Numizmatyka/dr Bodzek/5 X 200

Numizmatyka - od łac. nummus lub greckiego nomisma. Nauka Zajmująca się pieniądzem we wszystkich jego aspektach: historycznym, ikonograficznym, epigraficznym, technicznym, politycznym oraz ekonomicznym. Jest nauką pomocniczą historii i archeologii

Numizmatyka starożytna

• Pieniądz niemonetarny - można w zasadzie wiązać ze wszystkimi kulturami kręgu śródziemnomorskiego poczynając przynajmniej od epoki brązu

• Numizmatyka grecka - nie tylko wszelkie kwestie związane z pieniądzem i monetą na terenie Grecji Właściwiej, wysp Morza Egejskiego, greckich krain Azji Mniejszej, Wielkiej Grecji oraz rozrzuconych... ale również właściwie (z wyjątkami) monet od Hiszpanii po Azję Środkową i Indie w okresie VII BC - V ne. Ponadto szereg zagadnień generalnie związanych z pieniądzem na części wspomnianego obszaru

• Numizmatyka rzymska - tradycyjnie wyłączone z zakresu numizmatyki greckiej

• Numizmatyka celtycka (barbarzyńska)- podobnie wyłączona z zakresu numizmatyki greckiej, chociaż inspiracja grecka w przypadku monet celtyckich jest oczywista. Jest to pojęcie również wieloznaczne. Obejmuje naśladownictwa wykonane przez plemiona trackie, germańskie etc. i powinno być zastąpione terminem np. numizmatyka „barbarzyńska”

Wynalazek monety, czyli pierwotnie kawałka kruszcu o określonej wartości gwarantowanej stemplem przez jakiś uznany autorytet, miał miejsce w II poł. VII BC. Moneta nie stanowiła jednak jedynej formy pieniądza ani w starożytności, ani dziś. Na długo przed wynalezieniem monety w użyciu był pieniądz niemonetarny. Pieniądz taki pozostawał w użyciu również już po wynalezieniu monety. Mógł mieć przy tym zróżnicowaną formę, od pieniądza naturalnego po kruszcowy. Powstanie pieniądza łączy się z handlem, który zrodził się w wyniku odejścia od gospodarki.....

Formy pieniądza niemonetarnego:

- pieniądz naturalny (produkty rolne, hodowlane, myśliwskie => np. bydło)

- pieniąc ozdobny (częściowo wywodził się z naturalnego, np muszle)

- metalowy, związany z pozyskiwaniem i obróbką metalu

- ozdobny (złote pierścienie)

- narzędziowy (topory, trójnogi, misy)

- sztaby

W stosunku do pieniądza niemonetarnego używa się czasami terminu „płacidło”. Pieniądz niemonetarny jest terminem właściwym ze względu na współwystępowania z pieniądzem....

Starożytne definicje pieniądza:

- Platon: pieniądzem możemy nazywać każdą rzecz, która jest dla nas użyteczna

- Arystoteles - wytłumaczenie terminu nomisma

Pieniądz niemonetarny poświadczony od II poł. 8 tys BC (muszle kauri).

- Enhegal - władca Lagasz - miedź, jęczmień, owce

- Kodex Urnammu z Ur (III BC) - ustala wartość metalu, nadał kształt 1 szeklowi brązu, 1 minie srebra, 1 szeklowi srebra. Kary za różne przewinienia w srebrze

- Kodex Hammurabiego - srebro jako medium wartości

- Szamsiadad I (1814-1782 BC) 2 miny brązu = 1 szekel srebra. Jako miernik wartości także ołów (Assur, Ugarit)

- w Egipcie obok pieniądza naturalnego, którym płacono podatki medium wymiany także złoto, srebro i miedź (złoto/srebro - 2/1). Jedną z form - złote pierścienie (malowidło z grobowca). Złoto i srebro odważano za każdym razem przy płaceniu. Od czasów NP srebro bardzo rozpowszechnione. „Srebro” = „heda” - synonim płacenia.

- Anatolia - pieniądz naturalny i srebro obliczane w szeklach

Pieniądz metalowy - różne formy na E: sztabki, placki, pierścienie, drut, spirale, głowy zwierząt, języki, skóry (odlewane). Kruszec każdorazowo odważany. Znaleziska min w Mohendżo Daro

- Egipt: Deben (91 g), Kite, Szaty

- Mezopotamia: system lekki (Szekel, Manu /mina/ Biltu /talent/) - podobnie w Anatolii; system ciężki. Podobnie także w Palestynie

- k. egejska - w epoce brązu pieniądz naturalny (bydło, produkty rolne) - zapisy na tabliczkach z pismem linearnym B. Pieniądz metalowy - sztaby miedzi w formie skóry byka (ok 29 kg), być może był to odpowiednik talentu homeryckiego = wartość jednego byka

- Grecja we wczesnej epoce żelaza - z przekazów źródłowych: głównie bydło i metal (Iliada ks. VII). Bardzo często wartość podawana jest w wołach. Pauzaniasz II, 2, 4 o Sparcie: woły, niewolnicy, srebro i złoto w kruszcu. Pieniądz metalowy w Grecji: topory, trójnogi i naczynia. topór o 2x ostrzach (palekys) wg Pauzaniasza na wyspie Tanedos. Plutarch (Lizander 13) pisze, że drachma to garść oboli (spiżowe rożna). Drachma/obol = 1/6

12 X 2007

- systemy pieniężne w Azji Mn. oparte na tradycji mezopotamskiej z podstawowymi jednostkami: szeklem i połową szekla, stanęły u podstawy ewolucji, której efektem było powstanie systemu monetarnego.

- od VII BC srebrny złom złożony ze sztabek lub placków srebra i innych srebrnych przedmiotów ciętych i ważonych. Na niektórych przedmiotach znaki gwarancyjne - można je więc traktować jako protomonety.

=> srebrny placek z inskrypcją W imieniu Bar-Rakuba 730 BC

Greckie systemy wagowo-monetarne

Talent = 60 min = 6000 drachm = 36 000 oboli

1 mina = 100 drachm = 600 oboli

1 drachma = 6 oboli

• Nominały monet greckich

Srebrne

Drachma

Didrachma (stater) = 2

Tridrachma = 3

Tetradrachma = 4

Oktodrachma = 8

Dekadrachma = 10 charakterystyczne dla N wybrzeży M. Śródziemnego

Dodekadrachma = 12

Tetrobol = 4

Triobol = 3

Diobol = 2

Trihemiobol = 1,5

Obol

Tritetartemorion = ¾

Hemiobol = ½

Trihemitartemorion 3/8

Złote

Stater

Frakcje statera (np. hemistater = ½ statera)

Pentekontadrachma (13,84 g) = 50 AR = 4 AV

Pentadrachma (17,89 g) = 5 AV głównie hellenistyczne

Oktodrachma (28 g) = 100 AR - mnaieion

Elektronowe

Stater = 20 drachm

½ = hemistater = dekadrachma

1/3 trite = 6 drachm i 4 obole

¼ - tetarte = pentadrachma

1/6 - hekte = 3 drachmy i 2 obole

1/8 - hemitetarton = 2 drachmy i 3 obole

1/12 - hemihekte = 1 drachma i 4 obole

1/24 myshemihekte = 5 oboli

1/48 - nazwa nieznana

1/96 - nazwa nieznana

• Systemy wagowe

System lidyjski (fokajski, perski)

AV stater cięzki 10,71 g

Trite 3,57 g

Hekte 1,78 g

Hemihekte 0,88 g

AV stater lekki 8,055 g

Trite 2,69 g

Hekte 1,35 g

Hemihekte 0,67 g

AV stater ciężki srebrny 10,70 g

Trite 3,45 g

Hekte 1,79 g

Hemihekte 0,77 g

System milezyjski

- srebrny

Didrachma (stater) 14 g

Drachma 7 g

Tetrobol 4,70 g

Hemidrachma 3,50 g

Diobol 2,30-2,40 g

Trihemiobol 1,75 g

Obol 1,15-1,20 g

Triertemorion i inne

- elektronowy

Stater 14,10 - 14 g

Hemistater 7,15-7,10g

Trite 4,75-4,05g

Tetarte, hekte i inne

System eginecki AR

Didrachma (stater) 12g

Drachma 6g

Tetrobol 3,8 g

Hemidrachma 2,9-3 g

Diobol 2g

I inne

System attycko-eubejski AR

Dekadrachma 43,8 g

Tetradrachma 17,4 g

Didrachma 8,6 g

Drachma 4,36 g

Pentobol 3 g(3,6?? - nieczytelne notatki)

Tetrobol 2,8 g

Hemidrachma 2,15 g

Diobol 1,4 g

Trihemiobol 1,08 g

Obol 0,72 g

System fokajski AR

Tridrachma 16,5 g

Didrachma (stater) 11 g

Drachma (= siklos) 5,5 g

Tetrobol 3,6 g

Hemidrachma 2,75 g

Diobol 1,8 g

AV stater ciężki 10,7 g

AV stater lekki 8,05 g

Stater elektronowy

System chiocki AR

Tetradrachma 15,6 g

Didrachma (stater) 7 g (?)

Oktobol 5,3 g

Drachma (=siklos) 3,9 g

System samijski AR

Didrachma (stater) 13,1 g

Drachma (=siklos) 6,5 g

Hemidrachma 3,25 g

Diobol 2,15 g

Trihemiobol 1,65 g

Obol 1,10 g

=> Dekret monetarny - Ateny narzucają państwom Związku Morskiego używanie systemu ateńskiego lub attycko-eubejskiego

Najwcześniejsze monety

Rozstrzygnięcie problemu, kto wybił pierwszą monetę, jest praktycznie niemożliwe. Starożytni podawali różne wersje: Fejdon z Argos, Demodike z Kume, Ateńczycy, Lidyjczycy, Naxyjczycy. Wg źródeł archeologicznych moneta pojawiła się w II poł. VII BC (raczej w końcu VII BC) na terenie Azji Mniejszej w Lidii lub Jonii. Pierwsze monety bito z elektronu, występowały one w formie naturalnej w górach Tmolos i rzece Paktolos w Lidii. Elektronowe samorodki lub odlewane cuś (jakby kulki) poprzedzały monetę i odpowiadają staterom i ich frakcjom wagowo.

„depozyt fundacyjny” - w trakcie badań D.G.Hogarta w Artemizjonie Efeskim w latach 1904-1905 odkryto 2 zespoły monet. Były to tzw. „depozyt fundacyjny” (na terenie centralnej bazy) i „Pod Hoard” (poza centralną bazą). Obydwa skarby zawierały wczesne monety elektronowe od ½ do 1/96 statera milezyjskiego, po ok. 20 w każdym skarbie. Oprócz tego w depozycie fundacyjnym znajdowały się także figurki i inne przedmioty. Wg nowych ustaleń tzw. centralna baza powstała niewiele przed 560-55o BC. Czas pomiędzy pojawieniem się monet wchodzących w skład skarbu i ich zdeponowaniem ustalono na ok.50 lat po ich wybiciu - czyli pierwsze monety pojawiły się w k.VII BC

Pierwsze monety (niektóre w depozycie fundacyjny):

- Lidia, elektronowy stater (10,71 g) z pocz.VI BC - brak znaków, tylko jedna strona lekko zmieniona

- Lidia, elektronowy hemistater (7,16 g) 650-600. Na awersie żłobki, na rewersie 1 lub więcej wgłębień prostokątnych lub kwadratowych w przybliżeniu - próba nadania znaku gwarancyjnego

- Lidia, stater elektronowy pocz. VI - na awersie wyobrażenie figuralne (baran), na rewersie wgłębienie prostokątne (we wgłębieniu jakieś kształty)

- stater elektronowy (Milet?) pocz.VI - lew z odwróconą głową na awersie, na rewersie regularne już wgłębienie + wyobrażenie figuralne

- stater i frakcje ok. 14 g, Efez, 650-600 BC - inskrypcja Faheos eimi sema (jestem znakiem Fanesa). Na awersie pasący się jeleń, na rewersie nieregularne wgłębienia

- elektronowy hemistater (7,19 g) 650-600 BC. Lew + głowa ludzka (przeciwstawione sobie)

- elektronowe hekte (2,36 g) 650-600

Szczególną grupę tworzą monety z głową lub protomą lwa w prawo na awersie. Są one przypisywane władcom Lidii. Taką atrybucję potwierdza skarb z Gordion (stolica Frygii, która była podporządkowana Lidii).

Monety z inskrypcją Valvel czasami łączone z imieniem lidyjskiego władcy Alyattesa (ok. 610-560 BC)

- Trite (7,72 g) Valvel - 2 przeciwstawne sobie głowy lwa + inskrypcja

Mennictwo elektronowe w Azji Mniejszej

- Milet k. VII - pocz. VI BC - stater el. Pocz. VI (ten z lwem co wcześniej)

- Efez 600 BC - el. 1/24 stater (0,55 g). Protoma jelenia na awersie

- Samos pocz. VI BC do czasówtyrana Polikratesa (537-520).

- El. Hekte (2,85 g). Orzeł trzymający w szponie węża (później na srebrnych monetach Samos pojawi się lwi skalp)

- Fokaja k. VII - foka pożerająca kałamarnice. Stater el. 620-600

- Kyzikos i Mitylene na Lesbos - elektronowe aż do k. '30 IV BC!

- Chios od 550 BC - stater ze sfinksem na awersie

- Lampsakos od 585 - elektron długo, np. moneta z 480 BC. Protom konia

Jak robiono monety

- na kowadle stempel awersu

- od góry uderzano w kawałek metalu na stemplu awersu => awers wypukły

- na awersie relief (od strony uderzenia młotka wgłębienie)

- pierwszy pojawił się stempel rewersu. Na początku nieregularny, po pewnym czasie sceny figuralne. Wgłębienie na rewersie - „kwadrat wgłębiony”

- na awerrsie na początku pojawił się nieregularny wzór (odbicie powierzchni na kowadle - porowatość, aby nie ślizgał się na kowadle). Z biegiem czasu na awersie wyobrażenie figuralne.

1

---