16. XII. 2004 r prof. R. Madyda-Legutko

Krąg nadłabski kształtuje się w fazie A3 MOP i kontynuuje się przez cały okres wpływów rzymskich po wczesna fazę okresu wędrówek ludów.

Odrębność archeologiczna - związek z odrębnością plemion swebskich, które źródła pisane lokalizują nad Łabą tworzą one tzw. krąg nadłabski.

Plemiona swebskie (krąg nadłabski) wg Tacyta:

• Hermundurowie - środkowe Niemcy (Turyngia)

• Longobardowie - nad dolną Łabą (po obu jej stronach) związek swebski

• Semnoni - nad Hawelą i Sprawą

• Markomanowie - Kotlina Czeska ich kultura nawiązuje do kręgu nadłabskiego

• Kwadowie - pd.-zach. Słowacja (wiele cech wspólnych)

Granice kręgu nadłabskiego:

• Na zachód znajdowały się siedziby Germanów reńsko-wezerskich (nazwa, podobnie jak „krąg zachodniobałtyjski”, utworzona została przez XIX-wieczne językoznawstwo) - granica przebiega na wododziale Łaby i Wezery. We wczesnym okresie rzymskim kultura Germanów reńsko-wezerskich wchodzi na tereny środkowych Niemiec (później już nie)

• 
  Granica północna przebiega przez Szlezwik-Holsztyn (jego pd. Część wchodzi jeszcze w zasięg kr. nadłabskiego, ale nie występuje tam typowa dla niego ceramika z odciskiem radełka, tzw. TERRINY)

• Wschodnią granicę wyznacza zasięg grupy gustowskiej, która posiada pewne elementy nadłabskie, tak samo jak k. luboszycka z fazy B2 i grupa lubuska (ugrupowania nadodrzańskie)

W młodszym okresie rzymskim grupa dębczyńska także wykazuje powiązania z kręgiem nadłabskim, podczas gdy k. przeworska nie ma z nim żadnych powiązań.

Jutlandia, Wyspy Duńskie, pd. Szwecja, pd. Norwegia - kultury tych terenów traktowane są ogólnie - nie wydziela się jednostek kulturowych.

Zróżnicowanie lokalne kręgu nadłabskiego jest wyraźniejsze niż w k. przeworskiej, lecz pomimo to postrzegany jest jako całość.

Ogólna charakterystyka kręgu nadłabskiego:

• gospodarka rolno-hodowlana

• podobnie jak w innych kulturach, osady są otwarte - model budowli nawiązuje do tych znanych z k. luboszyckiej (naziemne, halowe konstrukcje słupowe)

• podobny system wierzeń obiekty kultowe (głównie Turyngia)

• obrządek pogrzebowy ciałopalny (zwłaszcza we wczesnym okresie rzymskim) - groby męskie wyposażane są w broń od fazy A3 (zmieni się to w MOR) - tarcze, miecze, groty, ostrogi od tego momentu mówimy o kręgu nadłabskim (wyrósł on z k. jastorfskiej)

• od sąsiednich terenów wyróżnia kr. nadłabski przede wszystkim ceramika TERRINY - szerokootworowe naczynia o czarnych, gładkich powierzchniach, zdobione ornamentem meandra w górnej części brzuśca, a niżej pasy ornamentu schodzące w dół (wykonywane za pomocą radełka/kółka zębatego); wczesny okres rzymski

WCZESNY OKRES RZYMSKI

Obrządek pogrzebowy:

• dominuje ciałopalenie

• na terenach nad dolną Łabą (Longobardowie), w Meklemburgii i pd. Szlezwiku-Holsztynie występują osobne cmentarzyska dla mężczyzn i kobiet (świadczy o tym charakter wyposażenia oraz analizy antropologiczne):

• TYP RIESTE - męskie

• TYP DARZAU - kobiece

• Bardziej na pd. (u Semnonów i Hermundurów) występują cmentarzyska mieszane

• Mała ilość pochówków szkieletowych - jeśli już, to bardzo bogato wyposażone nawiązują do TYPU LUBIESZEWO, np. Marwedel - 2 bogato wyposażone pochówki z fazy B2, Witaszewice - k. Przeworska

Stanowiska o charakterze kultowym - Oberdorla (Turyngia):

• Funkcjonuje we wczesnym i młodszym okresie rzymskim na obszarze kręgu nadłabskiego pewna jedność całego kręgu (w k. wielbarskiej i przeworskiej, może z wyjątkiem Otalążki nad Pilicą, brak jest stanowisk kultowych)

• Obiekt znajduje się na wolnej przestrzeni, nad jeziorem, do którego wrzucano różne przedmioty - nie jest to świątynia - składa się z części kultowej i części na deponowanie

• Rekonstrukcja:

• Dużo konstrukcji drewnianych

• Fragmenty kości i ceramiki

• Narzędzia drewniane

• Wypleciony płot otaczał ołtarze (?) i wbite w ziemię pale

• Drewniane idole antropomorficzne - 2 rodzaje:

• O charakterze „widelców”

• O charakterze słupów

FAZA B1

Zapinki:

• A I 10-14

• A II s. zach. 24-26 - typowe! Posiadają haczyk na cięciwę i ażurowe pochewki (w k. przeworskiej mamy do czynienia z serią wsch.)

• Niewielka ilość fibul o charakterze interregionalnym, np. A68

• A III - zapinki z oczkami rytymi i przewierconymi - faza B1 i B2

Pozostałe artefakty:

• Noże i noże sierpikowate

• Przęsliki

• Okucia skrzyneczek i klucze z zamkami

• Terriny

• Szpile

• Bransolety zakończone główkami zwierzęcymi

• Wisiorki odwrotnie gruszkowate

• Klamerki esowate

FAZA B2

Zapinki:

• A V s. 9 - kolankowato zgięty kabłąk bardzo

• A V s. 12 - kolankowato zgięty kabłąk, obudowa na sprężynę i cięciwę - charakterystyczne

często srebrne, zdobione filigranem

• Inne typy występują rzadziej, np. A II o taśmowatym kabłąku

Ozdoby i części stroju:

• Szpile metalowe i kościane - rozmaicie ukształtowane, zagięte główki

• Bransolety zakończone wydłużonymi, wężykowatymi główkami, ale nie typu pomorskiego (wielbarskiego)

• Klamerki esowate

• Wisiorki odwrotnie gruszkowate

• 
  Sprzączki o szerokiej ramie kolistej, półkolistej lub prostokątnej - bardzo charakterystyczny jest podniesiony od środka brzeg (takie sprzączki znane są również z k. luboszyckiej)

• Silnie profilowane okucia końca pasa

Uzbrojenie:

• Umba, np. z wysokim, tępym kolcem podobne jak w k. przeworskiej

• Groty

• 
  RINGKNAUFSCHERT - miecze z rękojeścią zakończoną pierścieniem, od rozwiniętej fazy B2 do początków młodszego okresu rzymskiego

• Trzewiki peltakształtne

• Ostrogo krzesełkowate (w k. przeworskiej występują kabłąkowe)

Północna część kręgu nadłabskiego (Szlezwik-Holsztyn):

• Brak terrin!

• Pozostały inwentarz jak w reszcie kręgu nadłabskiego:

• Rytualnie zgięty Ringknaufschwert

• Trzewik peltakształtny

• Okucia rogu do picia

• Faza B2: umbo z wysokim, tępym kolcem, imacz z wyodrębnionymi płytkami do nitów, v-kształtny trzewik zakończony kulką

MŁODSZY OKRES RZYMSKI

W okresie tym następuje generalna zmiana sytuacji - w fazie B2/C1 i C1 dochodzi do zmian o charakterze osadniczym rozproszenie osadnictwa (migracje) - porzucenie starych osad i cmentarzysk oraz zakładanie nowych.

Brak takiej jedności jak we wczesnym okresie rzymskim (podobna sytuacja w POR) - wyraźny podział na 2 części:

• północną

• południową

Tłumaczy się to zjawisko migracją synchronizowaną z zanikiem Semnonów w źródłach antycznych.

Na początku III w., w 213 r za panowania Karakalli, pojawia się nowy lud - Alamanowie, którzy „wyrośli” z Semnonów (mają dużo wspólnego z kręgiem nadłabskim) przesuwają się w kierunku pd.-wsch.

Nadal powstają duże halowe budynki oraz wciąż funkcjonuje Oberdorla.

Obrządku pogrzebowym zachodzą pewne zmiany:

• północna część (Meklemburgia, Brandenburgia) - duże cmentarzyska ciałopalne (od fazy C1 po okres wędrówek ludów)

• południowa część (Turyngia):

• pochówki ciałopalne

• powrót obrządku szkieletowego - pojedyncze pochowki na cmentarzyskach ciałopalnych bogato wyposażane, głównie kobiece; Turyngia - nieduże cmentarzysko szkieletowe łączone z lokalną elitą (charakter książęcy) - faza C2

Zanika zwyczaj wyposażania męskich pochówków w broń (czasem jest jeszcze obecna w fazie C1, lecz w fazie C2 i C3 w ogóle nie występuje).

Ceramika:

• nadal lepiona ręcznie - charakterystyczne formy to misy szerokootworowe, tzw. SCHALENURNEN, które występują zarówno w pn. jak i pd. części kręgu nadłabskiego

• tylko w części pd. występuje ceramika toczona na kole - granica przebiega na linii Berlina (na pn. od miasta nie ma naczyń toczonych)

• jest to inny rodzaj ceramiki niż znana z Igołomii czy Zofipola - jest nieco podobna do ceramiki k. luboszyckiej

Wyznaczniki młodszego okresu rzymskiego:

• fibule:

• A VII - wszystkie cztery serie - wśród nich zapinki monstrualne z faz C1 i C2

• Zapinki kuszowate z pełną, krótka pochewką z fazy C1b i C2 - ich nóżka może być rozmaicie ukształtowana (szpiczasta, prostokątna, trójkątna, trapezowato rozszerzona)

• Zapinki tarczowate (nie posiadają kabłąka), np. w kształcie liści koniczyny, zoomorficzne; mogą mieć niskie lub wysokie pokrywy

• Zapinki z tarczkami (kolistymi, owalnymi - faza C2 lub prostokątnymi - faza C2 i C3) nakładanymi na kabłąk

• ZWIEBELKNOPFFIBELN - posiadają cebulowate guzki - IV w.

• TYP NYDAM - krzyżowane fibule z wczesnej fazy okresu wędrówek ludów

• Omegowate sprzączki - typowe zapięcia pasa

• Metalowe naszyjniki

• Brak broni - tylko grociki strzał w grobach o charakterze książęcym (w fazie C2 występują także ostrogi nitowane)

• Schalenurnen

Groby książęce TYPU HASSLEBEN-LEUNA-ZAKRZÓW:

• Szkieletowe

• Zmarły złożony na marach (drewnianych deskach) w bardzo głębokiej jamie (wręcz komorze)

Hassleben - kilka grobów

Grób księżniczki:

• Bogate części stroju miejscowego

• Złote fibule o podwójnych sprężynach (znane także z Zakrzowa) zdobione filigranem, granulacją i perełkowaniem; posiadają zakładane na kabłąk tarczki z półszlachetnymi kamieniami lub masą szklaną

• Fibula tarczowata - otoczona drutem perełkowym (nacinanym), wyłożona cienką, wytłaczaną blachą z kamieniem półszlachetnym (lub bursztynem)

• Fibule z nakładanymi prostokątnymi tarczkami (cienkie wytłaczane złote blachy inkrustowane półszlachetnymi kamieniami lub masą szklaną)

• Szpile o złotych główkach do spinania włosów

• Drobna biżuteria w skrzyneczce

• 
  Ozdoby - wykonywane w warsztatach złotniczych na zamówienie elity - to nie importy!

• Złoty naszyjnik o pętlicowym zapięciu

• Złoty pierścień z oczkiem z almadynu (znane także z karneolu i masy szklanej)

• Złote wisiorki wiaderkowate (czasem z wkładką szklaną u dołu), koszyczkowate, półkoliste, w kształcie topora (środowisko skandynawskie i nadłabskie), rurki-paciorki

• Duża zawieszka bursztynowa ze srebrnym haczykiem - zarys twarzy/maski ludzkiej w bursztynie (podobnym motywem zdobione są blachy ze Skandynawii)

• Pierścień typu skandynawskiego

• Złota tarczka/płytka zamiast monety w ustach (pojawiają się złote monety, ale tylko uzurpatorów galijskich z II poł. III w.)

• Importy - naczynia brązowe i szklane, np. miseczka ze szlifowanego szkła znad Renu lub terenów nadczarnomorskich

Dienstedt:

• fibula tarczowata o wysokiej pokrywie (tutulusowa) ze złotymi i srebrnymi blachami

• naszyjniki i naramienniki ze złota

Gommern (pn. Turyngia)

• Misa brązowa

• Wiadra:

• brązowe (srebrne lub mosiężne także znane) TYPU HEMOR - o kształcie półkolistym:

• 
  tereny nadodrzańskie

• lewy brzeg Renu (państwo rzymskie)

• tereny nadreńskie w III w. - w nich skarby

związane z najazdami Alamanów

• Wiadra drewniane z brązowymi okuciami

• Trójnóg składany (znane także z Zakrzowa i Stražy) - część badaczy twierdzi, że zawieszano na nim misy - w Gommern był to na pewno stolik, bo posiadał blat

• Czerpak i cedzidło ze srebra (z tordowanymi uchwytami)

• Płytka, szerokootworowa misa z ataszami w kształcie panter

• Srebrne grociki strzał - klasyczne, z zadziorami, ale charakter paradny (niedokute tulejki)

• Tarcza umieszczona za głową zmarłego (tylko w tym grobie):

• srebrne umbo wykonane z naczynia (!)

• na brzegu, kołnierzu i kolcu znajdują się złote blachy i półszlachetne kamienie

• ornament z silnie stylizowanymi głowami ptaka motyw znany ze Skandynawii

• Seria ozdób i części stroju:

• Fibula kuszowata zdobiona drucikiem perełkowym i złotą folią

• Fibula kaszowata ze szpiczasta nóżką

• Naszyjniki, naramienniki, pierścienie ze złota wyznaczniki pozycji społecznej

• Pierścień typu skandynawskiego

• Pas na trzy sprzączki („góralski”) - skóra wycięta w wzór ażurowy - pod nią złote blachy także wyznacznik pozycji społecznej

• Ostrogi nitowane TYPU LEUNA

• Ceramika miejscowa - szerokootworowe, czarne misy o gładkiej powierzchni

• Kosze wiklinowe z pokrywami

• Wiadra klepkowe (wynalezione przez Celtów) wykonywane często z drzewa cisowego (znane także z Wrocławia)

• Szklane kamyki do gry (białe i czarne) - nie ma kostek do rzucania, ale odkryto ślady po deskach, a także okucia i rączkę („szachownica”)

• Przejęcie wierzeń, naczyń i zwyczajów (?)

Haarhausen - warsztat ceramiczny:

• Piece garncarskie na wzór prowincjonalnorzymskich

• Produkowano misy TYPU MORTARIUM o chropowaconym środku (rodzaj makutry)

• Może należy liczyć się z obecności rzymskich rzemieślników rzemieślników Turyngii?

Neudorf-Bornstein - przegląd zabytków z pn. Niemiec, m.in. sprzączki wykonywane w takiej stylistyce jak fibule (złote, inkrustowane kamieniami).

Leuna - kilka męskich pochówków (ostrogi, grociki, miski szklane, srebrne czarki).

Turyngia w fazie C2:

• Pochówki szkieletowe w bardzo głębokich jamach (w niektórych ślady komory)

• Importy

• Ceramika miejscowa

• Bardzo dużo przedmiotów złotych (zlota folia)

• Monety uzurpatorów galijskich (Wiktorinusa, Tetrikusa i Leliana) - brak monet z pocz. IV w.

Pozyskiwanie złota przetapianie aureusów i innych zrabowanych złotych przedmiotów - wg Wernera brali oni udział w wojnach na terenie Galii podczas uzurpacji.

Wrocław-Zakrzów (faza C2) - 3 groby, bardzo bogato wyposażone:

• odkryte u schyłku XIX w. przez Gremplera układ nieznany, ale jeden z pochówków miał mieć komorę kamienną

• składany mebel - czwórnóg czwórnóg hakami w górnej części

• naczynia:

• misa z panterami i pierścieniami (do zawieszania na czwórnogu?)

• czerpak i cedzidło

• misa zdobiona od środka ornamentem rytym z biegnącymi zwierzętami - przenoszenie przez barbarzyńców w glinę pewnych motywów

Grób kobiecy:

• fibule TYPU ZAKRZÓW - 3 sprężyny, tarczka, pełna pochewka - pięknie zdobione znane z kopii z muzeum we Wrocławiu i Moguncji

• fibula VI grupy

• naszyjnik ze złotych lanul oraz miniatur „tarcz Amazonek”, pięknie zdobiony (jedna z nich ma półszlachetny kamień)

• 
  bardzo ciekawe zapięcie pasa - skuwka wyłożona złotą blachą, w środkowej części płasko szlifowany karneol (sprowadzany z Państwa Bosporańskiego)

• duży szlifowany bursztyn

• części skrzyneczki, klucze zapadkowe

Grób męski:

• wiadro TYPU HEMOR

• złoty naszyjnik tordowany i naramiennik kolbowaty

• brązowe nożyce

• łyżka

• fibule TYPU ZAKRZÓW

• 
  2 sprzączki z trójkątnymi skuwkami i trójkątne blachy z ornamentem ryby (rybę łączy się z ptakiem ptak ją dziobie) - przypomina to pas z Gommern

• okucia szkatułki - na wieko dla ozdoby nabito złote monety

• Unikatowe części pasa - płytki i sprzączki wykonywane w TECHNICE NIELLO - wytrawiane kwasem

• Wszystkie przedmioty srebrne importy rzymskie, np. CINGULUM (pas) oficerskie znane z terenów naddunajskich (zrabowane)

• Brak noży/nożyc - jeśli już, to srebrne

• Łyżka ze szpiczastym zakończeniem - używana do ostryg w Imperium

Groby książęce występują także u Kwadów.

Straže - pd. zach. Słowacja, okolice Pieszczan (faza C2)

• Fibula VI grupy

• Symetryczne fibule motylkowe (ok. 4 cm)

• Części pasów - złote blachy z ornamentem zoomorficznym, jeździec na koniu z włócznią

• Srebrne naczynia stołowe (talerze, tace, misy) - charakterystyczne dla fazy C2 zrabowane (przedmioty kosztowne nawet w Imperium)

• trójnóg

• naczynia szklane(na pachnidła?): miseczki, amforki

Ostrovany - wsch. Słowacja

• złoty naramiennik, naszyjnik, moneta, pierścienie i fibula

• fibula cesarska z onyksem - ażurowe obramowanie

• fibula z kolankowato zgiętym kabłąkiem

• srebrne naczynia

Pn. część Słowacji - nieco inny charakter pochówków, ale także bogato wyposażone.

---