2. XII. 2004 r prof. R. Madyda-Legutko

Klasyfikacja konstrukcji kamiennych wg R. Wołągiewicza:

• Kurhany z rdzeniem kamiennym nad pochówkiem centralnym (dookoła także może być jeszcze wieniec)

• Oznaczanie niektórych pochówków (płaskich oraz podkurhanowych) stelą

• Bruki kamienne w kręgach, np. Grzybnica

Obrządek pogrzebowy:

• Dość dużo pochówków dziecięcych (są one obecne także na ciałopalnych cmentarzyskach przeworskich)

• Pochówki zbiorowe - rzadko - najczęściej 2 dorosłe osoby lub dorosły z dzieckiem

• Na niektórych cmentarzyskach obserwujemy wkopywanie pochówków w starsze, zarówno płaskie jak i podkurhanowe

• We wczesnym okresie rzymskim bardzo często spotykane są pochówki szkieletowe w drewnianych kłodach

• Podstawowe wyposażenie, to wyposażenie „kobiece”, w którym od fazy B2 brak praktycznie przedmiotów żelaznych, narzędzi i broni

• Pochówki mężczyzn wyróżniane są antropologicznie, a także na podstawie obecności ostróg, bo w grobach męskich także może być nawet po kilka zapinek

Strój w fazie B2 wczesnego okresu rzymskiego:

• Bardzo często kolie paciorków szklanych i bursztynowych

• 2-3 fibule - dwie na ramionach, trzecia na piersi

• rzemienne pasy ze sprzączką o ramie półkolistej

• koniec pasa przechodzącego przez sprzączkę zakończony jest na dole okuciem, bardzo często silnie profilowanym; często doszywano dodatkowe 1-2 końcówki pasa

• pary bransolet

• w najbogatszych grobach na wysokości czaszki znajdowane były fibule spinały rodzaj zawoju na głowę?

Cmentarzysko z Pruszcza Gdańskiego:

• zapinki z grzebykiem na kabłąku, charakterystyczne dla fazy przejściowej do MOR styl barokowy (schyłek fazy B2 i początek fazy C1)

• A VII - fibula z wysoko i skośnie ustawioną pochewką

• Niekiedy igły do szycia oraz z tordowanym trzonkiem (związane z przęślikami?) Lendycze - fragmenty tkaniny spięte były taką igłą - rodzaj fastrygi?

• Masa paciorków - nie tylko jednobarwne

• Klamerki esowate - bardzo często ze srebra, zdobione filigranem (styl barokowy)

• Zapinki oczkowate i z kapturkami na sprężynie

• Półkolista sprzączka, płytki na obwód pasa oraz 2 silnie profilowane końcówki pasa

• 
  Złącza do pasa nie cały z rzemienia

• Pary bransolet wężowatych

• Fibule ze złotymi blachami na kabłąku charakterystyczne dla stylu barokowego

• Złote lub srebrne wisiorki kuliste

Wysoczyzna Elbląska (w kierunku Pasłęki i Łyny) - granica z kręgiem zachodniobałtyjskim - Wisła wpadała wtedy do zatoki (dzisiejszego Jez. Drużno) 3 prawobrzeżnymi ujściami na brzegu bardzo bogate cmentarzyska z faz B2/C1, C1 i C2, przypisywane przez Okulicza Gepidom (Weklice, Krosno, Elbląg-Pole Nowomiejskie).

Weklice w MOR:

• Bardzo dużo paciorków bursztynowych (wykrojone nożem lub obrabiane na tokarce), czasem bursztyn „obwiązany” brązowym pierścieniem

• Zawieszki z brązową osłoną, np. fragment zęba zwierzęcego, wisiorki opasane

• Pochówek kobiety w łodzi z trzciny (charakterystyczne dla strefy bałtyckiej):

• Bransoleta z rybim ogonem (bardzo rzadkie w k. wielbarskiej)

• 
  Fibula oczkowata

• Późniejszy pochówek męski:

• naczynie szklane

• A VI (faza C1)

• Części pasa

• Grzebień

• Bardzo bogaty pochówek:

• Naczynie brązowe - kociołek skośnie żłobkowany

• Misa terra sigillata (cała!)

• Gliniany skyfos pokryty glazurą - importowany ze strefy naddunajskiej

• Pochówek z początku MOR - A VII - bardzo rozbudowana, tzw. monstrualna - na nóżce złota blacha z wytłaczaną twarzą (Skandynawia, stanowiska bagienne)

• Rekonstrukcja pasa:

• Sprzączka z omegowatą ramą

• Obwód pasa okuty nitami

• W Skandynawii bardzo często do pasa troczono noże (w wielbarskiej rzadziej) lub mieszki

Unikatowe naczynia brązowe:

• Czarnówko (Pomorze Środkowe) - unikatowe naczynie - MISA VESTLAND - atasze uformowane są w kształt twarzy (wyraźnie widoczny węzeł swebski)

• Mušov (Morawy) - podobne naczynie z grobu książęcego koło stacji z okresu trwania wojen markomańskich - taka sama forma z podobizną przedstawiciela ludności germańskiej powstało na zamówienie elit germańskich

Formy pochówków wielbarskich z młodszego okresu rzymskiego:

• Ludność przesuwa się na Mazowsze, Podlasie i Wołyń, zanika na Pomorzu

• Mazowsze i Podlasie - głównie płaskie cmentarzyska birytualne (czasem przewaga pochówków szkieletowych, czasem ciałopalnych wpływy przeworskie)

• Wschodnia strefa k. przeworskiej - bardzo dużo elementów wielbarskich

• Kiedy k. wielbarska pojawia się na Mazowszu i Podlasiu pojawia się tam horyzont kurhanów TYPU ROSTOŁCKIEGO (pn. Mazowsze i Podlasie)

• stanowiska: Rostołty k. Białegostoku, Kitki, Pielgrzymowo

• Rostołty - komora przykryta brukiem, otoczona kamiennym wieńcem + jeszcze jeden wieniec - połączone są ze sobą promieniście rozchodzącymi się kamieniami; promienie z kamieni znane są także z Pomorza

• Jasonowa Dolina - centralny pochówek, dwa wieńce kamienne, pomiędzy nimi bruk - ślady po paleniskach ślady obrzędów pogrzebowych

• Kitki - pochówek w kłodzie w kurhanie rostołckim

• Pochówek w trumnie (posiadała wieko), oparty o duże głazy - bardzo bogato wyposażony w importowane naczynia, m.in. szklane - rogi do picia znane z Wysp Duńskich)

• ogromne, monumentalne założenia o średnicy do 60 m

• w punkcie centralnym komora, więc często wyrabowane zostały już w starożytności

• nadal kobiecy model wyposażenia i brak przedmiotów żelaznych

• faza C1b, C2 i D

• ich wpływ zaznacza się w k. przeworskiej: Przywóz, Lędzianówek

Przez cały czas trwania k. wielbarskiej naczynia są tylko lepione ręcznie (w k. przeworskiej ceramika toczona na kole).

Osady kultury wielbarskiej:

• dość dobrze rozpoznane na terenie Ukrainy (w Polsce słabo) - duże budowle halowe, np. Lepieszówka nad Horyniem

• Polska: Jastarnia, okolice Kwidzyna - Bystrzec (badany w okresie międzywojennym) - także duży budynek o charakterze halowym (80-100 m²) - charakterystyczne dla k. wielbarskiej i kręgu nadłabskiego (w k. przeworskiej małe budynki - 17-30m²) - podział na część mieszkalną z paleniskiem oraz część gospodarczą

Cmentarzyska k. wielbarskiej (napływa na Wołyń i Ukrainę w dwóch falach):

• z okolic Brześcia-Tryszyna - faza C1 - całkowicie ciałopalne

• bardziej na pd. - Ditinicze - faza C2

Interpretacja etniczna kultury wielbarskiej:

• Autorzy starożytni o Gotach:

• „Getica” - przekaz Jordanesa z 550 r, który zawiera tradycję wędrówki Gotów, którzy mieli przybyć ze Skandynawii na pd. wybrzeże Bałtyku, a następnie wywędrować na pd.-zach. obecnie relację Jordanesa interpretuje się dosłownie (wcześniej nie była tak traktowana - przyjmowano trzy fale napływu ludności - nad Odrę - następnie wzdłuż Noteci przez Mazowsze na południe, następnie nad Łabę i Dunaj)

• wcześniej o Gotonach wspomina także Tacyt - umiejscawia ich „poza Lugiami” (czyli na pn. od nich), ale nad samym morzem znajdowały się siedziby Rugiów i Lemiowów

• Ptolemeusz we wstępie do „Geografii” wymienia Zatokę Wenetyjską (Gdańską), nad którą mieszkali Wenetowie - poniżej nich Gytonowie

• Należy liczyć się z polietnicznością k. wielbarskiej kultura Gotów najbardziej widoczna jest tam, gdzie obecne są cmentarzyska z kurhanami i kręgami

• Część ludności wywędrowała, ale zachowała pewną tożsamość kulturową strefy zasiedlenia sugerują, że ludność z Pomorza wywędrowała na Mazowsze i Podlasie

Schyłek kultury wielbarskiej:

• Załamuje się już w fazie C3 - późne materiały znane są znad ujścia Wisły, ze strefy A, pojedyncze także z Mazowsza i Podlasia

• W okresie wędrówek ludów zachodzą zmiany na Pomorzu

• Obecnie uważa się, że przy ujściu Wisły pozostały jakieś plemiona, które stworzyły swoisty zlepek plemion, tzw. Vidiwariowie

Wczesny okres rzymski:

• Klasyczna kultura wielbarska - między Parsętą a Pasłęką

• Grupa gustowska - Pomorze Zachodnie

• Grupa lubuska - Ziemia Lubuska

• Ugrupowanie z Ziemi Pyrzyckiej

Młodszy okres rzymski:

• Kultura wielbarska wywędrowała z Pomorza Środkowego i pn. Wielkopolski, ale utrzymuje się w fazie C1, C2 i C3 nad dolną Wisłą - pojedyncze pochówki dębczyńska POR

• Grupa dębczyńska pojawia się na wyżej wymienionych terenach w miejsce k. wielbarskiej

GRUPA GUSTOWSKA

Zasięg: od dolnej Odry po rzekę Parsętę; Wołągiewicz rozszerza jej zasięg także na Wyspę Rugię i tereny po obu stronach Zatoki Szczecińskiej.

Rozwija się od schyłku fazy A3 po fazę C1a.

Wpływy z zewnątrz:

• Głównie tereny Rugii i Pomorza Zachodniego - materiały różniące się od klasycznych wielbarskich i tych znanych z lokalnych grup z terenu Meklemburgii

• Wolin, Uznam - pewne wpływy z kręgu nadłabskiego (zaliczana jest to grup z jego pogranicza):

• Zapinki A I 10

• Zapinki A II s. zach. - wczesna odmiana z kapturkami

• Fibule trąbkowate

• Ceramika zdobiona kółkiem zębatym

• Szpile metalowe ze zgiętą główką

• Sporo paciorków

• Pewne elementy z Wysp Duńskich, np. flaszkowate formy naczyń

• Elementy wielbarskie - bransolety sztabkowate (brak wężowatych!) można liczyć się z obecnością k. wielbarskiej w mniej lub bardziej czystej postaci

Obrządek pogrzebowy:

• małe cmentarzyska birytualne (po kilka grobów) - różnice ilościowe jeśli chodzi o pochówki szkieletowe na cmentarzyskach, nawet te zlokalizowane blisko siebie - na jednym może być ich 10, na innym 50

• 
  cmentarzysko w Lubieszewie - płaskie, birytualne, także kurhany książęce w dwóch grupach:

• schyłek fazy B1 może należy liczyć się z „dynastiami”?

• początek fazy B2

• Bardzo bogato wyposażone Eggers wprowadza do literatury pojęcie grobu książęcego TYPU LUBIESZEWO (podobne do grobów książęcych k. przeworskiej z Łęgu Piekarskiego i miejscowości Dębe)

• Pochówki szkieletowe, pokurhanowe, wyposażone w importy i miejscowe części stroju, brak w nich natomiast broni

• Lokalizowane poza cmentarzyskami rodowymi

GRUPA GUSTOWSKA

Zasięg: Ziemia Lubuska, lewy i prawy brzeg środkowej Odry, pojedyncze materiały znane z Ziemi Pyrzyckiej.

Rozwija się w ramach faz B1 i C1 - wtedy rozwija się także k. wielbarska i grupa gustowska.

Wpływy zewnętrzne:

• Elementy nadłabskie (grupa z pogranicza kręgu nadłabskiego) - ceramika zdobiona ornamentem wykonywanym radełkiem

• Wpływy przeworskie - obecność broni w grobach

• Żalęcino (Ziemia Pyrzycka) - przenikanie różnych prądów:

• Dużo szpil metalowych oraz zapinki z wysoka pochewką charakterystycznych dla Nadłabia

• Klamerki esowate, dwustożkowate paciorki, fibule jak w k. wielbarskiej

Obrządek pogrzebowy:

• Typowe cmentarzyska: Prądno k. Gorzowa, Łysogóry k. Pyrzyc, Cedynia.

• Niewielkie cmentarzyska (po kilka pochówków) - elementy nadłabskie, wielbarskie i przeworskie

• Dominuje ciałopalenie, pojedyncze pochówki szkieletowe

KULTURA WIELBARSKA na Pomorzu we wczesnym okresie rzymskim zajmuje tereny między Parsętą a Pasłęką.

GRUPA DĘBCZYŃSKA

Zasięg: od Łaby po dolną Odrę.

Powstała na bazie grupy gustowskiej, lubuskiej, ugrupowania z Ziemi Pyrzyckiej i rozrzedzonych resztek kultury wielbarskiej.

Powstaje u schyłku fazy C1 i trwa przez cały okres wędrówek ludów (faza D i ślady z fazy E), ale okres jej głównego rozwoju przypada na młodszy okres rzymski.

Powiązania:

• Wyraźne z Nadłabiem, głównie z jego pn. częścią (Meklemburgia i Holsztyn)

• Lepione ręcznie, szerokootworowe misy SCHALENURNEN - style:

• Styl Kuhbier

• Styl Dalhausen

• Naczynia z kolankowato zgiętym uchem, nawiązujące do terenów Holsztynu

• Części stroju - głównie fibule:

• A VII s.II

• A VI - fibule kuszowate o pełnych i krótkich pochewkach

• Z nakładanymi tarczkami na kabłąk

• Sprzączki omegowate

• Metalowe szpile

• W fazie C2 wyraźne powiązania ze środkowymi Niemcami (Turyngia)

• Importy fali turyńskiej z fazy C2 (wtedy pochówki książęce)

• talerze TYPU BIAŁĘCINO z charakterystycznymi haczykami

• szklane misy TYPU BIAŁĘCINO - cienkościenne, szlifowane

• W ciągu VI w. pojawia się sporo naczyń szklanych, np. TYP KOWALKI - puchary ze szlifowanymi owalami

• Na pocz. V w. sytuacja się komplikuje - dochodzą wpływy skandynawskie

Obrządek pogrzebowy:

• Małe cmentarzyska, góra po 40 pochówków

• Birytualizm przez cały okres rzymski - przewaga obrządku szkieletowego powiązania z terenami nadłabskimi i Danii

• Kobiety na prawym boku z podkurczonymi nogami, mężczyźni na wznak

• Groby nie są wyposażane w broń - obecność fibul inkrustowanych masą szklaną lub bursztynem, elementy pasów

• 
  Białęcino - nawiązuje do pochówków książęcych z fazy C2

• Brązowy talerz TYPU BIAŁĘCINO

• Misa szklana TYPU BIAŁĘCINO - z cienkiego szkła

• Pierścienie z gemmami

• Bransolety z gagatu

• A VI zdobione złotą folią (jak w kręgu nadłabskim)

• Łyżka (bardzo często obecne)

• Dębczyno:

• Naczynie SCHALENURNEN - nadal ceramika ręcznie lepiona - brak toczonej na kole

• Kolie paciorków bursztynowych i szklanych

• Naczynia szklane

Osady:

• Stanowiska: Dębczyno (także cmentarzysko), Lubieszewo

• Duże, powyżej 1 ha

• Budowle mieszkalne i gospodarcze wokół centralnego placu, ale rozmieszczenie budynków jest nieregularne

• Technika słupowa, klepiska z gliny lub kamienie na podłodze

• Paleniska zewnętrzne, ale brak reguły co do ich usytuowania

• Wymiary budynków są zróżnicowane (do 90 m²) - przypominają one budowle halowe, także na planie trapezów (może o charakterze gospodarczym?)

• W Dębczynie odkryto m.in. zapinki, naczynia szklane i paciorki

GRUPA MASŁOMĘCKA

Zasięg: Kotlina Hrubieszowska - pogranicze wielbarsko-czerniachowskie (materiały podobne do wielbarskich)

Powstała na pocz. fazy C1 (na przełomie faz C1 i C2) i trwa przez cały MOR (cały IV w.).

Obrządek pogrzebowy:

• Cmentarzyska i osady: Masłomęcz, Gródek nad Bugiem, Moroczyn k. Zamościa

• Pojedyncze pochówki: Będkowice-Kotorów

• Najstarsze zabytki odpowiadają stylowi barokowemu na Pomorzu, ale większość pochodzi z młodszego okresu rzymskiego

• Przewaga pochówków szkieletowych (na Mazowszu przeważa w tym okresie ciałopalenie) - duża ich część to pochówki cząstkowe:

• Zazwyczaj szkielet obcięty jest na wysokości dziesiątego kręgu piersiowego brak ramion, tułowia, głowy lub pochowane są tylko kończyny

• Czasem w pochówki szkieletowe wkopywano ciałopalne

• Znane są również pochówki szkieletowe z całym szkieletem, ale nie ułożonym w pozycji anatomicznej może zmarły został zawinięty w worek i wrzucony do jamy?

• W późnym okresie rzymskim w Barbaricum (krąg nadłabski, k. przeworska - Zakrzów, k. czerniachowska) spotykane są pochówki z zaburzonym układem anatomicznym

• Wyjątkowo pojawiają się pochówki popielnicowe - jeśli już, to był to pojemnik z materiału organicznego (organicznego Masłomęczu spalone kości znajdowały się w drewnianej skrzyneczce z żelaznym zamkiem)

• W fazie C2 obserwowane są groby (głównie kobiece), o charakterze wyposażenia wskazującym na kobiety sarmackie:

• Bransolety z paciorków

• Paciorki naszywane na odzież

• Amulety, magiczne zawieszki u pasa

• W pochówkach obecne są szczątki zwierząt, np. ptaków (łabędzi, żurawi), zajęcy, żółwi (jeśli pochówek jest niekompletny)

• Model wyposażenia zbliżony do wielbarskiego - brak broni, ceramika lepiona ręcznie, ale także toczona na kole o charakterze czerniachowskim (np. Moroczyn), fibule i paciorki

• Znajdowano także warstwę ciałopalenia nad pochówkami szkieletowymi

• Elementy wyposażenia: przęsliki, wisiorki kuliste, które dzwonią, sygnety, muszle (często zawieszane, a nie opasywane jak w k. wielbarskiej)

• Prof. Kokowski twierdzi, że pochówki szkieletowe zakładane były na linii kręgów reminiscencja z północy, z klasycznej kultury wielbarskiej, bo w Kotlinie Hrubieszowskiej brak jest kamienia

Osady: Hrubieszów-Podgórze (duży budynek o charakterze halowym z częścią mieszkalną i gospodarczą dla zwierząt).

Obecnie mówi się o kręgu kultur gockich:

• Kultura wielbarska

• Grupa masłomęcka

• Kultura czerniachowska

---