18. XI. 2004 r prof. R. Madyda-Legutko

Najpóźniejsze znaleziska z obszaru k. przeworskiej (zanika w czasie II poł. V w.):

• Przywóz, Piwonice - styl stempelkowy, polichromiczny

• Siedlików - skarb z II w. zawierający fibule, sprzączki i ok. 400 denarów

Skarby z Polski Środkowej:

• Zagórzyn k. Kalisza - w naczyniu brązowym znajdowało się ok. 10 kg przedmiotów:

• głównie złotych i brązowych

• solidy Walentyniana i Teodozjusza (375-395)

• medaliony Walensa i Walentyniana

• sprzączka z zoomorficznym kolcem - skuwka w stylu głębokiego wycinania, charakterystycznym dla okresu wędrówek ludów

• Konarzewo - zabytki w stylu zwierzęcym (ok. 500/530 r)

• Piwonice k. Kalisza - puchar szklany z II poł. V w.

• Oszczywilk - 3 groby szkieletowe datowane na II poł. V w. (może nawet na 500 r)

Znaleziska łączone ze środowiskiem huńskim:

• Solidy Walentyniana z I poł. V w. - pojedyncze znaleziska łączone ze środowiskiem huńskim (Hunowie zajmowali wtedy tereny Kotl. Karpackiej, Panonii i Niz. Węgierskiej)

• Jakuszowice - pochówek młodego mężczyzny z koniem (niekoniecznie Hun!):

• styl stempelkowy i polichromiczny

• nawiązania do środowiska koczowniczego (łuk refleksyjny okuty złotą blachą)

• Przemęczany (Wyż. Miechowska) - pochówek mężczyzny z celowo zdeformowaną czaszką charakter rytualny u koczowników we wczesnej fazie okresu wędrówek ludów:

• Saks - krótki miecz

• Złoty kolczyk

• Świlcza - skarb - wśród przedmiotów złoty kolczyk huński

• Jędrzychowice k. Wrocławia - brązowy kocioł (zwany „kotłem huńskim”), wraz z nim depozyt pocięty diadem wykonany w stylu polichromicznym - z niego okucia pasa; dawniej sądzono, iż jest to pochówek - obecnie uważa się, iż może być to depozyt

• Okolice Opavy (Śląsk Cieszyński) - fragment kotła huńskiego

Obrządek pogrzebowy:

• Dominują płaskie, jednostkowe, nie oznaczone na powierzchni pochówki

• Czasem pochówki podwójne - kobieta z dzieckiem lub dwoje dorosłych

• Dominuje ciałopalenie (przepalano również dary grobowe i rytualnie gięto broń)

Ewolucja obrządku pogrzebowego:

• Młodszy okres przedrzymski:

• Duże jamy - powyżej 1 m (nawet do 2 m!)

• Orientacja pochówków na linii wsch.- zach. (nie było to jednak regułą!)

• Wsypywano resztki stosów (charakterystyczne intensywnie czarne zabarwienie wypełniska ze względu na dużą ilość węgla drzewnego)

• W fazie A2 MOP ilość pochówków jamowych jest taka sama jak popielnicowych

• Od fazy A3 MOP pojawia się coraz więcej pochówków popielnicowych (są one charakterystyczne dla faz B1 i B2 wczesnego okresu rzymskiego jak i fazy C1a młodszego okresu rzymskiego, kiedy to także dominują pochówki popielnicowe)

• Wyposażano zarówno pochówki popielnicowe jak i jamowe

• W MOP popielnice znajdowały się zazwyczaj w narożniku jamy grobowej (we wczesnym okresie rzymskim jamy nie są tak duże - ok. 50 cm średnicy - a popielnica umieszczana jest w jej środku )

• Czasem przykrywane misą lub innym naczyniem (kloszem) - wsch. zasięg k. przeworskiej (Mazowsze we wczesnym okresie rzymskim - także pochówki przykrywane intencjonalnie kloszem, czasem popielnice są wywracane, jak np. w Niedanowie na pn. Mazowszu)

• Pojedyncze pochówki szkieletowe znane są z Kujaw

• Wczesny okres rzymski:

• Pochówki popielnicowe - nie zawsze ceramiczne - czasem pojemniki z surowca organicznego lub tkaniny znajdujemy zbitą masę kości - mówi się o nich jako o grobach popielnicowych (datowane na fazę B2 i C1)

• Jamy nie są tak duże - ok. 50 cm średnicy - a popielnica umieszczana jest w jej środku

• Najbogatsze wyposażenie grobów występuje właśnie w tym okresie

• Mazowsze we wczesnym okresie rzymskim - także pochówki przykrywane intencjonalnie kloszem, czasem popielnice są wywracane, jak np. w Niedanowie na pn. Mazowszu

• Pojedyncze pochówki szkieletowe (MOP i WOR) znane są z:

• Kujaw

• grupy nidzickiej (między Wkrą a Orzycem) - faza B1 i pocz. fazy B2

• Małopolski (Kawczyce k. Buska)

• Śląska (Kietrz)

• Groby książęce to także pochówki szkieletowe elity (WOR - TYP LUBIESZEWO i POR):

• Pomorze Zach. (gr. gustowska)

• Gosławice k. Opola, Łęg Piekarski i Dębe z Polski Środkowej (k. przeworska)

• Była to elita władzy - chowani byli najprawdopodobniej w komorach przykrywanych kurhanami - zawierały one specyficzne wyposażenie - importy (naczynia brązowe i szklane) oraz wyroby miejscowe (ceramikę, ozdoby stroju) - nie zawierały broni!

• Do grobów książęcych nawiązuje pochówek z Giebułtowa, lecz jest ciałopalny - zawiera naczynia importowane i ceramikę łączącą się z Sarmacją

• Obiekty w kształcie rowków czworokątnych (o boku 5-7 m) - lewy brzeg Wisły, tereny podkrakowskie (Kryspinów, okolice Proszowic):

• Jeden lub kilka na cmentarzysku

• Największa koncentracja takich obiektów wystąpiła w Kryspinowie, ale znane są także z celtyckiego cmentarzyska w Kietrzu

• W środku brak zabytków - materiał koncentruje się w rowkach

Koncentracja materiału

Brak zabytków

• Młodszy okres rzymski:

• Pochówki popielnicowe - nie zawsze ceramiczne - czasem pojemniki z surowca organicznego lub tkaniny znajdujemy zbitą masę kości - mówi się o nich jako o grobach popielnicowych (datowane na fazę B2 i C1)

• Następują zmiany - coraz mniej pochówków popielnicowych - „powrót” pochówków jamowych warstwowych:

• Jama grobu o powierzchni kilku m² (2-5 m²) - niewyraźne granice

• W górnej części resztki stosu, węgle, ceramika, kości

• Analizy antropologiczne wykazały, że są to pochówki jednostkowe

• groby warstwowe - mniej przedmiotów (zubożenie wyposażenia - z grobów zanikają okucia skrzyneczek, klucze, krzesiwa, noże, itp.) - obowiązuje także zasada pars pro toto (np. tylko pochwa miecza), mało kości

• W starszej literaturze sądzono, iż rozwój pochówków był ewolucyjny obecnie uważa się, że zwyczaj rozpraszania szczątków zaczął się wcześniej, bo już w fazie B2 lub na przełomie wczesnego i młodszego okresu rzymskiego - tak wczesne są cmentarzyska z Grzybowa k. Tarnobrzegu i z miejscowości Brzeski nad Pilicą

• U schyłku tego okresu pojawiają się cmentarzyska warstwowe, na których nie można wyróżnić pojedynczych pochówków warstwa ciałopalenia - w niej stos, przedmioty i kości (stos pogrzebowy był rozgrzebywany); cmentarzyska z okolic Częstochowy:

• Dobrodzień

• Olsztyn

• Szczebrzyk

• Późny okres rzymski i wczesna faza okresu wędrówek ludów:

• Dość duża zmienność grobów ciałopalnych

• Także obiekty rowkowe, lecz są znacznie mniejsze - rowki TYPU ŻABIENIECKIEGO

• Są mniejsze (1-2 m) i płytsze niż kryspinowskie z wczesnego okresu rzymskiego

• Uważa się, że stos znajdował się w środku (ślady przepalonej ziemi), a następnie go rozgrzebywano

• Znane z Mokrej, Opatowa, Izbicka (Śląsk)

• Jest to forma znana z terenów prowincji - stos na palach (znane też z k. przeworskiej)

• Pojawiają się ziemne kurhany z warstwą ciałopalenia - TYP SIEDLEMIŃSKI

• Żerniki Wielkie k. Wrocławia - cmentarzysko szkieletowe ze schyłku k. przeworskiej (faza C3 i D) - jedyne takie! grupa związana z ludnością stosującą obrządek szkieletowy, czyli grupą Niemberską z Niemiec Środkowych

• Groby książęce to także pochówki szkieletowe ówczesnej elity (WOR i POR - TYP ZAKRZÓW):

• II horyzont grobów książęcych datowany na fazę C2 (II poł. III w.)

• 3 groby z Wrocławia-Zakrzowa - bardzo bogato wyposażone, brak broni

Wyposażenie grobów k. przeworskiej:

• ceramika - występuje cały czas

• części stroju

• brak klasycznych ozdób - naszyjników, bransolet (wyjątek - TYP KAMIEŃCZYK z Mazowsza)

• pochówki męskie: broń (tarcze, miecze, groty), ostrogi (pochówki jeźdźców)

• najbogatsze wyposażenie występuje we wczesnym okresie rzymskim

• młodszy okres rzymski (groby warstwowe) - mniej przedmiotów (zubożenie wyposażenia - z grobów zanikają okucia skrzyneczek, klucze, krzesiwa, noże) - obowiązuje także zasada pars pro toto (np. tylko pochwa miecza), mało kości

• w grobach odnajdujemy także kości zwierzęce ssaków (owiec, kóz, bydła i świń), a także ptaków (kury) - najczęściej są to kości długie; ptaki w grobach mogły spełniać także funkcję symboliczną - ich szczątki odnajdywane są głównie w grobach dzieci i (młodych) kobiet zjawisko obserwowane przez cały okres wpływów rzymskich

KULTURA WIELBARSKA

(OKRES WPŁYWÓW RZYMSKICH NA POMORZU)

Cmentarzysko w Malborku-Wielbarku składało się z kilkuset grobów - badane było w okresie międzywojennym, ale nie zostało opublikowane w całości (część materiałów zaginęła).

Wcześniej proponowane nazwy określające tę jednostkę kulturową:

• k. gocko-gepidzka - prof. Kmieciński

• k. wschodniopomorsko-mazowiecka - prof. Godłowski

• k. wielbarska - R. Wołągiewicz (V tom „Prehistorii”)

Geneza kultury wielbarskiej:

• w młodszym okresie przedrzymskim na Pomorzu rozwijała się k. oksywska - od fazy B1 pojawia się tam k. wielbarska obecnie uznaje się ciągłość kulturową (osadniczą) między młodszym okresem przedrzymskim i wczesnym okresem rzymskim:

• kontynuacja użytkowania wielu cmentarzysk, zwłaszcza oksywskich przy ujściu Wisły i na Pomorzu Środkowym

• brak danych archeologicznych świadczących o gwałtownej zmianie ludności

• w fazie A3 MOP (w czasie trwania k. oksywskiej) następują zmiany w k. wielbarskiej - pojawiają się pojedyncze pochówki szkieletowe (zanikają w ciągu fazy A3), którym towarzyszy horyzont fibul typu O wg Kostrzewskiego:

• Lubowidz

• Lassy

• Pruszcz Gdański stan. 10

• w okresie przedrzymskim - wpływy lateńskie, w okresie rzymskim - wpływy rzymskie + inne elementy zmiana oblicza kulturowego

Pewne charakterystyczne cechy obrządku pogrzebowego w k. wielbarskiej:

• zmiany w obrzędowości na przełomie faz A3 i B1 - coraz mniej pochówków popielnicowych wyposażonych w broń wyposażenie to zanika we WOR

• birytualizm we wczesnym okresie rzymskim na Pomorzu

• „kobiece” wyposażenie grobów - brak broni w pochówkach męskich

• bardzo mało przedmiotów żelaznych (zdarzają się w fazie B1 - kontynuacja nurtu oksywskiego) - głównie brązowe i srebrne

• brak narzędzi pracy

• bardzo bogaty strój kobiecy

• pochówki w kłodach - dary grobowe składane za głowę lub przy nogach

Inwentarz grobów charakterystyczny dla początku okresu rzymskiego (faza B1) - charakter interregionalny, np. zapinki - wczesne formy fibul silnie profilowanych i oczkowatych.

Właściwy styl wytwórczości typowy dla k. wielbarskiej pojawi się dopiero w fazie B2 - bransolety, ozdoby szyi, wisiorki, klamerki esowate, fibule w stylu karniszowym i stylu barokowym (późnym).

U schyłku fazy B1 zakładano cmentarzyska z charakterystycznymi konstrukcjami kamiennymi TYPU ODRY-WĘSIORY-GRZYBNICA (Poj. Kaszubsko-Krajeńskie i Wałeckie):

• kręgi kamienne

• kurhany z rdzeniem kamiennym

• trójkątne bruki kamienne

• wieńce z kamieni

• najstarsze pochówki pochodzą ze schyłku fazy B1 - nie znamy tu stanowisk k. oksywskiej osadnictwo na tym terenie na etapie k. pomorskiej - cmentarzyska były zatem zakładane na „surowym korzeniu”

• fala ludności przybyłej na te tereny wiązana jest z ludnością skandynawską

Grudziądz-Rządz - występuje tu faza oksywska kontynuująca się gładko w wielbarską.

Fazy k. wielbarskiej:

• lubowidzka - WOR

• cecelska - MOR, POR, WFOWL

Strefy zasiedlenia fazy lubowidzkiej:

• A (od fazy A1 MOP po fazę D WFOWL)

• Powiśle (nad dolną Wisłą, po obu jej stronach), Ziemia Grudziądzka i na wsch. po Wysoczyznę Elbląską

• Szereg bardzo bogatych cmentarzysk - Pruszcz Gd., Rumia, Grudziądz-Rządz, Malbork, okolice Sztumu i Kwidzyna oraz krawędź Wysoczyzny Elbląskiej (Weklice)

• Cały czas występuje tu k. oksywska i wielbarska

• B (od fazy A2 MOP do fazy C1a MOR)

• Poj. Drawskie, Pobrzeże Słowińskie (Pomorze środkowe)

• Duże cmentarzyska - Drawsko, Gronowo, Lubowidz

• C (od schyłku fazy B1/początku fazy B2 WOR do fazy C1a MOR)

• Poj. Kaszubsko-Krajeńskie i Wałeckie, Równina Tucholska (Bory), pn. Wielkopolska

• Występują tu cmentarzyska z konstrukcjami kamiennymi TYPU ODRY-WĘSIORY-LEŚNO

Strefy B i C to strefy wczesnorzymskie - osadnictwo na tych terenach zanika w fazie C1 a - na tych terenach krystalizuje się k. wielbarska na bazie ludności auto- i allochtonicznej

Strefy zasiedlenia fazy cecelskiej:

• D (od fazy B2 WOR do fazy C2 MOR)

• Poj. Iławskie, Olsztyńskie i tereny nad Łyną

• E (od przełomu WOR i MOR, czyli fazy C1)

• Prawobrzeżne Mazowsze i Podlasie.

• F

• Polesie i Wołyń

• Najbardziej na wsch. położone stanowisko - Pieresypki nad Sejmem

Mimo przyrostu materiału zasięg k. wielbarskiej nie uległ zmianie!

Na przełomie WOR i MOR / na pocz. MOR ludność wielbarska zaczyna przesuwać się nad M. Czarne (do krainy Oium) - wędrówkę Gotów opisuje Jordanes:

• zanika osadnictwo w strefie B i C (ludność wędruje na pd.-wsch.) - znane są z tych terenów pochówki z fazy C2 i nawet późniejsze, ale generalnie ludność opuściła ten obszar

• tylko w strefie A osadnictwo wielbarskie utrzymuje się do WFOWL

• osadnictwo wielbarskie obecne jest także na pn. Mazowszu, ale jest rozrzedzone

Konstrukcje kamienne (klasyfikacja - R. Wołągiewicz):

• kręgi kamienne:

• wewnętrzna średnica: od 7 do 36 m

• niektóre kamienie obrabiane

• niekiedy stele kamienne w środku

• kurhany kamienno-ziemne (także ziemne, np. „rodzinny”, jednoczasowy z Gronowa):

• komora przykryta kamieniami, potem ziemią

• rdzeń kamienny otaczany często wieńcem z kamieni

• czasem stele nakurhanowe

• bruki trójkątne (Grzybnica) - nawiązania północne

• pochówki nie pod kurhanami (dość często w drewnianych kłodach) bardzo często oznaczane stelami

Funkcje kręgów kamiennych:

• formy grobów

• ograniczały przestrzeń cmentarzyska (jest ich tylko kilka - nie przecinają się) - płaskie pochówki nie przekraczają linii kręgu były wytyczane przy zakładaniu cmentarzyska

• czasem pochówki wewnątrz kręgów - cząstkowe, bez wyposażenia

• nawiązanie do skandynawskich tingów?

Kręgi TYPU BERENIKE - znane z Nadłabia z MOP.

Inwentarz grobów:

• bransolety wężowate z brązu i srebra - 1 zwój, czasem 1,5 - żeberka wzdłuż obwodu, punkty, oczka - WOR groby kobiece

• bransolety wielozwojowe

• wisiorki opasane/opasujące (z taśmy - w środku, w koszyczku, kamień lub muszla)

• dużo odwrotnie gruszkowatych wisiorków - złote, zdobione filigranem (Skandynawia, krąg nadłabski)

• kolie szklanych i bursztynowych paciorków z klamerkami esowatymi, zdobionymi filigranem i granulacją położenie klamerek w grobach grupy masłomęckiej sugeruje, że były noszone z przodu (były widoczne)

• sporo importowanych paciorków szklanych

• sporo paciorków bursztynowych o prostych kształtach - wykonywane na miejscu - część wycięta nożem, część obrabiana na tokarce

• wisiorki ósemkowate (bursztynowe) - MOR

W k. wielbarskiej na Mazowszu (Brulino-Koski) i Podlasiu nadal obowiązują te same reguły wyposażania pochówków, ale dochodzą grzebienie i zanikają bransolety.

Kurhany TYPU ROSTOŁCKIEGO (Kitki):

• pn. Mazowsze, okolice Białegostoku i Podlasie w fazie C2 i D

• duże - kilkanaście metrów średnicy

• rdzeń i wieniec kamienny połączone promieniami z kamieni

• jeden centralny pochówek praktycznie wszystkie wyrabowano

• czasem ślady po paleniskach

---