referat
SPECYFIKA FUNKCJONOWANIA EMOCJONALNEGO OSÓB
Z NIEPEŁNOSPRAWNOŚCIĄ INTELEKTUALNĄ
Opracowała:
mgr Lidia Dembińska
oligofrenopedagog
Przedszkole nr 3
w Mogilnie
PLAN
Pojęcie emocji ich cechy, rozwój emocjonalny.
Warunki prawidłowego funkcjonowania emocjonalnego
- wskaźniki emocji
- czynniki wywołujące emocje
3. Funkcjonowanie emocjonalne osób z niepełnosprawnością intelektualną.
4. Przykłady niektórych zaburzeń emocjonalnych osób z niepełnosprawnością intelektualną.
1. Pojęcie emocji ich cechy, rozwój emocjonalny.
W życiu każdego człowieka emocje odgrywają ogromną rolę. Są ważną częścią składową decyzji podjęcia czynności lub unikania ich,, motywują człowieka do określonej działalności. Od urodzenia reagujemy emocjonalnie na płynące do nas bodźce świata zewnętrznego,. Bodźce te są przetwarzane i identyfikowane przez składniki ludzkiego mózgu. Szczególną rolę odgrywa w tym procesie ciałko migdałowate i kora mózgowa.
Trudno jest podać jednoznaczną definicję tego pojęcia. Jedni traktują emocje jako pewien stan, inni definiują jako proces.
Wg. J.D. Mayera i P. Saloveya emocje to: „ Krótkotrwały stan uczuciowy, taki jak szczęście, złość, lęk, stanowiący połączenie - w różnych proporcjach- przyjemności i nieprzyjemności, pobudzenia i wystudzenia”.1
Eliot M. Brenner twierdzi, że emocje to : Reakcje, które kierują zachowaniem jednostki, służąc zarazem, jako informacje pomagające jej w osiągnięciu swych celów.”2
Psycholodzy uważają , że procesy emocjonalne to „Czynności psychiczne, za pośrednictwem których jednostka odzwierciedla swój stosunek do rzeczywistości i dokonuje jej oceny z punktu widzenia swoich potrzeb”.3
Reasumując można stwierdzić, że emocje to procesy psychiczne wyrażające ustosunkowanie się do świata i siebie.
W emocjach można wyróżnić trzy ich podstawowe cechy:
znak
treść
intensywność.
Mogą mieć one znak dodatni lub ujemny. To, co przyczynia się do zaspokojenia potrzeb człowieka, wywołuje emocje dodatnie, pozytywne i człowiek do tego dąży. Emocje te występują po osiągnięciu zamierzonego celu i w sytuacjach równowagi pomiędzy organizmem a środowiskiem.
Emocje ujemne, negatywne wzbudza to, co utrudnia lub uniemożliwia zaspokojenie potrzeb, także sytuacje zagrożenia.
Treść emocji to czynnik najbardziej specyficzny. Człowiek uczy się świadomego odzwierciedlania przeżyć, kojarzenia określonych sygnałów z uruchomieniem określonych mechanizmów regulacyjnych. Tym samym uczy się różnicować emocje w aspekcie treści. Przykładem treściowo zróżnicowanych emocji mogą być: tkliwość, wdzięczność, litość, wstyd, gniew.4
Intensywność emocji wynika z aktywacji, czyli pobudzenia ośrodkowego układu nerwowego. Może objawiać się od skrajnego podniecenia emocjonalnego, do którego przyczyn należą np. wściekłość, panika, aż do zupełnego braku podniecenia, którego przejawem może być głęboki sen.
Wskazując na siłę emocji wyróżniamy: nastroje, afekty i namiętności.
Nastroje to stany emocjonalne, które nie są skierowane na jakiś określony przedmiot. Wywołują je różne wydarzenia o znaczeniu dodatnim lub ujemnym. Ich źródłem może być samopoczucie fizyczne. Nastrój nie jest przeżyciem silnym i długotrwałym.
Afekty to procesy emocjonalne silne i krótkotrwałe. Człowiek w stanie afektu ,może stracić panowanie nad sobą. Afektem pozytywnym będzie silne wzruszenie, a negatywnym silny gniew.
Emocjami bardzo silnymi i długotrwałymi są namiętności. Wywierają one istotny wpływ na całe zachowanie się człowieka. Prowadzą do podporządkowania im całej aktywności.
Z funkcjonowaniem emocjonalnym ściśle wiąże się rozwój emocjonalny. Są to takie zmiany dotyczące ustosunkowania się do siebie i świata, które prowadzą do coraz lepszego przystosowania wewnętrznego i społecznego. 5
Procesy emocjonalne ze względu na złożony charakter i zachodzenie ich przebiegają na różnych poziomach funkcjonowania człowieka:
I - pobudzenie emocjonalne, za pośrednictwem tzw. autonomicznego układu nerwowego, wpływa na zmiany narządów wewnętrznych, np. powoduje zmiany rytmu oddychania, pracy serca, krążenia krwi. Te przejawy określa się jako przejawy wegetatywne.
II - emocje wyrażają się w różnego rodzaju reakcjach ruchowych. Pobudzenie uwidacznia się w wyrazie twarzy, postawie ciała, pojawianiu się ruchów mimowolnych, tików, drżenia rąk, w różnych formach wokalizacji ( krzyk, śmiech). Są to również ruchy o charakterze „ wyładowującym”, jak: bieganie, podskakiwanie, chwytanie za głowę, zaciskanie pięści, bicie, wygrażanie komuś.
III - emocje wywołują określone zmiany w stanie świadomości, wyrażając się pod postacią pewnych procesów umysłowych. Tą właśnie formą ich ujawniania są przeżywane, doznawane przez człowieka uczucia.6
Proces emocjonalny przebiega zwykle równolegle na wszystkich trzech poziomach, często jednak intensywność nie jest jednakowa na każdym z nich.
Warunkiem prawidłowego rozwoju emocjonalnego są:
- zaspokojenie kontaktu emocjonalnego (początkowo z matką)
- prawidłowe relacje, między członkami rodziny
- względna stabilność warunków życia
- dobry stan zdrowia
- dobre stosunki z rówieśnikami
- styl wychowania.
Wraz z wiekiem emocje różnicują się, wzrasta umiejętność ich rozpoznawania i nazywania. Wzrasta także zdolność rozpoznawania emocji innych ludzi. Jesteśmy zdolni do poddawania kontroli swoje zachowanie pod wpływem emocji.
Człowiek, który osiągnął dojrzałość emocjonalną akceptuje swoje emocje, traktuje je jako źródło wiedzy o sobie. Potrafi korzystać ze swoich emocji. Świadczy to o jego tzw. Inteligencji emocjonalnej. Stopień dojrzałości emocjonalnej ma wpływ na rozwój społeczny, poznawczy, ruchowy oraz umiejętności komunikacyjne.7
Wśród czynników, które stanowią źródło reakcji emocjonalnych są takie, które mają dla dziecka znaczenie od pierwszych dni jego życia. Są to tzw. pierwotne bodźce emocjonalne oraz takie, których znaczenia dziecko uczy się w toku rozwoju. Nazywamy je wtórnymi bodźcami emocjonalnymi.
Do pierwotnych bodźców emocjonalnych należą te, które związane są z zaspokajaniem potrzeb fizjologicznych organizmu ( głód, sytość, zmęczenie, proces chorobowy).
Źródłem emocji są także doznania zmysłowe pochodzenia zewnętrznego ( wzrokowe, słuchowe, dotykowe). Emocje mogą powstawać także w związku z wrażeniami kinestetycznymi, które dziecko odbiera w wyniku własnej czynności.
Wtórne bodźce emocjonalne początkowo są neutralne. Dopiero w wyniku powiązania z pierwotnymi bodźcami, które wcześniej nabrały charakteru kierunkowych nabywają zdolność do wywoływania emocji. Takie uczenie się emocji trwa do końca życia. Następuje to za pośrednictwem procesów warunkowania i generalizacji.8
Szczególnym bodźcem emocjonalnym o charakterze wtórnym są słowa. Towarzyszą one przeżyciom przyjemnym i nieprzyjemnym. Nabierają tym samym wartości emocjonalnej.
Emocje mogą być wyrażane na zewnątrz w formie ekspresji emocjonalnej. Składają się na nią mimika, pantomimika i wokalizacja. Ekspresji uczymy się od osób dla nas znaczących.
3. Funkcjonowanie emocjonalne osób z niepełnosprawnością intelektualną.
Osoby niepełnosprawne intelektualnie podobnie, jak osoby pełnosprawne podlegają wielości czynników, które wpływają na ich funkcjonowanie. Obniżona sprawność umysłowa sprawia jednak, że mają one mniejsze od przeciętnych możliwości rozwoju. Dotyczy to wszystkich sfer, także sfery emocjonalnej. Uważa się, że u ok 1/4. populacji dzieci niepełnosprawnych intelektualnie w stopniu lekkim i ok. ½ niepełnosprawnych intelektualnie w stopniu umiarkowanym, występują różnego rodzaju nieprawidłowości życia emocjonalnego.
Emocje osób niepełnosprawnych intelektualnie charakteryzuje sztywność oraz małe zróżnicowanie. Zdolność opanowywania popędów jest słabo rozwinięta. Ponieważ osoby te nie posiadają zdolności do rozumienia pojęć abstrakcyjnych, dlatego też występuje niedorozwój uczuć wyższych. Nie obserwuje się także przeżyć emocjonalnych, które wiążą się z zainteresowaniami i działalnością poznawczą. Przeżycia te dotyczą aktualnych doznań ze strony osób i sytuacji.
Charakterystyczną cechą jest również nieadekwatność emocji. Wiąże się to z brakiem możliwości odróżniania spraw istotnych od błahych. Przejawem są słabe reakcje na zdarzenia poważne oraz intensywne reakcje na sprawy mało istotne.
Deficyt intelektualny ma wpływ na uczuciowość. Im mniejszy stopień upośledzenia tym np. uczuciowość jest bogatsza.9
Zachowanie osób niepełnosprawnych intelektualnie cechuje impulsywność, brak przemyślenia, konsekwencji i przewidywania. Wpływ na to ma ich temperament.
W zależności od rodzaju działającego bodźca G.E. Suchariewa wyróżnia następujące rodzaje emocji:
1. emocje zagrożenia - rozdrażnienie, złość, gniew, wściekłość
2. emocje ograniczenia - rozdrażnienie, złość, gniew, wściekłość
3. emocje pozbawienia - smutek, żal, cierpienie, rozpacz
4. emocje zaspokojenia - radość, uniesienie 10
Przejawem zaburzeń emocji występujących u osób niepełnosprawnych intelektualnie są stany podwyższonego lub obniżonego nastroju, nieumotywowane wahania nastroju, rozhamowanie psychoruchowe, pobudzenie ruchowe, czy też nieadekwatne do bodźca reakcje ochronne i obronne.
Stany podwyższonego nastroj wyrażają się w euforii, w skłonnościach maniakalnych, w żartowaniu i zaczepianiu, czy też w tzw. lepkości uczuciowej. Zaś stany obniżonego nastroju przybierają postać p depresji, apatii, melancholii, smutku, agresji. Wahania nastroju powstają bez przyczyny i charakteryzują się szybkim przechodzeniem od agresji do apatii. Pobudzenie ruchowe przybiera szczególną postać w niepełnosprawności intelektualnej w stopniu głębokim i polega na stereotypowym powtarzaniu ruchów i działań. Są to rytmiczne kiwanie się, kręcenie głową, jedzenie czegokolwiek. Reakcje ochronne i obronne to izolacja, czynny opór, lęk, autoagresja.
Osoby niepełnosprawne intelektualnie charakteryzuje wąski zakres optimum emocjonalnego. Jest to takie napięcie emocjonalne, w którym efektywność działania danej osoby jest najwyższa. W przypadku tych osób w momencie, gdy osiągają one poziom optimum wystarczy błahy czynnik, by napięcie emocjonalne wzrosło lub opadło. Na przekraczanie tej granicy wpływ mogą mieć czynniki zewnętrzne lub wewnętrzne. Obserwuje się wówczas : powtarzanie zachowań tzw. fiksacje, płacz, agresję, miotanie się.
Umiejętność przeżywania emocji, ich wyrażania i odbierania w dużym stopniu zależy od stopnia niepełnosprawności intelektualnej.
.Najbogatsze (jeśli chodzi o osoby niepełnosprawne intelektualnie) emocje przeżywają osoby niepełnosprawne w stopniu lekkim. Są one zdolne do przeżywania zróżnicowanych stanów emocjonalnych (najmniej dostępne uczucia wyższe). Potrafią rozpoznawać i nazywać własne stany emocjonalne dotyczące emocji pierwotnych czyli - radość, poczucie winy, dumy oraz emocji tła - dobre lub złe samopoczucie, spokój. Ponadto posiadają umiejętność rozpoznawania i nazywania stanów emocjonalnych, które dotyczą innych ludzi. Dokonują tego na podstawie ich ekspresji, zachowania. Analizują daną sytuację, ale tylko wtedy, gdy jest ona im znana z własnego doświadczenia lub dobrze poznana przez przekaz społeczny. Osoby niepełnosprawne intelektualnie w stopniu lekkim, zdolne są także do empatii. Trudności sprawia im samokontrola. Silne emocje wywołują u nich zakłócenia w funkcjonowaniu. Potrafią stosować proste strategie radzenia sobie ze stresem.
W niepełnosprawności intelektualnej w stopniu głębszym, występują dość bogate potrzeby psychiczne. Osoby te przejawiają przywiązanie, sympatię i antypatię a także intuicyjne uczucia moralne wyniesione z sytuacji domowej i rodzinnej. Przejawiają umiejętność nawiązywania i podtrzymywania emocjonalnych związków z innymi ludźmi. Niepełnosprawni intelektualnie w stopniu umiarkowanym, rozpoznają i nazywają podstawowe emocje u siebie i u innych. Niepełnosprawność w stopniu znacznym umiejętność tą ogranicza. Empatia rozwinięta jest na poziomie podstawowym. Współodczuwanie zachodzi w sytuacji, gdy niepełnosprawny jest świadkiem przeżywania emocji przez kogoś i emocje mają wyraźny, zrozumiały komponent ekspresyjny- dotyczy to niepełnosprawności w stopniu znacznym. Niepełnosprawni intelektualnie w stopniu umiarkowanym, przejawiają empatię związaną ze znajomością sytuacji osoby i jej podobieństwo do własnej.
Ponadto osoby te nie kontrolują popędów. Niepełnosprawni w stopniu znacznym bywają pobudliwi, apatyczni i uczuciowo zmienni. Często występują u nich zaburzenia zachowania. Przejawia się to w reakcjach gwałtownych, agresywnych, w braku podporządkowania bądź w zamykaniu się w sobie. Problemy dotyczą również radzenia sobie z podwyższonym napięciem emocjonalnym. Dlatego też osoby te podatne są na zaburzenia depresyjne.. Na stan emocjonalny tej grupy duży wpływ mają czynniki pogodowe, zdrowotne, dieta oraz cykl hormonalny.
Najniższy poziom rozwoju emocjonalnego przejawiają osoby niepełnosprawne intelektualnie w stopniu głębokim.. Są one zdolne do przeżywania prostych emocji, jak zadowolenie i niezadowolenie, wyrażane dźwiękami nieartykułowanymi. Czasem emocje wyrażają gestem : radość- śmiechem, smutek- płaczem. Cechuje je przywiązanie do osób bliskich, opiekujących się nimi. Charakterystyczne dla tej grupy są częste wahania nastroju. Przejawiają one wrażliwość na stany emocjonalne innych osób, przyjmują emocje od innych. Stopień niepełnosprawności nie pozwala jednak na umiejętne i świadome rozpoznawanie nawet najprostszych emocji. Brak jest także samokontroli. Emocje tych osób maja bardzo znaczący wpływ na ich funkcjonowanie społeczne i poznawcze.11
4.Przykłady niektórych zaburzeń emocjonalnych osób z niepełnosprawnością intelektualną
Uzewnętrznianie i przeżywanie emocji należy do elementarnych potrzeb człowieka sprawnego, jak i niepełnosprawnego intelektualnie. Zarówno jak u jednych tak i u drugich może dojść do zaburzeń w sferze funkcjonowania emocjonalnego. Od lat wielu badaczy zajmuje się zaburzeniami emocjonalnymi osób niepełnosprawnych intelektualnie. Do najczęstszych zaburzeń tej sfery zaliczają oni podwyższony poziom lęku, depresje, agresję oraz częste przeżywanie stresu.
W przypadku osób niepełnosprawnych intelektualnie, lęk jest przyczyną kształtowania się pasywno-opozycyjnej orientacji względem świata zewnętrznego oraz kreowania specyficznego stylu życia i poznawania. Dominuje małe zainteresowanie aktywnością poznawczą, intelektualną, interakcjami społecznymi, zwłaszcza typu werbalnego. Podwyższony poziom lęku utrudnia osobom niepełnosprawnym uczenie się. Liczne niepowodzenia prowadzą, że osoba traci zaufanie do samego siebie, unika sytuacji, w których musi podejmować działania, nie uczestniczy w zajęciach grupowych, bo boi się porażki. Lęk często jest irracjonalny i zakłóca poziom funkcjonowania.12
Innym z zaburzeń emocjonalnych, które przejawiają osoby niepełnosprawne intelektualnie jest depresja. Szerokie badania na temat tego zaburzenia prowadził Jarosław Rola. Do polowy lat 80- tych uważano, że depresja jest niejako konsekwencją samego upośledzenia rozwoju umysłowego dziecka. Ostatnie badania wykazują jednak, że dzieci niepełnosprawne intelektualnie mogą manifestować szeroki zakres symptomów wskazujących na zaburzenia rozwoju, w zakresie których mogą być porównywane z osobami sprawnymi intelektualnie. Zapadalność osób niepełnosprawnych na zaburzenia emocjonalne ma miejsce zwłaszcza wtedy, gdy zaburzenia te są determinowane specyfiką ich społecznej i psychologicznej egzystencji. U osób tych obserwuje się depresję nerwicową i depresję wielką.
Depresja nerwicowa pojawia się głównie, jako reakcja na niekorzystne warunki środowiskowe. Charakteryzuje się ona chronicznymi zaburzeniami nastroju (dysforia, gniew) oraz ( co najmniej dwoma) symptomami towarzyszącymi zaburzeniom depresyjnym np. zaburzenia snu, męczliwość, wzrastające trudności szkolne, negatywna samoocena, wycofywanie się z kontaktów społecznych, płaczliwość, irytacja, poczucie bezradności.
Depresja nerwicowa jest reakcją na poniesione przez dziecko straty i nie jest związana bezpośrednio z poziomem rozwoju intelektualnego. Stwierdza się jednak, że osoby te są bardziej podatne na zaburzenia depresyjne. Ten rodzaj depresji w mniejszym stopniu dezorganizuje funkcjonowanie jednostki i trwa znacznie krócej niż w przypadku depresji wielkiej.
Symptomy depresji wielkiej manifestowane przez osoby niepełnosprawne intelektualnie mogą przybierać nieco inną postać niż u osób sprawnych. Badacze diagnozując depresję wielką u osób znacznie niepełnosprawnych intelektualnie wyróżnili takie jej symptomy:: zaburzenia nastroju w tym smutek, apatię, wycofywanie się z kontaktów, myśli i czyny samobójcze, halucynacje. Trudnym zadaniem jest zdiagnozowanie depresji wielkiej u osób znacznie i głęboko niepełnosprawnych. W tych przypadkach często pojawiają się symptomy niespecyficzne, jak: samouszkodzenia, hiperaktywność, stereotypie ruchowe.13
Przejawem zaburzeń emocjonalnych jest agresja. Dotychczasowe badania nad agresją nie pozwalają jednoznacznie stwierdzić, czy obniżony poziom inteligencji powoduje zwiększoną agresywność. Emocjonalne podłoże reakcji gniewu niepełnosprawnych intelektualnie to nadmierne pobudzenie wewnętrzne, powodujące niespokojne, ruchliwe zachowania. Jeśli osoby te znajdują się w miejscu, w którym pozbawione są życzliwości i zainteresowania, w którym okazuje się im lekceważenie, próbują wtedy poprawić swoją pozycję poprzez akty autodestrukcji lub agresji selektywnej. Najczęściej krytykują polecenia przełożonych, uczestniczą w bójkach. Agresja osób niepełnosprawnych intelektualnie nosi znamiona reakcji odwetowych, w mniejszym stopniu samodzielnie inicjowanych aktów. Wynika głownie z konieczności obrony przed atakami innych..14
Nieprawidłowe funkcjonowanie emocjonalne omawianej grupy ,powoduje, że doświadcza ona wielu stresów. Badaniami nad radzeniem sobie ze stresem dzieci niepełnosprawnych intelektualnie ii sprawnych intelektualnie prowadziła. Ewa Pisula.. Badania dowiodły, że osoby niepełnosprawne częściej stosowały strategie oparte na fizycznej aktywności ( walka, szalenie, uderzanie, rzucanie, krzyk, dokuczanie komuś), a także na unikaniu kontaktu ze stresorem. Wówczas reakcja na stres to wybieganie lub wychodzenie. Stosowanie takich strategiii wypływać może z poczucia bezradności w trudnych sytuacjach. Agresywne radzenie sobie ze stresem prowadzić może w konsekwencji do konfliktów z innymi, a w efekcie nie przyczynia się do zmniejszenia napięcia. Wręcz przeciwnie, nasila je.15
Podsumowując tematykę funkcjonowania emocjonalnego w oparciu o literaturę można stwierdzić, że emocje nadają człowiekowi sens życia. Są one niezbędne i potrzebne. Specyfika funkcjonowania emocjonalnego wiąże się ściśle z poziomem sprawności intelektualnej. Dlatego też osoby niepełnosprawne intelektualnie mają trudności w adekwatnym odbieraniu, przeżywaniu i wyrażaniu emocji.
LITERATURA
1.P. Salovey, D.J. Sluyter, Rozwój emocjonalny a inteligencja emocjonalna, s.57
2.Tamże, s. 315
3. Z. Włodarski, A. Matczak, Wprowadzenie do psychologii, s. 234
4. Tamże, s. 234-236
5. P. Salovey, D.J. Sluyter, Rozwój emocjonalny a inteligencja emocjonalna
6.Z. Włodarski, A. Matczak, Wprowadzenie do psychologii, s.245
7..Materiały z wykładów
8.Z. Włodarski, A. Matczak, Wprowadzenie do psychologii, s. 237
9.W..Kościelak, Psychologiczne podstawy rewalidacji osób upośledzonych umysłowo, s.52
10.Tamże, s.53
11. Tamże, s.54
12. Wł. J. Pileccy, Stymulacja psychoruchowego rozwoju dzieci o obniżonej sprawności intelektualnej, s.23
13. J. Rola, Kontrowersje wokół symptomatologii zaburzeń depresyjnych u dzieci z upośledzeniem umysłowym, w: Psychologia Wychowawcza 1/1996
14. Wł. J. Pileccy, Stymulacja psychoruchowego rozwoju dzieci o obniżonej sprawności intelektualnej, s.24
15.E. Pisula, Radzenie sobie ze stresem przez młodzież upośledzoną umysłowo i w normie intelektualnej, w: Psychologia Wychowawcza 1/1996
14