13. I. 2005 r prof. R. Madyda-Legutko

Czechy, Morawy, Słowacja - tereny położone blisko limesu środkowopanońskiego:

• Stąd oddziaływania na pn. (na ziemie polskie)

• Stąd wychodzą fale importów

Są to tereny niejednolite etnicznie i kulturowo:

• Germanie (Swebowie):

• Markomanowie: Kotl. Czeska w OWR, Morawy (zwłaszcza okres wojen markomańskich)

• Kwadowie: Morawy, pd.-zach. Słowacja (okolice Bratysławy i Niz. Trnawska)

• Celtowie - Kotynowie (k. puchowska) - pn., górzysta część Słowacji

• Zmieszanie Celtów i Daków (k. zemplińska) - wsch. (okolice Koszyc) i pd.-wsch. Słowacja (na te tereny wkracza od pn. kultura przeworska, łączona z wandalskimi plemionami Hasdingów i Lakringów)

• Czechy: Markomanowie

• Morawy: Markomanowie, Kwadowie

• Słowacja: Kwadowie, Kotynowie (k. puchowska), Celtowie i Dakowie (k. zemplińska)

CZECHY

Pojawienie się Swebów w Kotl. Czeskiej:

• Źródła antyczne wymieniają Markomanów na terenie Kotl. Czeskiej dopiero w 9 r p.n.e.

• Wcześniej (w okresie późnolateńskim) obserwujemy na tych terenach zanik osadnictwa celtyckiego doby oppidów w ciągu LT D1 (w LT D2 już nie występują)

• Oddziaływania od pn. (od Łaby) - kr. jastorfskiego i pewnych elementów przeworskich na pn. część Kotl. Karpackiej powstają 2 grupy:

• gr. podmokelska

• gr. kobylska

• powstała luka (oddziaływanie jastorfskie i przeworskie są nieznaczne) w środkowych Czechach kształtuje się nowa jakość kulturowa - tzw. HORYZONT PLANANY-TIŠICE - odpowiada on HORYZONTOWI GROß-ROMSTEDT z terenów nad środkową Łabą w MOP

HORYZONT PLANANY-TIŠICE (od ok. 35 r p.n.e. do pojawienia się Markomanów - późna faza młodszego okresu przedrzymskiego):

• łączona jest z pojawieniem się elementu germańskiego (swebskiego)

• charakterystyczne są płaskie cmentarzyska ciałopalne (charakterystyczne dla Germanów), np. Tišice:

• groby popielnicowe i jamowe

• wyposażenie: fibule, narzędzia pracy, broń (początek zwyczaju wyposażania pochówków w broń - podobnie u Germanów reńsko-wezerskich i w k. przeworskiej)

• TYP PLANANY - bardzo charakterystyczne naczynia (puchary):

• Ornament meandra w górnej części (wykonywany radełkiem jak u Germanów - w k. przeworskiej ornament to linia ryta)

• Czarna ceramika

• Spotykane także na osadach (radykalna zmiana)

• Schyłek p.n.e. i początek OWR - obecność Markomanów w Kotl. Czeskiej poświadczona jest w źródłach antycznych:

• Okres prosperity za Marboda - poświadczają to źródła antyczne: Tacyt i Wellejusz Paterkulus .

• na terenie państwa Marboda kwitnie handel (przybywają kupcy)

• mówi się o istnieniu „stolicy”

• stanowi silne zagrożenie - ogromna armia (40 tys. jeźdźców)

• Marbod jednoczył plemiona swebskie

• Marbod zostaje wygnany w 19 r n.e., ale Markomanowie obecni są w Kotl. Czeskiej przez cały OWR - zapewne przesuwają się też przed wojnami markomańskimi na tereny Moraw i Słowacji (stamtąd ataki na prowincje)

Największa ilość materiałów archeologicznych z Kotl. Czeskiej pochodzi z fazy B1, odpowiadającej czasowi trwania państwa Marboda HORYZONT DOBŘICHOV-PIČHORA:

• Wiele materiałów pochodzenia norycko-panońskiego:

• Fibule norycko-panońskie z 2 guzkami, ze skrzydełkami i ze zwierzęcą główką wszystkie są silnie profilowane (wielki rozwój stylu silnego profilowania); także zapinki A67-68

• Pasy norycko-panońskie - ażurowe, wykonane z brązu i spinane klamrą (w Noricum i Panonii jest to element stroju kobiet i dziewczynek - w Barbaricum - mężczyzn)

• Fibule pochodzenia galijskiego i nadreńskiego:

• Poświadczają związki Markomanów z zach. strefą Barbaricum Markomani nasunęli się z terenów nadreńskich, tam, gdzie wpływa Men (wzdłuż tej rzeki do Kotl. Czeskiej) obserwujemy w tym czasie niepokoje na limesie nadreńskim

• Bardzo dużo importów - głównie naczyń rzymskich z warsztatów kapuańskich FALA CZESKA importów (przekazywanie importów dalej na pn. poprzez środowisko markomańskie do kr. nadłabskiego, na Pomorze Zach. i do zach. strefy k. przeworskiej):

• Situle

• Rondelki z rozmaicie zdobionym uchwytem, np. w formie stylizowanej głowy ptasiej

• Dzbany z wylewem w kształcie trójlistnej koniczyny

• Misy z ruchomym uchwytem

• Płytka misa z owalną rękojeścią zakończoną głowami lwa lub barana + dzban komplet do mycia rąk podczas uczty - jest to zestaw naczyń charakterystyczny dla środowiska rzymskiego - nie wiadomo czy barbarzyńcy przejęli wraz z naczyniami również zwyczaje (Germanie mieszkający blisko limesu mogli być w pewien sposób zromanizowani)

• Kocioł brązowy z żelaznym brzegiem - zawieszane na łańcuchach nad ogniskiem, produkowane na terenie Recji

• Bardzo bogato wyposażone pochówki ciałopalne (pojawia się broń):

• Groby popielnicowe nie są obsypane resztkami stosu (tzw. czyste), czasem przykrywane są misami

• Także obrządek szkieletowy - bardzo bogato wyposażone pochówki, zazwyczaj poza cmentarzyskami ciałopalnymi:

• Miejscowe części stroju i importy

• Nawiązują nieco do TYPU LUBIESZEWO, ale brak komór, nie są przykryte nasypami

• Pojedyncze pochówki w obiektach czworokątnych (jak TYP KRYSPINÓW w k. przeworskiej)

Faza B2 w Kotl. Czeskiej - zabytki podobne do kr. nadłabskiego i k. przeworskiej:

• Umba z wysokim, tępo zakończonym kolcem

• Elementy pasa z k. przeworskiej

• Fibule:

• jak w kr. nadłabskim: kolankowato zgięte A V s. 9

• jak w k. przeworskiej: z grzebykiem na kabłąku A V s. 8 (najbardziej charakterystyczne dla k. przeworskiej w fazie B2)

Po wojnach markomańskich (MOR i POR) następuje zmiana obrazu kulturowego, który teraz bardzo nawiązuje do nadłabskiego:

• fibule o konstrukcji kuszowatej A VI i A VII

• zanik wyposażania pochówków w broń w fazie C1 (później brak) - w k. przeworskiej broń w pochówkach występuje do fazy D

• ostrogi krzesełkowate

• brak ceramiki toczonej - tylko lepiona ręcznie jako popielnice wykorzystywane są misy SCHALENURNEN

• pojawia się wiele nowych cmentarzysk (podobnie jak w kr. nadłabskim)

• typowy zespół charakterystyczny dla fazy C1: umbo z wysokim, tępym kolcem, ostrogi krzesełkowate, Schalenurnen

HORYZONT PLOTIŠTĔ (nad Łabą) - typowe cmentarzyska dla MOR i POR (fazy C1-C3):

• płaskie ciałopalne cmentarzyska (Plotištĕ - kilkaset pochówków)

• bardzo mało metalu (1 fibula), paciorki, fragmenty grzebieni podobnie jak w kr. nadłabskim

• obecne typowe nadłabskie zapinki kuszowate (oprócz kuszowatych A VI)

• z Kotl. Czeskiej nieznane są pochówki książęce z fazy C2, ale występują pojedyncze pochówki szkieletowe kobiet, bogato wyposażone, np. Sobĕsuky:

• fibule jak w Nadłabiu, z nakładanymi tarczkami na kabłąk - pokryte złotą blachą i inkrustacjami z masy szklanej

• fibule A VI (kuszowate)

• szpila do włosów

Rozrzedzone osadnictwo Markomanów obserwujemy do OWL (IV-V w.) wyraźne zmiany osadnicze:

• pd. część Kotl. Czeskiej - stanowiska TYPU PŔEŠTOVICE:

• schyłek OWR i początek OWL (faza C3/D1)

• Pŕeštovice - ubogo wyposażone cmentarzysko szerokootworowe misy ręcznie lepione z kanelowanym brzuścem lub soczewkowate listwy plastyczne - TYP PŔEŠTOVICE

• Bardzo podobna stylistyka naczyń (wręcz identyczne) - tereny naddunajskie na przedpolu limesu (miedzy rzekami Lech i Inn), obozy rzymskie ludność przesuwa się z Kotl. Czeskiej na zach. (może zostają osadzeni jako federaci?) - HORYZONT FRIEDENHAIN- PŔEŠTOVICE

• Centralna część Kotl. Czeskiej - tu także następują zmiany grupa winarzycka:

• małe cmentarzyska szkieletowe lub pojedyncze pochówki szkieletowe, orientacja na linii wsch.-zach. (w OWR orientacja pn.-pd.), np. Vinařice (okolice Pragi)

• datowana na stadium D WFOWL - 2 podstadia (faza D1 i D2) - przekracza rok 450 osadnictwo w Kotl. Czeskiej kończy się wraz z jej zanikiem

• ornamentyka zabytków wykonana w stylu głębokiego wycinania, np. fibule z płytką z wyrostkami na główce

• pochówek z gr. winarzyckiej:

• fibula wczesnorzymska (na wtórnym złożu, ale prawdopodobnie użytkowana przez pochowanego)

• złote solidy

• nóż z okuciem pochwy

• bransolety z ornamentyką zwierzęcą

• fibule

• w grupie tej występują również bardzo bogato wyposażone pochówki (przeważnie kobiece), nawiązujące do bardzo bogatych grobów alamańskich (pochodzą z tego samego czasu) naszyjniki, naramienniki - symbole pozycji społecznej

MORAWY

Morawy (na pn. od Dunaju - po drugiej stronie znajdowało się Carnuntum) łączone są z terenami Dolnej Austrii.

Teren Moraw ważny jest dla ziem polskich - przez Bramę Morawską wiodły szlaki handlowe, m.in. szlak bursztynowy (Akwilea Carnuntum Morawa Brama Morawska ziemie dzisiejszej polski).

Na Morawach obserwujemy osadnictwo swebskie (Kwadowie i Markomanowie).

WCZESNY OKRES WPŁYWÓW RZYMSKICH

Płaskie cmentarzyska ciałopalne:

• pochówki popielnicowe i jamowe

• wyposażenie: części stroju, broń, importy

• bogate pochówki nawiązujące do TYPU LUBIESZEWO

Osady:

• otwarte, podobnie jak w Kotl. Czeskiej

• 
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  nieduże budynki naziemne (brak budowli halowych znanych z kr. nadłabskiego) - czworokątne, ale słupy umieszczone inaczej niż w budynkach k. przeworskiej (słupy w narożnikach i czasem w centrum dla podtrzymania dachu) - znajdowały się one wzdłuż dłuższych ścian (Kwadowie)

k. przeworska Kwadowie

Przegląd materiału:

• naczynie rzymskie wykorzystane jako popielnica (analogie z Kotl. Czeskiej), imacz, miecz, umbo

• fibule silnie profilowane (norycko-panońskie)

• norycko-panońskie okucia pasów

Więcej materiału pojawia się w bardziej rozwiniętej fazie B1:

• późne fibule profilowane i wczesne zapinki z kapturkami, typ nadłabski (z haczykiem) powiązania z kr. nadłabskim

• dolne okucia rogów do picia

Faza B1/B2 - groby o charakterze książęcym:

• Neu Ruppersdorf: dzban galijski i misy szklane z żeberkami

• Vysoká nad Morawą:

• Dzban i misa pochodzenia galijskiego

• Rondelki ze stemplem

• Situla

Faza B2 - dość bogate osadnictwo.

Podobny rytm zmian w części pd. - bogaty inwentarz fazy B1 (importy, pochówki w TYPIE LUBIESZEWO, styl silnego profilowania).

Sporo elementów typowych dla k. przeworskiej - napływ związany z ruchami ludnościowymi przed okresem wojen markomańskich (na drodze handlu plemiennego?):

• Naczynia gliniane żeberkowane

• Fibula z grzebykami na kabłąku A V s.8

• A II s. wsch.

• Ostrogi kabłąkowe

Pojedyncze zabytki nawiązujące do k. wielbarskiej, np. bransolety wężowate - także łączone z przemieszczaniem się plemion przed wojnami markomańskimi.

Obecność rzymskich stacji w okolicach Muošva nad Dyją - odbicie wojen markomańskich:

• Powstawały od czasów Oktawiana Augusta i Tyberiusza, być może w okresie, kiedy Rzymianie chcieli rozgromić Marboda (nieudana wyprawa na Czechy)

• Stacja rzymska Mušovie:

• Specyficzny rów

• Usytuowana na niewielkim wzgórzu

• „dom komendanta”

• zbiornik na wodę

• bardzo dużo ceramiki prowincjonalnorzymskiej, cegły, dachówki, monety Marka Aureliusza, militaria rzymskie

• Najbardziej na pn. wysunięty obóz marszowy - okolice Ołomuńca

Okolice Mušova - „grób królewski” sprzed wojen markomańskich, z fazy B2:

• Zestaw naczyń: situle, misy, kotły, misa z ataszami w kształcie głów swebskich - podobna misa znana z Czarnówka (Pomorze)

• Znaleziska unikatowe: rożno, obcęgi, hak (do mięsa), konstrukcja z hakami i łańcuchami do zawieszania mięsa i kotłów nad ogniskiem

• Ceramika miejscowa i naczynia rzymskie

• Uzbrojenie - groty inkrustowane (jak w k. przeworskiej)

• Seria ostróg: krzesełkowate zdobione srebrem (analogie w środowisku longobardzkim nad dolną Łabą - Longobardowie rozpoczęli wojny markomańskie), kabłąkowe

• Bardzo bogate części pasa z unikatowymi tarczkami zrekonstruowano dwa

• Zawieszki, krzesiwa

Po wojnach markomańskich (za Kommodusa) nie następuje załamanie - nadal napływa dość dużo importów.

MOR i POR - rozrzedzone osadnictwo - najbardziej charakterystyczne są cmentarzyska ciałopalne, nawiązujące do kr. nadłabskiego (od fazy C2 i później), np. Kostelec (pn. Morawy):

• Fibule nadłabskie A VII, późne A III i A VI w stylu nadłabskim

• Schalenurnen

• Fibule zdobione tarczkami na kabłąku

• Ostrogi nitowane

• Grociki strzał jak w grobach książęcych

Pd. Morawy - osady z POR, np. Jiřikovice (okolice Brna) - piece garncarskie do wypału ceramiki toczonej:

• Dwukomorowe z pionowym ciągiem (Igołomia, Zofipole)

• Specyficzna produkcja - misy z podziałem górnej części (listewki) - także dzbany

• Faza C2 - późno! W k. przeworskiej ceramika toczona pojawia się już w fazie C1 (faza B2/C1)

Osadnictwo na Morawach trwa w I poł. V w. - stosunkowo mało zabytków z tego okresu (pojedyncze groby i osady).

Osadnictow w OWL - Herulowie, Longobardowie.

Koniec osadnictwa OWR na Morawach - poł. V w.

SŁOWACJA

Osadnictwo Kwadów - pd.-zach. Słowacja - dorzecze Wagu, Hronu i Ipoli do linii Dunaju.

Brigetio - ważny punkt, po drugiej stronie Dunaju przyczółek w Ižy.

Kwadowie nasunęli się podobnie jak Markomanowie (za nimi przybywają) królestwo Wanniusza - do poł. I w. (w jego upadek zamieszani byli Lugiowie i Jazygowie).

Na terenach tych także obserwujemy bogate osadnictwo we WOR (faza B1 i B2).

Z obszarem Słowacji związana jest druga fala napływów importów na pn. - jest to tzw. FALA SŁOWACKA.

Bardzo bogate cmentarzyska ciałopalne (okolice Trnawy - żyzny teren nizinny zasiedlony przez Kwadów): Abraham, Kostolna, Sladkovicovo (pd.-zach. Słowacja, usytuowane w odległości 20 km od siebie - tworzą trójkąt):

• Zapinki:

• Wczesne fibule oczkowate (faza B1)

• wczesne fibule trąbkowate

• Klamry i pasy norycko-panońskie

• Części stroju, uzbrojenie

• Importy:

• Czerpak i cedzidło (perforowane)

• Naczynia gliniane pokryte zieloną glazurą (bardzo rzadko importowano inne naczynia niż terra sigillata - trudności z transportem - jeśli już, to pojawiają się w strefie naddunajskiej, ale znane również z Meklemburgii i k. wielbarskiej)

Zohor (pogranicze Moraw i Słowacji) - groby książęce TYPU LUBIESZEWO:

• Wiadro TYPU ESTLAND

• Misy szklane żeberkowane (wykonywane w formach) i w technice millefiori

• Czerpaki, dzbany, rondle

• Unikatowe złote bransolety w stylu wielbarskim (pomorskim)

• Srebrne pucharki z dwoma uchami

Cały WOR, to okres bogaty w strefie naddunajskiej - wszędzie importy (różnią się chronologią fale napływów importów), groby TYPU LUBIESZEWO i zbliżone do nich.

Rola pd. Słowacji w okresie wojen markomańskich:

• Obozy marszowe z okolic Ižy

• Inskrypcja na skale z Laugaricio

Nienajlepsze rozpoznanie terenu dla MOR i POR, np. cmentarzysko z miejscowości Očko (opublikowano jedynie wybór zabytków).

Straže - groby książęce z fazy C2:

• Jeden z grobów datowany jest na fazę C1b, pozostałe na fazę C2

• fibule motylkowe z wysoką pochewką - bogato zdobione granulacją (tylko w 1 grobie)

• srebrne zapinki zdobione drutem perełkowanym

• części pasów: płytki do pasa z ornamentyką zwierzęcą zdobione złotą folią, okucia końca pasa

• srebrne i brązowe grociki strzał

• grzebień

• asymetryczne ostrogi

• naczynia: tace, talerze, misy - część wykonana ze srebra - jest to zastawa droga nawet w państwie rzymskim

Osadnictwo Kwadów w pd.-zach. Słowacji obserwujemy przez cały OWR - biorą udział w najazdach na limes - ich kultura rozwija się do pocz. V w. - w ciągu I poł. V w. zanika.

KULTURA PUCHOWSKA

Rozwija się od MOP przez cały WOR - obejmuje także ziemie polskie:

• MOP: Kotl. Sądecka i Żywiecka

• WOR: Pogórze Wielickie

---