Charakterystyka kultury lateńskiej w kontekście archeologicznym:
Podział chronologiczny (Za K. Godłowskim):
LT A: ok. 470-380 r.p.n.e.
LT B: 380-250 r.p.n.e.
B1 380-320/310 r.p.n.e
B2 320/210 r.p.n.e.
LT C 250-125 r.p.n.e.
C1 250-200 r.p.n.e.
C2 200-125 r.p.n.e.
LT D 125-10 r.n.e
D1 125-50 r.p.n.e
D2 50 r.p.n.e.-10 r.n.e.
Kształtowanie sie kultury lateńskiej w LT A
Do wytworzenia się kultury LT i wczesnego stylu LT doszło na terenie zachodniochalsztackiego kręgu kulturowego na początku/w pierwszej połowie V w.p.n.e Nowy styl manifestuje się tutaj głównie w bogatych pochówkach podkurhanowych określanych jak książęce, spotykanych najczęściej nad Renem i Mozelą (Rheinheim, Swarzenbach), w Szampanii (La Gorge Meillet, Somme-Bionne), Mniej licznie spotyka się je w środkowej Francji - m.in. w Burgundii, aż poza środkową Loarę, oraz nad górnym Renem I w pn. Wirtembergii.Od tych obszarów terytorialnie izolowana jest wschodnia część strefy grobów książęcych z LT A obejmująca Austrię, pn-wsch. Bawarię i Czechy. Brak natomiast grobów książęcych na terenie późnohalsztackiego centrum kulturowego (Badenia-Wirtembergia) gdzie występowały one licznie w Ha D. Pomimo wyraźnych różnic lokalnych groby książęce odcinają się od pozostałych pochówków z tego okresu wyposażeniem, formą i lokalizacją z dala od dużych cmentarzysk. Zmarli pochowani byli przeważnie w dużych komorach drewnianych nakrytych kurhanami, jedynie w Szampanii przeważają groby płaskie z komorą wykutą w kredowym podłożu. W Większości wypadków występuje obrządek szkieletowy, spotyka się też jednak groby ciałopalne, które przeważają w środkowej Francji i w grupie wschodniej. Charakterystyczny jest - nawiązujący do tradycji halsztackiej - zwyczaj składania zmarłego na wozie, z tymże tu spotykamy przejęty z obszaru śródziemnomorskiego wóz dwukołowy. Pochówki takie przeważają w Szampanii ( ponad 100) I występują również nad Renem i w grupie wschodniej. Przeważają groby męskie, spotyka się jednak także kobiece.
Charakterystycznym elementem wyposażenia są etruskie naczynia brązowe ze środkowej i pn. Italii. Obserwuje się pewne zahamowanie napływu importów greckich, które przeważały w okresie halsztackim. Do najczęściej spotykanych typów należą dzbany z dziobowatym wylewem, misy, wiaderka (situle) i "stamnosy". Naczynia brązowe są stosunkowo rzadkie w Szampanii, gdzie bogato reprezentowane jest uzbrojenie, m.in. brązowe hełmy. Rzadko spotyka się czerwonofigurową ceramikę grecką, pojawiają się natomiast naczynia toczone miejscowej produkcji. Broń spotyka się w grobach męskich, natomiast pochówki obojga płci wyposażane są w ozdoby: zapinki, bransolety, pierścienie, klamry, pasy łańcuchowe. Naszyjniki/torquesy występują wyłącznie w grobach kobiecych.
Uchwytny jest w niektórych przypadkach związek tych pochówków z okolicznymi grodami/osadami obronnymi czy w przypadku Nadrenii z centrum produkcji żelaza. K. Godłowski łączy te pochówki z warstwą arystokracji-wojowników.
W wyrobach z wyżej wspomnianych grobów najpełniej reprezentowany jest wczesny styl lateński.. Charakteryzuje go zamiłowanie do bogatej ornamentyki oraz występowanie różnego typu i prowieniencji elementów i sposobów zdobienia. Poza halsztacką tradycją geometryczną występują tu motywy roślinne, jak spirala, palmeta i stylizowana wić zapożyczona z archaicznej sztuki greckiej i etruskiej. Zapewne z tego samego źródła pochodzą motywy zoo- I antropomorficzne.
W przypadku tych pierwszych mówi się również o oddziaływaniach scytyjskich.. Powszechnie stosuje sie zdobienie plastyczne w postaci listw, zgrubień i wypukłych rzeźb. Mocno akcentowany jest motyw głowy ludzkiej, co łączy się z wierzeniami I przypisuje się jej szczególne znaczenie i siłę magiczną. Traktuje się ją często w sposób karykaturalny, albo też silnie stylizowany, tak, że zlewa się prawie całkowicie z pozostałą ornamentyką. Często spotyka się także ornament opadającej kropli lub rybiego pęcherza..Typowe zdobione w tym stylu przedmioty to:
Złote bransolety i naszyjniki z pieczątkowatymi zakończeniami zdobionymi często motywem głowy ludzkiej lub zwierzęcej
Fibule zdobione na kabłąku i na zakończeniu odgiętej do tyłu nóżki maskami ludzkimi lub wyobrażeniami głów zwierzęcych, przy czym częstym motywem była głowa ptaka.
Okucia rogów do picia i naczyń drewnianych
Długie miecze z iksowato ukształtowaną rękojeścią zakończoną wizerunkiem głowy ludzkiej, ozdobne pochwy mieczy - żelazne lub brązowe.
Inne typowe zabytki :
Fibule typu Marzabotto - wykonane z drutu wczesnolateńskie fibule o zagiętej do tyłu profilowanej nóżce.
Różnego rodzaju ozdoby obręczowe, m.in: zdobione na obwodzie trzema lub czterema zgrubieniami bransolety, naszyjniki zakończone uszkami lub o zgrubiałych końcach nawiązujące do form z grobów książęcych a także ażurowe klamry do pasa. Z broni częste są długie jednosieczne noże bojowe. Znane są także wyroby halsztackie jak fibule typu Certosa. Pojawia się ceramika toczona na kole, m.in. typu Brabah z terenu Niemiec i Czech z ornamentem stempelkowym, częściowo o motywach roślinnych.
Wyróżnia się dwa zasadnicze kręgi:
Teren występowania grobów książęcych, tworzący łuk obejmujący północny rejon dawnej zachodniohalsztackiej prowincji kulturowej. Obejmuje on pn-zach. Austrię płd-zach Czechy, pn-wsch Bawarię I obszar niemieckich "Mittelgebirge" sięgając na pn-wsch po las turyński, dalej poprzez Nadrenię ( m.in.młodsza faza kultury Hunsruck-Eifel) aż po wschodnią i środkową Francję. Występują tu podkurhanowe bogato wyposażone pochówki. Sądzi się, że na terenie tego kręgu - w Szampanii uformowała się właściwa kultura lateńska.
Północna Szwajcaria, południowe Niemcy, środkowe Czechy, Morawy, Zachodnia Słowacja. Występują tu płaskie cmentarzyska szkieletowe ( m.in. Munsingen).
Nadal użytkowane są osady obronne z okresu halsztackiego, na terenie niektórych z nich powstają późniejsze oppida ( np. Zavist).Jednym z kurhanów z LT A jest kurhan z Hofdorf, gdzie badania prowadzono w latach 1978-1979. Przebadano 340 m2 powierzchni, dolne partie komory grobowej przenoszono w całości do laboratoriów. Rekonstruowana wysokość kurhanu to 6 m, średnica 40 m. Niedaleko kurhanu istniała osada, sam zaś grobowiec zbudowany był na łące. Komora grobowa miała wymiary 11x11 m, i była zagłębiona w ziemię na 2,4 m. w nią wbudowana była 2-ga komora o wymiarach 4,7x4,7 m, obie były w konstrukcji zrębowej. Były one przysypane kamienia o wadze 50 ton. Od północy funkcjonował kolisty mur z wejściem w środku, wyłożonym brukiem/murem, który prowadził od wejścia do komory. Odnaleziono także trzy zasypane doły odpadkowe, gdzie znaleziono m.in. wyroby żelazne, brązowe, ceramikę etc. Wejście w kamiennym murze założono kamieniami, a na obwodzie kurhanu wbito w odstępie co 3 m dębowe pale. Oprócz centralnego pochówku istniały dwa inne. Zmarły leżał na brązowej sofie, w brązowym kotle obok niego znajdował się miód pitny, na ścianie zawieszony był kołczan wykonany z czarnej topoli, oprócz tego 9 rogów: 8 rogów turów i jeden żelazny ze złotymi elementami. Kocioł przykryty był tkaniną, a na niej stała złota misa. Na wozie znajdowało się 9 talerzy brązowych i 3 misy, nóż, toporek i narzędzie rogowe. Z wozu zachowało się jarzmo i elementy żelazne, elementy uprzęży i bat z elementami brązowymi. Na ścianach zawieszone były tkaniny spinane brązowymi zapinkami. Pod sofą znajdowała się duża ilość gałązek drzew i kwiatów czerwonej koniczyny, Na sofie znajdowała się 3 cm warstwa tkanin (lnianych i z konopii) oraz skóra borsuka. Zmarły miał 1,9 m wysokości.
Z terenu kultury Hunsbruck-Eifel znamy kurhan z Klein Asperglen rozkopany w XIX w. przez Niemców, ale zbadany stosunkowo dobrze z tej racji, że badania prowadził geolog metodą sztolni. Komora główna była wyrabowana, komora boczna nie. Komora główna: 3x4 m, komora boczna: 2x3 m. Kurhan był wysoki na 6,7, szerokość podstawy wynosiła 60 m. Grób boczny uważa się za męski ze względu na wyposażenie, miał być on grobem ciałopalnym. Wyposażenie obejmuje: misę miejscowej produkcji, południowoszwajcarską ciste, Stamnos etruski z Vulci ( do mieszania wina) 34 cm wysoki, konewkę dziobkowatą do rozlewania wina wysoką na 0,5 m: produkt już celtycki, małe denko, długi i smukły ostro załamany korpus; czerwonofigurowy kyliks ze złotymi okuciami - dzieło malarza Amfitryta ( Ateny, ok 450 BC); okucia rogów do picia: 14,5, 16 cm, wykonane z żelaza i brązu platerowane blachą złotą; plakietki typu weisskirchen: inkrustowane koralem lub bursztynem ( wykonujący je posiadał znajomość złotego cięcia i cyrkla),bransoleta, klamra żelazna.
LT B
Ujednolicenie i egalitaryzacja kultury celtyckiej, rzadziej spotyka się groby książęce. Tradycje starszych warsztatów reprezentują przedmioty wykonane w stylu waldalgesheimskiem charakteryzującym się stosowaniem motywów roślinnych, a zwłaszcza spiralnie zwiniętej wici. Poza stanowiskiem eponimicznym przedmioty wykonane w tym stylu występują w bogatych pochówkach w Italii, wschodniej Francji, Szwajcarii i na Bałkanach. W znacznej mierze są to znaleziska luźne. Bardzo mało znanych jest osad z tego czasu, za to sporo jest przebadanych płaskich cmentarzysk szkieletowych. Cmentarzyska te nie występują równomiernie, ale tworzą szereg mniejszych lub większych zgrupowań. Na terenie Szampanii nadal spotyka sie pochówki z wozami, ale jest ich zdecydowanie mniej, nie są również wyposażane tak obficie jak poprzednio. Na terenie kultury Hunsbruck-Eifel występują nadal szkieletowe i ciałopalne cmentarzyska podkurhanowe. Na terenie Bretonii ubogo wyposażone płaskie pochówki szkieletowe występują raczej pod koniec LT B, poprzedzały je niewielkie podkurhanowe pochówki ciałopalne, nad którymi wznoszą się kamienne stelle. Na terenach nadreńskich płaskie pochówki szkieletowe sięgają Palatynatu po płd. granicę k. Hunsbruck-Eifel..
Poza tą strefą pozostaje część niemieckich mittelgebirge, gdzie mamy do czynienia jedynie z silną penetracją k. LT. W Palatynacie, Pn. Wirtembergii I Alzacji spotyka się też nieliczne kurhany. Sporo cmentarzysk LT występuje na terenie Szwajcarii I płd Niemiec. Duże powiązania z Bawarią wykazuje obszar środkowych i pn. Czech, gdzie zanotowano ponad 300 płaskich cmentarzysk szkieletowych. Z tego okresu pochodzi tez wotywne znalezisko z Duchcowa, gdzie w leczniczym źródle mineralnym znaleziono kocioł z ponad 2000 zabytków, głównie zapinek. W płd. Czechach miała w dalszym ciągu egzystować grupa o lokalnych tradycjach HD-LT, której przypisuje sie groby ciałopalne płaskie i kurhanowe. Do tej grupy nawiązuje grupa Ślężańska, natomiast zlokalizowana na Wyżynie Głubczyckiej inna grupa nawiązuje do obszaru Moraw. W Austrii cmentarzyska tego okresu tworzą kilka wyróżniających się skupień. Jedno z nich wykazujące kontynuację od LT A znajduje się w rejonie złóż soli w okolicach Salzburga. Kolejne duże skupisko cmentarzysk znamy z terenu Moraw, gdzie część cmentarzysk można łączyć ze schyłkiem LT A, lecz wyraźne nasilenie ich użytkowania przypada na LT B2. Ważniejsze stanowiska to Holubice i Brno-Malomerice. Na terenie Słowacji sporo zespołów z LT B2, mniej wcześniejszych, sporo cmentarzysk na terenie Węgier, do których nawiązują nekropole w pn Chorwacji, Serbii, Słowenii, Banacie. Najdalej wysunięta na wschód grupa cmentarzysk znajduje się w Siedmiogrodzie. Kotlina Karpacka i przyległe obszary Moraw, wsch. Austrii I pn-zach części Bałkanów tworzą odrębną subprowincję, co zaznacza się w typach zabytków i rytuale pogrzebowym, gdzie liczniej występują pochówki ciałopalne I bogatsze wyposażenie w ceramikę.
Formy przewodnie LT B:
Różnego rodzaju ozdoby obręczowe spotykane przeważnie w grobach kobiecych, niezdobione, lub zdobione karbowaniem czy profilowaniem, formy taśmowate z ornamentem wybijanym. Wykonywane są zarówno z brązu jak i z żelaza. W dalszym ciągu występują torquesy.
LT B1:
Fibule duchcovskie - charakteryzują się profilowaną, silnie wygiętą w kierunku kabłaka nóżką. Przeważają w strefie wschodniej.
Fibule typu Munsingen - o nóżce zakończonej dużą tarczką, często inkrustowaną koralem, emalią lub rogiem, albo nałożoną na tarczkę ozdobną rozetką. Przeważają na obszarze Szwajcarii i płd. Niemiec.
LT B2:
Fibule z dużą kulką umieszczoną na nóżce wywodzące się z form duchcovskich, występują w tej samej strefie. Rozpoczyna sie rozwój szczególnie bogato zdobionych i zróżnicowanych bransolet, naramienników i nagolenników. Szczególnie charakterystyczne są okazy składające się z połączonych ze sobą pustych półkul, gładkich lub zdobionych dalszymi wypukłościami I rozetami. Te i inne zabytki należą do stylu plastyczego: charakteryzuje go zamiłowanie do form wypukłych i szerokie stosowanie motywów spiralnych. Popularny jest szczególnie w strefie wschodniej. Pojawiają się kobiece profilowane pasy łańcuchowe.
W grobach męskich bogato reprezentowane jest uzbrojenie: długie obosieczne miecze z wyraźnie wyodrębnionym silnie zwężającym się sztychem, pochwy zdobione ornamentem rytym lub wytłaczanym, groty włóczni, czasem z okuciem drzewca, elementy tarczy (okucia, imacze, umba). Rzadko występują hełmy, które częściej spotyka się w Italii. Ceramika różnorodna, najczęściej toczona na kole siwa, z listwami plastycznymi, lecz bez żadnego innego ornamentu, są to najczęściej naczynia misowate, wazowate i puchary. Ceramika ręcznie lepiona spotykana jest rzadziej, co uwarunkowane jest słabym poznaniem osad.
Zazwyczaj spotyka się płaskie groby szkieletowe w pozycji wyprostowanej na wznak lub skurczonej. Często spotyka się ślady drewnianych trumien, niekiedy występują pochówki w komorach. Spotyka się także pojedyncze pochówki otoczone rowem. Niektóre pochówki szkieletowe posiadały obstawę kamienną. Bardzo rzadko spotyka się kamienne stele. Dość często występują pochówki podwójne zarówno różnych jak i tej samej płci. Pojawiają sie pochówki bez głowy, co wiąże się z magicznym znaczeniem głowy ludzkiej. Często spotyka się w grobach kości zwierzęce, zwłaszcza świni, oraz resztki pożywienia roślinnego. Oprócz przeważających pochówków szkieletowych występują ciałopalne, obecne na terenie całej k. LT w ciągu jej trwania, choć nie zawsze reprezentowane na wszystkich cmentarzyskach. Ciałopalenie częściej spotyka się w strefie wschodniej, pochówki są zarówno popielnicowe jak i jamowe, te ostatnie przeważają. Tendencja do liczniejszego występowania ciałopalenia pojawia się w LT B2.
Cmentarzyska liczą zazwyczaj kilkanaście lub kilkadziesiąt grobów, wyjątkowo ich liczba przekracza 200 (Munsingen). W obrębie cmentarzysk da się uchwycić mniejsze skupienia. Występuje duże zróżnicowanie w bogactwie wyposażenia pochówków. Większość grobów jest ubogo wyposażona, spotyka się też obiekty pozbawione darów.
Odrębne rysy wykazuje k. Hunsruck-Eifel obejmująca tereny od Luksemburga na zachodzie po środkowy Ren na wschodzie, od krawędzi gór Eifel na pn. po dolinę rzeki Nahe na wsch. Dzieli się ona zasadniczo na dwie grupy: wschodnią i zachodnią. W LT należy ona do rejonu krystalizacji k. LT, zwłaszcza jej zachodnia część. W LT B na omawianym terenie wciąż przeważają groby kurhanowe często zawierające większą ilość grobów ciałopalnych/szkieletowych, w przypadku tych pierwszych kurhany często sypane są na miejscu stosu. Spotyka sie też groby płaskie. Silniejsze związki z właściwą k. LT wykazuje strefa zachodnia, gdzie w większej ilości występują zapinki o konstrukcji wczesnolateńskiej, broń i ceramika toczona na kole. Do tej kultury nawiązuje obszar południowej Belgii, gdzie występują pochówki kurhanowe w obrządku szkieletowym. Ludność w.w. k. utożsamia się ze znanymi z czasów Cezara Trewerami.
LT C
Okres ten jest niejednolity z punktu widzenia zjawisk kulturowych i gospodarczych. Kryterium wydzielenie LT C jest występowanie pewnych form zabytków: m.in. zapinek o konstrukcji środkowolateńskiej o nóżce połączonej z kabłąkiem.
Dla LT C1 charakterystyczne są fibule ze zgrubieniami/kulką na kabłąku, spotyka się bransolety i naramienniki o zakończeniach lub całym obwodzie zdobionym profilowaniem. Występują wciąż bransolety wykonane z sapropelitu, pojawiają się szklane bransolety i pierścieniowate paciorki. Szczególnie charakterystyczne dla LT C są bransolety zdobione podłużnym profilowaniem lub różnego rodzaju plastycznymi, brodawkowatymi występami. W grobach kobiecych występują w dalszym ciągu brązowe pasy łańcuchowe.
W LT C 1 występuje stały zestaw przedmiotów: długi obosieczny miecz o dzwonowatym jelcu w żelaznej pochwie z przynitowaną do niej zawieszką, często zdobiony rytym lub wytrawianym ornamentem roślinnym, bądź ornamentem wybijanym tłoczkiem. Podobną ornamentykę można spotkać na charakterystycznych włóczniach o szerokim liściu. Występują pojawiające się już w LT B2 umba taśmowate. Charakterystyczne są formy późnych pasów żelaznych łańcuchowych z ciasno zwiniętych ogniw zdobionych ornamentyką wybijaną, służące do zawieszania miecza. Oprócz naczyń toczonych na kole o siwej powierzchni i ceramiki grubej roboty ręcznie lepionej pojawiają się naczynia garnkowate czy też wiadrowate wykonywane z gliny z dużą domieszką grafitu o zgrubiałej krawędzi, zdobione ornamentem pionowych żłobków wykonanych często narzędziem grzebykowym. Te ostatnie naczynia występują po LT D, przy czym szczególnie charakterystyczne są dla Europy środkowej.
Dla LT C2 charakterystyczne są fibule o długiej sprężynie i górnej cięciwie oraz słabo wygiętym kabłąku i nóżce pozbawionej profilowania, przy czym wyjątkiem są okazy typu Motschwill charakteryzujące się także rozszerzonym kabłąkiem i występujące w środkowej Szwajcarii, południowych Niemczech i Europie Środkowej. Rzadko spotyka sie metalowe ozdoby obręczowe, zamiast których pojawia się sporo szklanych. Forma miecza pozostaje taka sama, natomiast zawieszka pochwy staje się bardziej wąska i wydłużona. Umba stanowią rozwiniętą formę okazów znanych z LT C1, są prostokątne lub z rozszerzonymi skrzydełkami z owalną lub łódkowata wypukła kalotą. Typowe są także pojawiające się już w wcześniejszej fazie klamerki do pasa z długim ramieniem zakończone guziczkowatym występem. Występują nadal ceramika grafitowa, na niektórych terenach pojawia się malowana.
Zasięg k. LT nie wykazuje większych zmian, jedynie silniej zaznacza się latenizacja zach. Francji. Na wybrzeżu M. Śródziemnego w Prowansji i Langwedocji rozwija się lokalna grupa wykazująca silny udział elementów LT, obok których występują starsze elementy związane z miejscową: Liguryjską i Iberyjską ludnością. Wpływ cywilizacji antycznej widać m.in. na terenie osiedli takich jak Entremont i Enserune: w pierwszym odkryto plan miasta zbliżony do antycznego, fortyfikacje z kamiennymi wieżami, kamienne domy budowane bez zaprawy i wreszcie świątynię z licznymi rzeźbami, w których widać wpływy antyczne. Importowano wino, co poświadczają zarówno znaleziska amfor jak i przekazy pisane. W płn. Francji zaznacza się natomiast silnie zróżnicowanie kulturowe i wytworzenie się subprowincji, której ludność identyfikuje się z Belgami. Charakterystyczne są dla niej płaskie groby popielnicowe wyposażone w broń i swoista ceramika. Cmentarzyska tego typu występują także w Normandii i Brytanii. W tym czasie w całej Francji pojawią się wysoko rozwinięta postać LT manifestująca się występowaniem oppidów. Na zachód od Środkowego Renu zanika k. Hunsbruck-Eifel, a na jej terenie pojawiają się płaskie cmentarzyska ciałopalne typowe dla właściwej LT. Cmentarzyska takie, silnie zróżnicowane lokalnie, spotyka się na płn. i płd od środkowego Menu ( poprzednio występowały tam płaskie cm. szkieletowe), Okres występowania takich cm. po obu stronach środkowego Renu wyróżnia się jako odrębny etap rozwoju i określa się jako młodszy okres lateński. Dla cmentarzysk tych charakterystyczna jest obecność grobów popielnicowych, obok których spotykamy różne formy pochówków bezpopielnicowych - szczególnie często skupienia czystych kości, rzadko zaś groby jamowe ze szczątkami stosu. w LT B2 tego typu obrządek znany był na płd rubieżach LT i być może należał do efektów kontaktów ze światem antycznym, konkretnie z cywilizacją grecką.
W płd Niemczech, Szwajcariii Szampanii dominuje jeszcze szkieletowy obrządek (wyłączna forma na cm. w Munsingen), przy czym w LT C2 obserwuje się tendencję do zubożania wyposażenia lub jego braku. Pod koniec LT C2 ciałopalenie staje się bardziej powszechne w płn-wsch Francji. Na obszarze środkowej Europy obserwujemy zanik cmentarzysk, co pozostaje w kontraście z dużą ilością osad z tego czasu. W późnolateńskim zanikają także cm. na terenie Niemiec, Szwajcarii i części Francji. Zanik cmentarzysk związany ze zmianami w obrządku tłumaczony jest m.in. na przykładzie oppidum w Bibracte, gdzie stwierdzono przechowywanie popielnic z ciałopaleniem w obrębie domów, na terenie Oppidum w Manchingu znaleziono wielką ilość szkieletów i rozproszonych kości ludzkich oraz broń, m.in. miecze pogięte w sposób podobny do tego, jaki występuje w grobach ciałopalnych. Kości ludzkie spotykamy też na innych osadach póżnolateńskich.
Kultura Lateńska doby oppidów/LT D
Z LT C2 wiąże się powszechnie pojawienie się na terenie celtyki oppidów i związane z tym głębokie przemiany o charakterze społecznym, gospodarczym i kulturowym. Powstanie oppidów jest jedną z manifestacji tego zjawiska - były to osady obronne, w których koncentrowało się życie polityczne, gospodarcze i społeczne. Położone są na miejscach z natury obronnych i otoczone potężnymi umocnieniami. Obszar ich waha sie od kilkunastu hektarów do kilku a nawet kilkunastu km2 ( np. Heidengraben koło Grabenstenen w płd Niemczech - 16,6 km2). Na terenie Europy środkowej występują one z reguły w znacznej odległości od siebie, w zachodniej znacznie gęściej. W Wielkiej Brytanii i Francji część z nich można interpretować jako duże osiedla o mniejszym znaczeniu.
Uważa się, że powstanie oppidów było wynikiem kontaktów ze światem śródziemnomorskim ( np. Mediolan - główny ośrodek plemienia Insurbów), chociaż sam rozwój społeczno-gospodarczy stworzył podstawowe warunki do ich powstania. Postęp w dziedzinie upraw zaznacza się wprowadzeniem ciężkiego narzędzia ornego wyposażonego w radlicę i krój płużny. Pliniusz poświadcza wynalezienie na terenie Recji narzędzia ornego wyposażonego w koleśny ruchomy przodek tak jak u współczesnego pługa, a także użytkowanie żniwiarki, znanej też z galo-rzymskich przedstawień ikonograficznych. Znamy żelazne ostrza półkosków i długich kos, a także nowy typ sierpa tzw. równoważnego o odgiętej do tyłu pod kątem prostym rękojeści. Na dużą skalę używane były kamienne żarna rotacyjne. Sporą rolę hodowli poświadczają źródła pisane odnoszące się do celtyki, a znaleziska m.in. z oppidum w Manchingu wskazują na główna rolę bydła, świni, mniejszą owcy czy konia. Wysoki poziom rolnictwa poświadcza też Cezar.
Rozwinięta była produkcja żelaza ( m.in w Noricum czy Nadrenii), a ślady jego produkcji spotyka się też na oppidach, znane było nawęglanie w celu uzyskania stali jak i zgrzewania jej z miękkim żelazem. Równie wysoko stała obróbka i produkcja z metali kolorowych: z brązu wykonywano ozdoby i naczynia itd., znano metodę odlewania i kucia z drutu i blachy. Mniej mamy dowodów na działalność złotniczą, choć poświadczają ją liczne monety jak i znaleziska krążków menniczych na oppidach oraz źródła pisane. W przeciwieństwie do wczesnolateńskiego rozwinięta była obróbka srebra służącego do produkcji monet i ozdób. duże znaczenie miała produkcja szkła służącego wyłącznie do produkcji ozdób. Z różnych gatunków węgla krystalicznego wykonywano bransolety, m.in. z sapropelitu, gagatu czy lignitu. Na wysoki poziom obróbki kamienia wskazują celtyckie rzeźby kamienne. Również obróbka drewna nie pozostawała w tyle, a na terenie oppidów i w skarbach występuje duża ilość związanych z nią narzędzi: siekier, cioseł, dłut, pił etc. Dobrą sławą cieszyły się wozy celtyckie: ich metalowe części znamy z pochówków wczesnolateńskich i z oppidów, ich przedstawienia z ikonografii, a naśladownictwa z północnoeuropejskich znalezisk bagiennych. Rozpowszechnione były zarówno cztero jak i dwukołowe wozy o silnej, lekkiej konstrukcji z szprychowymi kołami. Znano tokarstwo i umiejętność wyrobu naczyń drewnianych (wiader, beczek) z klepek - nieznaną w świecie śródziemnomorskim. Na wielu oppidach i osadach otwartych natrafiono na zgrupowania kopułowych pieców garncarskich z komorą wypałową oddzieloną od paleniska rusztem wspierającym się na przegrodzie. Eksploracja złóż odbywała się metodą odkrywkową lub kopalniana, ale nie posiadamy zbyt wiele wiadomości na ten temat. Na terenie Alp natrafiamy na ślady dróg celtyckich z niektórymi odcinkami wykutymi w skale, z Szwajcarii z Corneaux les sauges znane są pozostałości solidnego dębowego mostu. Na rozwój handlu wskazują liczne zabytki znajdowane na oppidach, np. na oppidum w Manchingu znaleziono ozdoby prowieniencji italskiej, alpejskiej czy północnoeuropejskiej. Z terenu Francji, Anglii i Niemiec znamy sztaby żelaza o znormalizowanych kształtach, które mogły służyć zarówno jako płacidło jak i sposób transportu surowca, nie występują one w celtyce wschodniej. Liczne znaleziska amfor wskazujące na handel winem oraz fibule italskie wskazują na silne kontakty z południem.
Mennictwo celtyckie miało rozwinąć się pod wpływem kontaktów ze światem greckim w końcu III w. pierwsze monety były ścisłymi naśladownictwami tetradrachm i staterów Filipa II i Aleksandra Macedońskiego bitych w połowie IV w., ale rozpowszechnionych także w czasach późniejszych. Przypuszcza się, że stanowiły one żołd dla celtyckich najemników w służbie władców hellenistycznych. Późniejsze emisje wykazują zbarbaryzowanie i zniekształcenie wyobrażeń, natomiast pojawiają się egzemplarze o oryginalnych motywach celtyckich, później zaznacza się wpływ rzymski. Monety bito ze złota, srebra i brązu, co dowodzi posiadania przez nie wartości nominalnej, a nie tylko kruszcowej. Późniejsze emisje posiadają napisy: z reguły łacińskie, rzadziej greckie, z nazwami plemion czy władców. Mennictwo poświadczone jest na oppidach w Stradonicach, Starym Hradisku i Manhingu. Późnoceltyckie mennictwo silnie rozwijało się w Panonii i na Słowacji. Okres rozkwitu kultury oppidów to także czas największego oddziaływania LT na inne ludy barbaricum i rozpoczęcie procesu latenizacji.
Chronologicznie LT D wyznacza pojawienie się zapinek o konstrukcji późnolateńskiej tzn o nóżce przechodzącej w kabłąk. Dla zachodnich obszarów charakterystyczne są fibule Nauheimskie o trójkątnie ukształtowanym kabłąku z dolną cięciwą. Dla wschodniej części typowe są wtedy fibule typu K oraz zbliżone do nich A65 o kabłąku zdobionym profilowaniem (częste w Czechach, m.in. w Stradonicach). Spotyka się też młodsze odmiany zapinek o konstrukcji środkowolateńskiej z górną i dolną cięciwą (D-E) określanych jako zapinki pseudośrodkowolteńskie. Młodszy horyzont w ramach LT D1 reprezentują fibule t. G i J.
Z uzbrojenia pojawiają się w tym czasie ostrogi o szeroko rozstawionych ramionach i okrągłe umba półkuliste. Miecze zatracają dzwonowaty jelec. Klamerki do pasów posiadają teraz krótsze ramię, Pojawiają się cienkościenne naczynia wypalane na czerwono i doskonale wykonane technicznie, zdobione za pomocą malowania w czerwone i białe pasy, kratkowanie, szachownice itd. Ceramika ta znana jest z Europy Środkowej, płd Niemiec, Szwajcarii i środkowej Francji, nieliczna jest w płn-zach zasięgu LT. Stosunkowo rzadko spotyka sie też ją nad Renem i Menem. Trudno wydzielić krąg artefaktów należących do LT D2, co spowodowane jest częściowym zanikiem k. LT na niektórych terenach. Z rejonów opanowanych juz przez Rzymian znamy wczesne formy fibul rzymskich, m.in. prototypy zapinek silnie profilowanych i ze skrzydełkami, z kryzą na kabłąku ( kragenfibeln i distelfibeln) i tzw. zapinki typu Nertomarus. W północnej części Europy środkowej rozpowszechnione są zapinki o wygiętym kabłąku (M-O, A18, 19).
W uzbrojeniu pojawiają się długie obosieczne miecze i pochwy zdobione ornamentem ażurowym uważane za wyrób norycki. Wśród umb spotyka się niekiedy jeszcze formy taśmowate, natomiast typowe są okrągłe stożkowate, wysoko-kopulaste i z tępym kolcem ( B7-9 ). Pojawiaja się tez pierwsze ostrogi z nitami. Koniec LT D wyznacza pojawienie się form właściwych dla najwcześniejszych stałych obozów rzymskich nad Renem i górnym Dunajem zakładanych w ostatnich 20 latach p.n.e. Należą do nich fibule typu aucissa, rozwiniete formy fibul z wygiętym kabłąkiem i wczesne formy oczkowate.
Na terenie Galii k. LT funkcjonowała jeszcze w okresie pomiędzy podbojem jej przez Cezara a zorganizowaniem prowincji w czasach Augusta. LT D1 jest dobrze uchwytna na terenie występowania płaskich cmentarzysk ciałopalnych z LT C. Teren ten to zachodnie Niemcy po obu stronach środkowego Renu. W LT D pojawiają się tu pochówki z elementami wozów wskazujące na odżycie dawnych tradycji. Groby takie spotyka się też we wschodniej Francji i północnej Brytanii. Na terenie Nadrenii występują oppida, z których część została założona w LT D. Ciągłość użytkowania wykazują cmentarzyska nad Mozelą, gdzie mieli zamieszkiwać Trewerowie i gdzie w I w.n.e. spotyka się jeszcze pochówki z bronią.
Literatura:
K. Godłowski - Okres late ski w Europie. Archeologia pierwotna i wczesnośredniowieczna, cz. IV, Kraków 1977
P. Kaczanowski, J.K. Kozłowski - Wielka historia Polski t.1 Najdawniejsze dzieje ziem polskich (do VII w.)
J. Wielowiejski (red.) - Prahistoria ziem polskich, tom V - Późny okres lateńśki i okres rzymski, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1981
Aleksander Krawczuk red. - Wielka Historia Świata t.3 Świat okresu cywilizacji klasycznych
1