach,
nie utrzymywanie porządku w magazynie, palenie tytoniu w miejscach niedozwolonych, prace z otwartym ogniem,
stosowanie narzędzi iskrzących do otwierania opakowań z materiałami niebezpiecznymi palnymi,
magazynowanie materiałów niebezpiecznych w zbyt dużej ilości,
prowizoryczne instalacje elektryczne.
W celu zabezpieczenia przed powstaniem i rozprzestrzenianiem się pożaru magazyn powinien być wyposażony w:
1) ściany przeciwpożarowe oraz drzwi przeciwpożarowe,
2) stałe urządzenia gaśnicze,
3) system alarmu pożarowego,
4) dźwiękowy system ostrzegawczy,
5) instalację odgromową,
6) instalację hydrantową,
7) podręczny sprzęt gaśniczy.
Niejednokrotnie zdarza się, że konieczne jest magazynowanie materiałów, które cechują się niestandardowymi wymiarami lub dużymi obciążeniami. W przypadku dużych obciążeń zastosować można regały półkowe z wysuwanymi półkami. Takie rozwiązanie stanowi bardzo solidną konstrukcję, dzięki czemu zyskuje się możliwość składowania ciężkich elementów. W półkach zastosowano przetłoczenia, które zapobiegają zsunięciu się towaru. Bezpieczeństwo użytkowania poprawia blokada przed wysunięciem dwóch półek jednocześnie. Dodatkowo niektóre regały mogą być wyposażone w wyższe ramy, w których górne części wyposażone są w belki umożliwiające podwieszenie wciągnika ręcznego łańcuchowego do podnoszenia i opuszczania ładunków.
Do przechowywania elementów długich doskonale nadają się regały wspornikowe. O konstrukcji regału decyduje wysokość oraz ciężar towarów. Stąd też wybierać można regały lekkie, średnie oraz ciężkie. Regały wspornikowe produkowane są także z myślą o składowaniu bardzo ciężkich elementów dłużycowych. Wysuwane wsporniki umożliwiają obsługę regałów suwnicą lub żurawiem.
Magazynowanie materiałów niebezpiecznych stwarza zagrożenia pożarowe i wybuchowe, szkodliwe dla pracowników, wyposażenia i otoczenia. Prawidłowa eksploatacja magazynu i magazynowanych materiałów niebezpiecznych powinna być gwarancją bezpieczeństwa pracujących w magazynie osób, innych osób tam przebywających oraz sąsiedztwa magazynu.
Magazynowanie materiałów niebezpiecznych w głównej mierze w polskich przepisach dotyczy wyłącznie materiałów wybuchowych, nadtlenków organicznych oraz wyrobów petrochemicznych magazynowanych w bazach paliwowych. Zasady bezpiecznego magazynowania pozostałych materiałów niebezpiecznych w budynkach magazynowych mogą być określane tylko na podstawie wiedzy i praktyki inżynierskiej oraz doświadczeniu projektantów. Zakłady chemiczne oraz zakłady posiadające bazy magazynowe z materiałami niebezpiecznymi nie powinny mieć problemów z zapewnieniem bezpieczeństwa dla pracowników i otoczenia. Trudności w tym zakresie mogą mieć przedsiębiorstwa, gdzie magazynowanie materiałów niebezpiecznych jest czynnością dodatkową dla firmy w stosunku do czynności głównej.
Ważne w omawianym zakresie jest spełnienie odpowiednich obowiązków przez pracodawcę/ kierownika magazynu oraz pracowników wykonujących pracę w magazynie materiałów niebezpiecznych. Do obowiązków pracodawcy / kierownika magazynu można zaliczyć:
znajomość przepisów z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy, przepisów z zakresu ochrony przeciwpożarowej oraz postępowania z materiałami niebezpiecznymi.
sprawowanie nadzoru nad prawidłowy magazynowaniem i transportem materiałów niebezpiecznych na terenie magazynu.
organizowanie prac na terenie magazynu materiałów niebezpiecznych z zapewnieniem pełnego zabezpieczenia przeciwpożarowego.
wyposażenie magazynu w odpowiednie systemy z zakresu ochrony przeciwpożarowej oraz zapewnienie sprawnego podręcznego sprzętu gaśniczego i organizowanie kontroli i konserwacji w tym zakresie.
utrzymywanie magazynu materiałów niebezpiecznych w odpowiednim stanie technicznych oraz dokonywanie wymaganych przepisami okresowych przeglądów i kontroli w tym zakresie.
zapewnienie prawidłowego oznakowania na terenie magazynu materiałów niebezpiecznych (oznakowanie informacyjne oraz ostrzegawcze).
wykonywanie kontroli wewnętrznych na terenie magazynu materiałów niebezpiecznych oraz organizowanie usuwania stwierdzonych uchybień i usterek przez wyznaczonych do tego celu odpowiednich służb i pracowników.
sprawowanie nadzoru w zakresie prac remontowo - konserwacyjnych na terenie magazynu materiałów niebezpiecznych.
organizowanie szkoleń dla pracowników w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpożarowej oraz postępowania z materiałami niebezpiecznymi.
kierowanie akcją ratowniczą w przypadku wystąpienia awarii na terenie magazynu materiałów niebezpiecznych.
Do obowiązków pracownika wykonującego pracę na terenie magazynu materiału niebezpiecznego można zaliczyć:
znajomość przepisów z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy, przepisów z zakresu ochrony przeciwpożarowej oraz postępowania z materiałami niebezpiecznymi.
zgłaszanie i w miarę możliwości natychmiastowe usuwanie wszelkich awarii zauważonych na terenie magazynu.
dbanie o sprzęt ochrony zbiorowej i środki ochrony osobistej.
uczestniczenia w organizowanych szkoleniach oraz branie udziału w akcjach ratowniczych.
Niestety z zasady to, co nietypowe, niestandardowe czy niebezpieczne, bywa kosztowne. Nie inaczej jest w przypadku magazynowania towarów. Nie dziwi więc fakt, że w pierwszej kolejności należy wziąć pod uwagę zasobność portfela. O ile w przypadku standardowych magazynów mamy do dyspozycji szeroką gamę możliwości, począwszy od regałów półkowych, skończywszy na magazynach samonośnych z układnicami, o tyle w przypadku magazynowania materiałów niebezpiecznych czy nietypowych i niestandardowych, często zobligowani jesteśmy do stosowania rozwiązań wymuszonych chociażby wymogami bezpieczeństwa czy specyficznymi wymaganiami samego towaru. Innymi słowy, dobierając wyposażenie do takiego właśnie magazynu, decydującą rolę odgrywają szeroko pojęte względy bezpieczeństwa.