Celtowie- Galowie (łac.), Galatowie (gr.).
Obszar zajmowany przez Celtów: Wyspy Brytyjskie, Hiszpania, wybrzeża Morza Śródziemnego, Europa Środkowa, wybrzeża Morza Czarnego.
Bretania jest „wysepką” Celtów w dzisiejszym świecie. Ok. milion breatańczyków mówi po celtycku.
W I tysiącleciu n.e. w Irlandii powstały państewka celtyckie.
V/VI w n.e.- Z Irlandii do Szkocji przybywają osadnicy (Szkoci) i wypierają zamieszkałych tam Piktów. W 843 roku Szkoci utworzyli Królestwo Albanu, w XII w popadają w zależność lenną od Anglii.
W Walii mieszkali celtyccy Kymrowie, w XVI wieku zostali całkowicie wcieleni do Anglii.
Na wyspie Man i w Kornwalii także mieszkali Celtowie.
Celtowie przez pół tysiąclecia posiadali kulturową przewagę nad barbarzyńcami zamieszkującymi północ świata starożytnego. Zasługą Celtów jest rozwój sąsiadujących z nimi ludów, zwłaszcza Germanów.
Pierwsze wzmianki o Celtach pojawiły się w I tysiącleciu p.n.e. w źródłach greckich. Przez pół tysiąclecia tworzyli oni politycznie i kulturowo silny element w Europie i Azji Przedniej. Wobec ludów pierwotnych osiadłych na północ od Alp byli oni przekazicielami materialnej i duchowej kultury Wschodu, Grecji, Rzymu.
Gdy zostali podbici przez Rzymian (w Galii) kultura ich połączyła się z rzymską i utworzyła kulturę galo-rzymską. Gdy Germanie weszli do Galii pierwiastek celtycki kompletnie zasymilował się. Jedynie w Anglii naród i kultura celtycka zagwarantowały sobie niezależność.
Połowa ostatniego tysiąclecia p.n.e. to czas największego rozwoju Celtów.
Wg Herodota ojczyzna Celtów leżała w zachodnio-południowej Europie.
W austriackim Hallstatt odkryto ślady rozległej kopalni soli (nazwanej białym złotem) i ponad 2k grobów. Znalezisko datuje się na wczesną epokę żelaza czyli VIII/V w p.n.e. (epoka przedceltycka). Był to znaczący ośrodek handlowy. Nie można mówić w przypadku Hallstatt, że było ośrodkiem Celtów ponieważ w tych czasach nie istniały plemiona, gdyż różne grupy etniczne podlegały różnym procesom i dopiero później powstały plemiona.
Na podstawie grobów z Hallstatt można stwierdzić, że już wtedy istniały różnice społeczne. Bogatsze były groby ciałopalne. Bazą ekonomiczną była uprawa ziemi, bydła i metalurgia żelaza.
Państwa etruskie i greckie kolonie były wzorcami, które naśladowały sąsiadujące z nimi ludy.
Celtowie wykształcili się na bazie kultury halsztackiej.
Pod wpływem Grecji zaczęto chować znamienitych wojów w pełnym rynsztunku. Urządzano przed władcą pojedynki bokserów, którzy nagradzani byli hełmem (świadczącym o wysokim statusie społ.). Zmarłych zaczęto chować w kurhanach (tych znamienitszych). Miało to miejsce w VII i VI w p.n.e.
Pierwsze przekazy pisane mówiły o obecności Celtów od Lasu Czeskiego aż po północną Szwajcarię i wschodnią Francję.
Rola szlachty plemiennej rosła dlatego, że byli oni zainteresowani wymianą nadwyżek produktów na inne towary, dzięki czemu rozwijało się rodzime rzemiosło. Polityczna rola szlachty rosła dzięki prowadzeniu wojen. Skutkiem wojen było zakładanie „zamków” warownych.
Celtowie byli nosicielami późnej kultury halsztackiej w zachodniej grupie. Nazwę Celtowie nosiło jedno plemię, które z czasem stało się wiodącym (pra-Celtowie).
Kolebką Celtów był górny Ren i Dunaj. Przypuszcza się, że przyczyną ekspansji celtyckiej był albo niedostatek ziemi uprawnej, który zmuszał część plemienia do migracji albo wyprawy łupieżcze.
Celtowie wtargnęli do Italii w 390 r p.n.e. i założyli między innymi Mediolan, Bolonię, Weronę. W 387 p.n.e. zwyciężyli Rzymian w bitwie nad Alią i złupili Rzym. Osiedlali się w północnej i środkowej Italii. Byli wmieszani w walki o hegemonię na półwyspie; walczyli razem z Rzymem i przeciwko Rzymowi- zależnie od sytuacji. Niespójność plemion celtyckich w Italii przyczyniła się do ich podboju przez Rzymian. Celtowie mieszkający poza „kolebką” często mieszali się z miejscową ludnością i częstokroć przejmowali ich kulturę materialną oraz technologie, dzięki czemu czasami trudno jest stwierdzić czy dany pochówek jest celtycki czy też nie. Przypuszczalnie w V wieku p.n.e. i już na pewno w IV Celtowie pojawili się we wschodniej Austrii, zachodnich Węgrzech i na terenach Czechosłowacji. Najechali oni plemiona wenedzkie i iliryjskie. Ostatnie dziesiątki lat IV wieku p.n.e. charakteryzują się walkami z Ilirami. Po śmierci Aleksandra Wielkiego napaści na ziemie Traków (w Bułgarii) nasiliły się. W około 280 p.n.e. wyruszyły trzy oddziały wojsk: jeden na Trację, dwa pozostałe na Macedonię i Ilirię. Kraj Macedończyków został złupiony, a król zabity. Wędrując przez Trację wbili się do Grecji i Tesalii- złupili, ale zima zmusiła ich do odwrotu. Różne grupy Celtów osiedliły się w Tracji i Ilirii.
Z dorzecza górnego Dunaju gromady Celtów zawędrowały na obszar Czechosłowacji, południowej Polski i na północ od Karpat wzdłuż biegu Dniestru aż do Morza Czarnego. Na stałe osiedlali się w dorzeczu górnego Dniestru.
Celtowie byli chętnie najmowani przez obcych władców do swoich wojsk. W 270 roku p.n.e. najemnicy założyli państwo w Azji Mniejszej wbrew lokalnie panującemu władcy. Nawet Egipt najmował ich do wojska i osiedlał najemników u siebie. Około 180 p.n.e. dynastia z Pergamonu (Azja Mniejsza) zawładnęła zamieszkałymi tam Celtami.
W V w p.n.e. w zachodniej Europie rozwijało się osadnictwo Celtyckie. Celtowie podbijając ziemie asymilowali zamieszkałe tam plemiona drogą oręża i infiltracji kulturowej. Proces zasiedlania Wysp Brytyjskich miał miejsce z obszarów Bretanii albo obszaru Calais. Przyczyną zasiedlenia wysp był napór Rzymian oraz Germanów jak i spory między plemionami. W V i VI w n.e. pod naporem Anglosasów nastąpiło kolejne wycofanie Celtów (do Irlandii itd.). „Upadek” Celtów wyrażał się wyłącznie w politycznym i militarnym wycofaniu się z peryferyjnego pasa ich inwazji (Cesarstwo urosło w siłę, napierali Germanie i inne dziady). Celtowie nie posiadali jednego państwa np. osadnictwo albo podboje nie miały szczelnego związku z ojczyzną Celtów. Wyjątkiem było państwo Galatów w Azji Mniejszej. Aż do IV w n.e. zachował się tam język celtycki i ich kultura.
Pierwsze plemię, które sprzymierzyło się z Rzymem to Eduowie. Celtowie znajdowali się między młotem a kowadłem: Rzymianami a Germanami. Sami Celtowie nie potrafili wytworzyć trzeciej siły i dlatego Rzymianom łatwo było stosować divide et impera. Plemiona celtyckie tkwiły w późnej fazie wspólnoty pierwotnej, demokracji wojskowej. Plemiona z tamtego okresu nie miały „świadomości narodowej”. Plemiona celtyckie jednoczyły się w walce przeciwko Rzymowi, ale nie na długo. Ruch migracyjny Helwetów (spowodowany naporem Germanów) był pretekstem do wkroczenia Cezara do Galii. Los plemion galijskich rozegrał się pod Alezją.
W I w p.n.e. z kontynentu na Wyspy Brytyjskie przybywały nowe masy ludności, między innymi plemiona belgijskie nie chcące podporządkować się panowaniu rzymskiemu. Wiodącą rolę pośród galijskich osadników przybyłych na wyspy mieli Catuwelauowie, którzy utworzyli jedno królestwo w południowo-wschodniej Anglii. Zostali rozgromieni przez Rzymian, ale inni Celtowie nie dawali się, a zwłaszcza Sylurowie zamieszkali we Walii. Po opanowaniu większej części wyspy Rzymianie woleli odgrodzić się od pozostałych niezależnych, celtyckich ziem (gł. Szkocja). Ziem angielskich nie zromanizowano tak silnie jak Galii, bo nie starczyło Rzymowi już sił (był wyczerpany problemami wewnętrzno-społecznymi). Od końca III w n.e. nasiliły się napady Irów, Szkotów i Saksonów na terytorium tej rzymskiej prowincji. Systematycznie z wyspy zaczęły znikać oddziały rzymskie. Od V wieku w coraz większym stopniu osiedlali się na niej Anglowie i Sasi kosztem Celtów i Piktów. Niektórzy Celtowie wyemigrowali do Bretanii; większą ostoją „czystych” Celtów pozostała Irlandia.
Metody „posługiwania” się żelazem trafiły do Europy za pośrednictwem Greków i Etrusków.
Produkowane przez Celtów (zwłaszcza przez Taurysków) żelazo uchodziło za jedno z najlepszych na świecie i było chętnie kupowane przez Rzymian, których centra handlowe przez stulecia miały je za podstawę. Właśnie dzięki rozwiniętej metalurgi Celtowie zyskali przewagę nad innymi pierwotnymi plemionami w okolicy. Osady celtyckie najczęściej lokowane były przy złożach surowców naturalnych. Złoża rud żelaza i znaczenie miast położonych w ich okolicach były istotnym czynnikiem zmian kulturalno-społecznych. Żelazo wydobywano na taką skalę, że uzyskiwano dużo ponad potrzeby lokalnej ludności. Nadwyżki szlachta wymieniała na greckie i etruskie towary luksusowe. W górnictwie celtyckiego żelaza przeważała metoda odkrywkowa, a tam gdzie nie można było jej stosować, budowano kopalnie. Jednostki produkcyjne żelaza we wsiach produkowały tylko na potrzeby lokalnej ludności, w oppidach na potrzeby ludności i eksport.
Celtowie oprócz metalurgi przejęli i udoskonalili technikę produkcji ceramiki jak i piece służące do jej wypalania, dzięki czemu produkowali dobrze wypaloną ceramikę. Osiągnęli mistrzostwo w obróbce drewna i skóry. Dobra metalurgia prowadziła do wydajniejszego rolnictwa, pod którego kątem wprowadzili także wiele innowacji (np. nowe gatunki hodowlanych zwierząt). Rolnictwo celtyckie należało w owych czasach do najlepszych w Europie- było bogate w nadwyżki zboża i bydła. Innowacje w dziedzinie orki umożliwiały obrabianie i uprawę nawet ciężkich i kamienistych ziem. By uniknąć wyjałowienia ziemi, Celtowie prawdopodobnie jako pierwsi w środkowej Europie, zaczęli ją nawozić. Przy zbieraniu plonów używali kosy i kosiarki ciągniętej przez osła (opisana przez Pliniusza). Do mielenia ziarna nie używali tradycyjnych żaren, ale ręcznie obracanych kamieni młyńskich umożliwiających mielenie większej ilości ziarna w krótszym czasie. Jeśli chodzi o hodowlę, dominowała świnia (ok 30%) i krowa (29%). Rzymianie chętnie importowali celtyckie świnie i wełnę z owiec. Konie celtyckie były wytrzymałe, zwrotne i posłuszne- odgrywały ważną rolę w walce przeciwko Rzymianom. Celtowie uprawiali płodozmian.
Ziemię rozdzielano między konkretne rodziny, a ich granice oznaczano rowami, płotami, murami lub żywopłotami. Istniały także wielkie połacie ziemi, ale te należały do wspólnoty.
Oppida były ważne militarnie, kulturowo i ekonomicznie. Były sercami, do których podczepione były mniejsze osady wiejskie. Celtyckie oppida osiągały rozmiary aż do 600 ha. Za wjazd do oppidum lub możliwość przejazdu prawdopodobnie pobierano cło. Niektóre ulice celtyckie w oppidach były nawet brukowane. Domy w oppidach grupowano w zagrody i oddzielano je płotkami etc.
To Grecy założyli Massilię. Zając był symbolem płodności. Handlarzy z południa interesowały przede wszystkim surowce naturalne z północy (np. cyna, żelazo, sól, złoto) oraz niewolnicy, bydło, skóry, wełna i produkty rolne. Po pojawieniu się oppidów handel został ułatwiony i uprawiano go na szerszą skalę. Podczas licznych wypraw Celtowie poznali monety, jednakże sami zaczęli je bić dopiero w II w p.n.e. (gdy stworzyli trwalsze struktury polityczne).
Szlachta najczęściej posiadała złoża surowców, dzięki czemu czerpała korzyści z handlu tymi towarami. W okresie lateńskim powstała instytucja „drużyn”.
Plemię- Arystokracja i Druidowie- Lud.
Wodzowie plemienia jak i przywódcy wojenni byli obieralni przez szlachtę, która tworzyła radę. Od rady zależał nie tylko wybór wodza i naczelnika plemienia, ale także jego decyzje. Wolni członkowie plemienia udawali się pod opiekę szlachcica, który zapewniał im egzystencję. W zamian musieli pełnić służbę zbrojną w czasach wojny, a w okresie pokoju zdawać część wypracowanych dóbr. Drużyny nie były związane z rodem, a niekiedy nawet z plemieniem. Pan i wasale zawierali umowę społeczną, dzielili radości i cierpienia, wierność i posłuszeństwo były maksymami moralnymi, dzielono się łupami i darami. Gdy pan umierał śmiercią gwałtowną, członkowie drużyny szli w jego ślady lub odbierali sami sobie życie. Zazwyczaj.
Druidzi byli zwolnieni z wszelkich opłat i powinności. Kierował nimi dożywotnio wybrany arcydruid. Druidzi cieszyli się szerokim poważaniem w całym społeczeństwie. Po śmierci arcydruida jego miejsce zajmował najbardziej poważany członek z tej klasy, jeśli ktoś był przeciwny jego wyborowi, głosowano w wyborach. Nauk druidów nie wolno było spisywać, bo dążyli do zachowania tajemnicy swych nauk. Druidowie rozstrzygali wszelkie publiczne i prywatne spory. Byli między innymi sędziami. Władza druidów wykraczała poza plemię i wyposażała Celtów w pewnego rodzaju ponadplemienną świadomość. W określonym dniu każdego roku, w poświęconym miejscu w centrum Galii odbywały się „zloty” najważniejszych druidów. Własna baza ekonomiczna uniezależniała druidów od szlachty i wzmacniała ich polityczno-ideologiczne działanie. Obie „klasy” działały we wspólnym interesie, więc nie dochodziło między nimi do zatargów. Rzymianie widzieli w druidach zagrożenie dla siebie, więc po podbiciu zrównali bogów rzymskich z celtyckimi i dzięki temu odebrali druidom pole, na którym mogli oddziaływać. Chrześcijaństwo też im dowaliło. Kobieta posiadała bardzo szanowaną pozycję w społeczeństwie celtyckim. Mężczyzna mógł mieć wiele kobiet, ale istniała „instytucja” żony głównej. Kobieta w społeczeństwie była w gruncie rzeczy samodzielna i w przypadku śmierci małżonka dziedziczyła cały majątek. W Irlandii rolnicy jako właściciela wspólnej ziemi postrzegali przywódcę klanu, który miał w interesie wszystkich zarządzać tą ziemią.
Wojsko celtyckie było w większości poborowe (wyjątki to drużyny): piechota, piechota na wozach („starożytna broń pancerna”) i jazda.
„Bron pancerna” to nic innego jak dwukołowe wozy bojowe, którymi wbijali się w oddziały wroga, rzucali bronią miotaną i zeskakiwali by walczyć.
Noszenie kolczugi lub pancerza łuskowego było tylko przywilejem szlachty. Hełmy noszone przez Celtów nadawały im pozory wielkości (rogi, rzeźbione zwierzęta, nasady etc.).
Wierzono, że chlubne przechowywanie czaszki przodka czy nawet znamienitego wroga pozwoli przenieść siłę i moc zmarłego na siebie i swoich potomków. Głowa to symbol siły. Głowy wrogów balsamowano i pokazywano z chlubą gościom. Najznamienitsze łupy najczęściej przybijano do ściany „saloniku”. Składali ofiary z ludzi, ale tylko z przestępców albo ochotników. Wierzyli, że ocalenie jednego życia ludzkiego wymagało poświęcenia innego. Kult przodków.
Trzej bogowie: Esus, Teutates, Taranis; ofiary z ludzi dla nich: Esus- powieszony na drzewie, Taranis- ofiary palone, Teutates- ofiary topione. Czczenie natury i zwierząt (zwłaszcza dębu i jemioły).
Taran po celtycku oznaczał piorun. Celtowie iryjscy spożywali mięso swoich ojców by tym samym przenieść na siebie ich siłę. Wierzono, że podczas snu przebywa się w bliskości bóstw i dzięki temu można dojrzeć przyszłość, więc często kładziono się spać przy wizerunkach bogów lub ich posągach etc. Spożycie mięsa ze zwierzęcia ofiarnego przez druida lub euhagena (przepowiadacza, wróżbity) miało dać mu moc wyjaśniania przyszłości.
1 listopada u Celtów był początkiem roku, a 1 sierpnia (koniec żniw) był dniem najlepszym do zawierania małżeństw. Wejście do celtyckich świątyń było zawsze od wschodu.
Artyści celtyccy czasami udawali się do Etrusków i Greków na nauki. Dochody ze sztuki czerpała głównie szlachta. Celtowie rozwinęli zdobnictwo abstrakcyjne. W zdobnictwie dokonała się symbioza stylu pre- i wczesnoceltyckiego z grecko- etruskimi inspiracjami. Ze zdobnictwa celtyckiego promieniuje głęboka witalność.
Dzięki druidom język staroceltycki zachował się szczątkowo.