Pojęcie i rodzaje instrumentów finansowych
Instrumenty finansowe można traktować, jako odrębną swoistą formę pieniądza lub jako kontrakt pomiędzy stronami, regulujący wzajemne płatności. Mogą mieć charakter "pożyczki" lub być udziałem w majątku innego podmiotu gospodarczego funkcjonującego na rynku. Często nazywa się je papierami wartościowymi. Należy zwrócić uwagę, że pojęcie instrumentów finansowych jest pojęciem szerszym, ponieważ zawiera: opcje, kontrakty terminowe, warranty, których nie obejmuje pojęcie papierów wartościowych.
Instrumenty finansowe możemy podzielić na:
papiery wartościowe,
instrumenty pochodne
waluty.
Pojęcie i forma papierów wartościowych
Papier wartościowy jest dokumentem potwierdzającym roszczenie jego posiadacza do określonych aktywów (na przykład: akcje lub obligacje) oraz dochodów, które te aktywa przynoszą. Papiery wartościowe mogą występować w postaci materialnej oraz zdematerializowanej. Papier wartościowy w postaci materialnej składa się z trzech części:
płaszcza - czyli strony tytułowej zawierającej nazwę emitenta, nominał, serię i numer papieru,
arkusza kuponowego - składającego się z odcinków służących do pobierania procentów lub dywidend,
talonu - uprawniającego do otrzymania nowego arkusza kuponów oraz nowego talonu
po wyczerpaniu dotychczasowych.
Obecnie papiery wartościowe w coraz większym stopniu odrywają się od modelu papierowego dokumentu, występują w postaci zdematerializowanej, to znaczy w postaci zapisów komputerowych na kontach klientów, m.in. w domach maklerskich. Rolę tego dokumentu pełni tzw. świadectwo depozytowe, wystawione przez podmiot, który prowadzi rachunek papierów wartościowych. Służy to bezpieczeństwu i ułatwieniu obrotu, ponieważ wyklucza ryzyko zniszczenia, zgubienia, kradzieży lub sfałszowania papierowego dokumentu. Papiery
te są rejestrowane w instytucji nazywanej Depozytem Papierów Wartościowych.
Rodzaje papierów wartościowych
Klasyfikacja papierów wartościowych przeprowadzana jest na podstawie różnych kryteriów. Ze względu na rodzaj praw zawartych w papierach wartościowych dzielimy je na dwie podstawowe grupy:
papiery dotyczące wierzytelności pieniężnej, nazywane papierami wierzytelnościowymi lub dłużnymi (weksle, czeki, bony, obligacje, listy zastawne i hipoteczne, certyfikaty depozytowe). Emitent takich papierów staje się dłużnikiem, a posiadacz wierzycielem,
papiery zawierające prawa udziałowe w spółkach, czyli prawa do współwłasności majątkowej, nazywane papierami udziałowymi lub własnościowymi (na przykład akcje). Emitent takich papierów przekazuje posiadaczowi prawo własności i związane z nim prawa majątkowe i korporacyjne.
Ze względu na sposób przenoszenia tytułu własności, czyli ze względu na regulację obrotu wyróżniamy:
papiery na okaziciela, w treści nie wymienia się nazwiska bądź nazwy właściciela. Właścicielem jest posiadacz tego papieru,
papiery na zlecenie, które wskazują określoną osobę, jako właściciela. Prawa w tych dokumentach można przenosić na inne osoby.
papiery imienne, które są wystawiane na nazwisko lub nazwę właściciela.
Ze względu na funkcje pełnione w gospodarce, dzielimy je na:
lokacyjne papiery wartościowe, służące do lokowania nadwyżek pieniądza w celu osiągnięcia dochodu ( akcje, obligacje, bony),
dowodowe papiery wartościowe zawierające uprawnienia do dysponowania towarem emitenta, czyli papiery towarowe (konosamenty, dowody składowe),
rozliczeniowe papiery wartościowe, służące ułatwianiu rozliczeń pieniężnych (czeki, weksle), często spełniające również funkcje kredytowe.
Ze względu na długość okresu do wykupu wyróżniamy:
papiery krótkoterminowe o terminie wykupu do jednego roku,
papiery średnioterminowe o terminie wykupu od roku do pięciu lat,
papiery długoterminowe o terminie wykupu powyżej pięciu lat.
Ze względu na charakter dochodu, który przynoszą swoim posiadaczom, dzielimy je na:
papiery przynoszące stały dochód, które mają ustalony z góry sposób obliczania dochodu. Dochód ten jest wypłacany w stałych odstępach czasu, jako ustalony procent
od wartości nominalnej papieru. Papiery o stałym dochodzie różnią się stopą zwrotu,
(przykładem są obligacje),
papiery przynoszące zmienny dochód, który zależy od wyników ekonomicznych uzyskanych przez emitentów (przykładem są akcje).
Krótkoterminowe papiery wartościowe o stałym dochodzie
Papiery emitowane na okresy krótsze niż jeden rok oraz papiery długoterminowe, jeżeli okres pozostający do ich wykupu wynosi mniej niż rok należą do grupy krótkoterminowych papierów wartościowych.
Na rynku pieniężnym wyróżniamy papiery krótkoterminowe o stałym dochodzie,
do których zaliczamy: bony skarbowe i komercyjne, certyfikaty depozytowe i pozostałe krótkoterminowe papiery dłużne.
Bony skarbowe (weksle lub bilety skarbowe) umożliwiają zaciągnięcie przez Skarb Państwa krótkoterminowej pożyczki w celu zmniejszenia deficytu budżetowego lub długu publicznego. Termin wykupu tych papierów najczęściej wynosi od kilku do kilkudziesięciu tygodni, jednak nie przekracza jednego roku. Weksle skarbowe są papierami dyskontowymi, czyli ich cena jest niższa od ich wartości nominalnej a wynagrodzeniem dla nabywcy jest różnica między ceną emisji a ceną nominalną. Są emitowane w dużych nominałach i pozbawione ryzyka.
Certyfikaty depozytowe są to papiery wartościowe emitowane przez banki komercyjne, stwierdzające fakt zdeponowania w danym banku określonej sumy pieniężnej na ściśle określony czas i przy danym oprocentowaniu. Po upływie określonego terminu właściciel certyfikatu otrzymuje nominał plus należne odsetki. Ma on jednak prawo do wcześniejszej sprzedaży tego instrumentu na rynku wtórnym, nie tracąc przy tym odsetek od zainwestowanego kapitału. Instrumenty te emitowane są w dużych, okrągłych kwotach, dlatego występują głównie
na rynku hurtowym.
Długoterminowe papiery wartościowe o stałym dochodzie
Na rynku kapitałowym stały dochód przynoszą również papiery średnio
i długoterminowe, przede wszystkim obligacje.
Obligacje są to papiery wartościowe emitowane w serii, zawierające zobowiązanie emitenta wobec ich właścicieli (obligatariuszy) do spełnienia określonego świadczenia. Emisja obligacji jest forma zaciągania długu, najczęściej równocześnie u wielu wierzycieli, dlatego też obligacje nazywane są dłużnymi papierami wartościowymi. Zaświadczają one o udzieleniu emitentowi pożyczki oraz uprawniają właściciela obligacji do otrzymywania stałego dochodu
w formie określonego procentu. Obligacje spełniają w gospodarce określone funkcje:
funkcja pożyczkowa, polegająca na tym, że podmiot wystawiający lub emitujący obligacje otrzymuje kapitał, którym rozporządza do momentu spłaty zaciągniętego długu,
funkcja lokacyjna, polegająca na tym, że nabywając obligacje właściciel lokuje środki finansowe,
funkcja płatnicza, polegająca na możliwości zmniejszenia zobowiązań właściciela wobec pożyczkodawcy poprzez przekazanie obligacji zastępując w ten sposób pieniądze,
funkcja obiegowa, polegająca na tym, że obligacje można przenosić na inny podmiot.
Obligacje mają kilka podstawowych cech różniących je od innych papierów wartościowych.
Są to:
wartość nominalna, kwota pieniężna, jaką emitujący zobowiązany jest wypłacić
po upływie określonego w obligacji. Wartość ta wyrażana jest, jako 100 lub
jej wielokrotność,
termin wykupu, (nazywany również terminem zapadalności lub ważności), to termin,
po upływie, którego emitent zobowiązany jest zwrócić dług w kwocie wartości nominalnej,
odsetki, zwane również kuponami określają kwotę płaconą, co pewien ustalony okres, nazywany okresem odsetkowym, wypłacaną posiadaczowi obligacji do czasu wykupu.
Nie od wszystkich rodzajów obligacji są wypłacane, co rok, pół roku lub kwartał odsetki, ponieważ wyróżnia się tak zwane obligacje zerokuponowe. Cena ich sprzedaży jest niższa od wartości nominalnej, jest to tak zwana sprzedaż z dyskontem.
Dodatkową zachętą dla potencjalnych nabywców obligacji są dodatkowe świadczenia, jakich emitent zobowiązuje się dokonać na rzecz właściciela, na przykład zwolnienie z podatku.
Dla nabywcy kupno obligacji jest formą lokowania posiadanych oszczędności, jako pewny i stabilny dochód. Ponadto ma on możliwość odsprzedać posiadane obligacje na rynku wtórnym. Emitent dzięki obligacjom może zaciągnąć pożyczkę, nawet u kilku wierzycieli,
na znacznie dłuższy okres, niż proponowany przez banki.
Ze względu na miejsce emisji obligacje dzielimy na:
obligacje krajowe, wystawiane w walucie krajowej i emitowane w kraju emitenta,
obligacje zagraniczne, zwane euroobligacjami, są wystawiane w walucie obcej oraz emitowane poza granicami państwa wypuszczającego obligacje.
Ze względu na sposób przenoszenia praw wyróżniamy:
obligacje imienne, czyli takie, których właściciel jest wymieniony w dokumencie,
obligacje na okaziciela, których właściciel jest anonimowy i jest nim posiadacz obligacji.
Z punktu widzenia termin wykupu obligacje dzielimy na:
do jednego roku - nazywa się obligacjami krótkoterminowymi,
od roku do 5 lat - nazywa się obligacjami średnioterminowymi,
powyżej 5 lat - nazywa się obligacjami długoterminowymi.
Ze względu na sposób wykupu można wyróżnić obligacje:
wykupywane w jednym terminie - jednorazowo,
wykupywane w kilku terminach - ratami.
Biorąc pod uwagę zabezpieczenie interesów obligatariuszy dzielimy je na:
zabezpieczone, całość zobowiązań stanowiących kwotę pożyczonego kapitału wraz
z należnymi odsetkami są zabezpieczone na majątku emitenta lub poręczone. Najlepszym zabezpieczeniem tego rodzaju jest gwarancja Skarbu Państwa.
niezabezpieczone, zobowiązania wynikające z obligacji nie są zabezpieczone na żadnym majątku emitenta ani nie są poręczone. W związku z tym, że obligacje emitują przedsiębiorstwa oraz instytucje, cieszące się dobra renomą oraz stabilną sytuacją finansową to rolę gwarancji odgrywa w tym przypadku ich pozycja na rynku.
Z punktu widzenia podmiotu emitującego wyróżniamy obligacje:
skarbowe - emitowane przez Skarb Państwa,
komunalne - emitowane przez samorządy terytorialne,
korporacyjne - obligacje przedsiębiorstw.
Ze względu na sposób oprocentowania wyróżniamy obligację:
o stałym oprocentowaniu, wartość odsetek nie zmienia się w całym okresie trwania obligacji,
o zmiennym oprocentowaniu, odsetki mogą być zmienne i zależą od stóp rynkowych
i stóp określanych przez bank centralny. Odmianą tych obligacji są obligacje RRN (rolling rate notes), charakteryzują się one naliczaniem odsetek w okresach krótszych, niż ich wypłata,
indeksowane, gdzie wartość wykupu i wartość odsetek powiększana jest o procent wynikający z inflacji
zerokuponowe, od których inwestor nie otrzymuje odsetek, a cena ich sprzedaży jest niższa od wartości nominalnej. Dochodem jest tutaj różnica pomiędzy cena zakupu
a wartością nominalną obligacji.
Istnieją również obligacje, których nie można sklasyfikować w wyżej wymienionych grupach. Zaliczamy do nich obligacje:
zamienne, nabywca posiada prawo do zamiany ich na akcje spółki, która
je wyemitowała.
z prawem pierwszeństwa, dają posiadaczowi prawo do objęcia akcji emisji spółki z pierwszeństwem przed jej obecnymi akcjonariuszami,
z prawem do wcześniejszego zakupu, emitent ma prawo do zarezerwowania sobie wykupu całości lub części obligacji przed upływem terminu ich wykupu,
przychodowe, zabezpieczeniem tych obligacji są przychody pochodzące
z określonego przedsięwzięcia gospodarczego lub z całości albo części majątku przedsięwzięć, które zostały sfinansowane ze środków uzyskanych z emisji obligacji.
śmieciowe, zwane tandetne, (ang. junk bond) - zwana także łagodniej obligacją
o wysokim przychodzie, to obligacja kuponowa, której emitent nie posiada wysokiej oceny ratingowej. Ze względu na większe ryzyko niewypłacalności emitenta, emitowane przez niego obligacje, aby zostały przez potencjalnych inwestorów uznane za atrakcyjne, muszą być oprocentowane wyżej w stosunku do oprocentowania obligacji uważanych za bezpieczne. Emisji obligacji śmieciowych dokonują najczęściej: młode firmy, nie mające ugruntowanej pozycji na rynku, firmy znajdujące się w trudnej sytuacji finansowej, oraz firmy dokonujące przejęć lub redukujące własne długi.
Ważnym wskaźnikiem określającym bezpieczeństwo obligacji jest tak zwany rating. Rating, czyli ocena zdolności danego podmiotu do regulowania jego krótko - lub długoterminowych zobowiązań dokonywana przez wyspecjalizowaną agencję ratingową. Uzyskanie wysokiego ratingu z reguły umożliwia emitowanie obligacji na korzystniejszych warunkach. Jego głównym zadaniem jest informowanie inwestorów o wypłacalności podmiotu.
Specyficzną grupę długoterminowych instrumentów finansowych stanowią listy zastawne. Są to dłużne papiery wartościowe, których podstawą są wierzytelności banków hipotecznych zabezpieczone hipotekami lub gwarancją określonych instytucji (m.in. Skarb Państwa i NBP). Emitent listów, bank hipoteczny, zobowiązuje się wobec ich posiadacza
do spełnienia określonego świadczenia pieniężnego, czyli wypłaty odsetek i wykupienia samego listu w sposób i w terminach określonych w warunkach emisji. Każdy list ma swoje pokrycie
w postaci hipotek, co sprawia, że listy zastawne są papierami wartościowymi o niskim poziomie ryzyka.
Papiery wartościowe o zmiennym dochodzie
Podstawowym rodzajem papierów wartościowych o zmiennym dochodzie są akcje (ang. share). Jest to dokument stwierdzający udział akcjonariusza w majątku spółki akcyjnej w wyniku, czego przysługują mu określone prawa. Prawa te mają wartość pieniężną (prawa majątkowe) i dotyczą wpływu akcjonariuszy na podejmowanie decyzji w spółce (prawa korporacyjne).
Najważniejszymi są:
prawo do uczestniczenia w podziale zysków spółki. Akcjonariusz ma prawo
do dywidendy (udziału w zysku netto spółki przeznaczonym do podziału). Spółka może jednak nie wypłacać dywidendy wówczas, gdy nie osiąga zysków netto, lub gdy walne zgromadzenie przeznacza ten zysk na powiększenie kapitału spółki.
prawo do uczestniczenia w kierowaniu spółką. Prawo to będzie realizowane głównie przez uczestnictwo w zgromadzeniu akcjonariuszy, na którym ma możliwość wpływu na decyzję spółki, wybór zarządu oraz przeznaczenie wypracowanego zysku. Decydujący głos mają posiadacze pakiety większościowego akcji (pakiet kontrolny to 50% akcji plus jedna),
prawo do majątku spółki w razie jej likwidacji. Kwota likwidacyjna to nadwyżka czystego majątku spółki po pokryciu jej zobowiązań. W przypadku rozwiązania spółki, podziałowi majątku nie podlega cały majątek spółki, ale tylko to, co pozostanie po uregulowaniu zobowiązań proporcjonalnie do wartości nominalnej akcji posiadanych przez akcjonariuszy.
prawo poboru, czyli przywilej pierwszeństwa przy zakupie nowych akcji spółki przez jej dotychczasowych akcjonariuszy proporcjonalnie do liczby akcji już posiadanych. Istnieje możliwość pozbawienia prawa poboru akcjonariuszy. Wymagałoby to jednak 4/5 głosów, aby podjąć taką uchwałę przez walne zgromadzenie Prawo poboru może być przedmiotem obrotu, jako samodzielny papier wartościowy.
Akcjonariusz może odzyskać pieniądze poprzez sprzedaż akcji na rynku wtórnym po tak zwanej cenie rynkowej, ustalonej na giełdzie, na rynku pozagiełdowym lub na rynku transakcji prywatnych. Ponadto każda akcja ma wartość nominalną, określaną w dokumencie potwierdzającym wyemitowanie akcji. Istnieje także cena emisyjna, po której spółka zbywa akcje. Różnica ze sprzedaży pomiędzy wartością nominalną a uzyskaną ceną emisyjną jest przeznaczana na kapitał zapasowy.
Akcje spółki są niepodzielne, może natomiast ona podzielić swój kapitał zakładowy instrumentem finansowym. Split nazywany również podziałem akcji, polega na obniżeniu wartości nominalnej akcji. Spółki przeprowadzają split w celu zwiększenia dostępności inwestorów do własnych akcji, a co za tym idzie do zwiększenia ich płynności. W wyniku jego przeprowadzenia zmienia się wyłącznie ilość akcji spółki, a wartość rzeczywista spółki, jako całości pozostaje taka sama. Mechanizm splitu polega na tym, że spółka dzieli istniejące akcje, bądź emituje dodatkowe zachowując dotychczasowe proporcje udziałów poszczególnych akcjonariuszy.
Akcje spełniają także funkcje ekonomiczne: umożliwiają udział finansowy, a co za tym idzie czerpanie zysku, umożliwiają elastyczny przepływ kapitału ze względu na nieograniczone możliwości nabywania lub zbywania akcji oraz stanowią źródło kapitału na przyszłe inwestycje.
Mogą one występować w formie fizycznego dokumentu, czyli w formie materialnej lub w formie zdematerializowanej. Dokument akcji powinien jednak zawierać następujące elementy:
firmę, siedzibę i adres spółki,
oznaczenie sądu, w którym spółka jest zarejestrowana
datę zarejestrowania spółki i wystawienia akcji,
wartość nominalną, serię i numer, rodzaj danej akcji i uprawnienia szczególne z akcji,
wysokość dokonanej wpłaty w przypadku akcji imiennych,
ograniczenia, co do przeniesienia własności akcji,
postanowienia statutu o związanych z akcją obowiązkach wobec spółki,
podpis zarządu i pieczęć spółki;
Podział akcji ze względu na charakter praw i obowiązków:
imienne - z których uprawnienia przysługują osobie wskazanej w dokumencie akcji. Wobec spółki za akcjonariusza uważa się osobę wpisaną do księgi akcyjnej, która jest prowadzona jest przez zarząd spółki. Ujawnia się w niej dane akcjonariuszy posiadających akcje imienne. W obrocie tymi akcjami mogą obowiązywać pewne ograniczenia na przykład bez zezwolenia władz spółki nie można ich sprzedawać.
zwykłe,
Akcje uprzywilejowane są one akcjami imiennymi Uprzywilejowanie może dotyczyć zarówno praw majątkowych wynikających z akcji, jak i praw niemajątkowych. Do praw tych zaliczamy:
wielkości dywidendy. Posiadacze takich akcji są lepiej traktowani przy podziale zysku. Uprzywilejowanie, co do dywidendy daje posiadaczowi akcji prawo do otrzymania dywidendy przed posiadaczami akcji zwykłych, ewentualnie prawo do otrzymania dywidendy za ubiegłe lata obrotowe, w których spółka dywidendy nie wypłacała. Dywidenda może być wypłacana przez spółkę jedynie w razie wypracowania zysku.
udziału w podziale majątku spółki w razie jej likwidacji. Akcje takie korzystają
z pierwszeństwa spłaty kapitału, np. w przypadku likwidacji spółki. Otrzymują przypadającą na nie część kapitału akcyjnego przed akcjami zwykłymi. Spłata takich akcjonariuszy nie może nastąpić przed spłatą innych wierzycieli, ale może nastąpić przed spłatą innych akcjonariuszy.
liczby głosów przypadających na zgromadzeniu akcjonariuszy. Takie akcje posiadają założyciele przedsiębiorstwa. Statut spółki nie może jednak przyznać większego uprzywilejowania niż 2 głosy na jedną akcję.
Rodzajem akcji uprzywilejowanych są tak zwane akcje złote, których posiadanie daje szczególne uprawnienia decyzyjne w spółce (np. decyzje o połączeniach, prawo weta, emisji nowego kapitału itp.) i gwarancję udziału w zysku spółki bez względu na to czy jest on wypracowany. Posiadaczom tych akcji nie przysługuje jednak prawo głosu, działają jak akcje nieme.
Na rynku kapitałowym, zwłaszcza na giełdzie papierów wartościowych przedmiotem obrotu są przede wszystkim akcje zwykłe, ponieważ można dla nich ustalić jednolitą cenę. Jest to zadanie dużo trudniejsze w przypadku akcji uprzywilejowanych, gdyż ze względu
na charakter uprzywilejowania każda z nich może mieć inną wartość dla potencjalnych inwestorów.
Innym rodzajem akcji są akcje użytkowe, które są wydawane przez spółkę akcyjną
w zamian za akcje umorzone (zwłaszcza przez losowanie). Akcje te nie mają określonej wartości nominalnej, nie dają, więc takich uprawnień, które są związane z udziałem w kapitale akcyjnym. Uczestniczą one jednak w podziale nadwyżki rocznych zysków. Ponadto ich posiadacze maja prawo do podziału majątku likwidowanej spółki oraz prawo do poboru akcji nowych emisji lub ich wymiany. Prawa te mogą obowiązywać łącznie lub pojedynczo.
Operacją odwrotną do emisji akcji jest umorzenie akcji. Następuje ono z chwilą obniżenia kapitału zakładowego i polega na likwidacji dokumentu akcji połączonej
z wygaśnięciem praw udziałowych związanych z akcją. Jeżeli spółka ma duże rezerwy finansowe, wypłaca ona swoim akcjonariuszom wyższą dywidendę albo odkupuje od nich akcje w celu ich umorzenia. Akcje mogą być umorzone wyłącznie wtedy, kiedy statut to przewiduje.
Inwestycja w akcje jest obarczona wysokim ryzykiem, aby takie ryzyko zminimalizować należy zakupić tak zwane akcje pierwszorzędne. Charakteryzują się one stabilnym kursem, regularnie wypłacanym dywidendom i są emitowane przez renomowane i dobrze znane spółki. Nie należy przy nich jednak liczyć na wysokie dochody.
Wyższym ryzykiem charakteryzuje się inwestycja w tak zwane akcje groszowe.
Są to akcje o niskim nominale i niskiej wartości rynkowej emitowane przez firmy o złej kondycji finansowej lub przez firmy, które szybko potrzebują kapitału. Nazwa pochodzi z niskiej
ich ceny.
Pozostałe papiery wartościowe
Przedmiotem obrotu na rynkach są także papiery wartościowe, które mają charakter instrumentów pochodnych. Są one emitowane w związku z innymi papierami wartościowymi, bądź takimi, które dopiero mają być wprowadzone do obrotu.
Do grupy pozostałych papierów wartościowych należą:
prawa poboru, może ono być przedmiotem obrotu, jako samodzielny papier wartościowy. Oznacza to, że dotychczasowi posiadacze starych akcji mogą zrezygnować z prawa objęcia nowych akcji, sprzedając to prawo na giełdzie. Akcjonariusze zakupują akcje nowej emisji po cenie emisyjnej zazwyczaj niższej niż cena rynkowa. Każdej akcji
z poprzednich emisji odpowiada jedno prawo poboru. Akcjonariusze mają trzy możliwości: wykonać prawo poboru, czyli dokonać zapisu na akcje nowej emisji, sprzedać wszystkie lub część praw, ewentualnie pozwolić na wygaśnięcie tych praw to znaczy nie zrealizować prawa poboru aż do dnia utraty ważności.
prawo do akcji (PDA) jest to papier wartościowy uprawniający do zamiany go na akcje. Towarzyszy on nowym emisjom akcji a jego pojawienie się wynika stąd, że akcje nowej emisji mogą wejść na giełdę dopiero po zarejestrowaniu. Obrót PDA odbywa się tak samo jak obrót akcjami. Korzyścią jest możliwość skrócenia czasu zamrożenia pieniędzy przez inwestorów.
Kwity depozytowe rodzaj papieru wartościowego wyemitowanego w innym kraju, gdyż firmy starają się pozyskać kapitał poza swoim rodzimym rynkiem. Emisja kwitów depozytowych dla wielu spółek daje im możliwość zaistnienia na rynku międzynarodowym. Zasady emisji
i obrotu kwitami depozytowymi są następujące:
inwestor zagraniczny np.: bank depozytowy zakupuje pakiet akcji spółki wyemitowany
w innym kraju i składa je w banku pełniącym funkcję powiernika,
na podstawie tego wystawia kwity w walucie zagranicznej i oferuje do sprzedaży poza krajem emitenta,
zakupione przez inwestorów kwity depozytowe są przedmiotem obrotu na zagranicznych rynkach na takich samych zasadach jak inne papiery wartościowe tego rynku,
właściciel kwitu depozytowego ma takie same prawa jak akcjonariusz.
Kwity depozytowe możemy podzielić ze względu na miejsce ich emisji i obrotu.
Wyróżniamy wówczas Amerykańskie Kwity Depozytowe /ADR/ i Globalne Kwity Depozytowe /GDR/. ADR -y są emitowane na rynku amerykańskim, natomiast GDR-y na innych rynkach kapitałowych (w tym także amerykańskim). Mają one identyczną formę. Występuje kilka sposobów emisji ADR. Najprostsza polega na tym, że amerykański inwestor nabywa akcje zagranicznego emitenta w jego kraju z reguły na giełdzie, po czym przekazywane są w depozyt, którego „właścicielem” staje się jeden z amerykańskich banków. Bank dostarcza je w postaci emitowanych papierów wartościowych. Inkasuje on dywidendy od znajdujących się w jego dyspozycji akcji i przekazuje je aktualnemu właścicielowi ADR. Najważniejszą zaleta kwitów depozytowych dla emitenta jest pozyskiwanie kapitału na rynkach zagranicznych w większej skali niż na rynku krajowym Inwestorzy z kolei mogą nabywać papiery wartościowe nominowane w dolarach, wymienialne na akcje innych firm zagranicznych. Są one obarczone mniejszym ryzykiem ze względu na fakt, iż bank depozytowy sprawdza wiarygodność firmy oraz bada szanse na powodzenie emisji.
Certyfikaty inwestycyjne, to papiery wartościowe emitowane przez fundusze inwestycyjne. Są papierami wartościowymi, dlatego mogą być notowane na giełdzie. Występują w formie materialnej lub zdematerializowanej.
1.3 Emisja papierów wartościowych
Emisją nazywamy wprowadzanie do obiegu nowych papierów wartościowych (głównie akcji i obligacji). W przypadku obligacji, emisja oznacza zaciąganie pożyczek, natomiast
w przypadku akcji ma prowadzić do zwiększenia kapitału zakładowego spółki.
Sprzedażą papierów wartościowych może zajmować się sam ich wystawca lub pośrednik
Emisja własna - podmiot gospodarczy sam emituje i sprzedaje papiery wartościowe. Jest to sposób tańszy, gdyż nie płaci się prowizji za pośrednictwo, ale emitent sam ponosi ryzyko niesprzedania tych papierów. Na taką emisję decydują się najczęściej banki lub inne jednostki gospodarcze, których pozycja na rynku jest wysoka. Występują dwie odmiany emisji własnej: subskrypcja własna i sprzedaż z wolnej ręki. W przypadku subskrypcji własnej emitent publicznie ogłasza, na przykład w prasie możliwość zakupu papierów wartościowych podając podstawowe informacje na temat emitenta i danego waloru. Sprzedaż polega na wypełnieniu przez zainteresowanego formularza zwanego deklaracją subskrypcyjną, w którym zobowiązuje się on do nabycia określonej liczby papierów wartościowych na podanym w ogłoszeniu warunkach. Natomiast sprzedaż z wolnej ręki polega na tym, ze emitent bezpośrednio się kontaktuje z ewentualnymi nabywcami i sam dokonuje sprzedaży.
Emisja obca odbywa się za pośrednictwem wyspecjalizowanej instytucji finansowej,
co powoduje dodatkowe koszty, jednakże zwiększa szanse powodzenia emisji. W przypadku emisji obcej pośrednik może być:
sprzedawcą papierów wartościowych - ogłasza on publicznie możliwość nabycia emisji na określonych warunkach. Jest instytucją cieszącą się zaufaniem społeczeństwa i uznaną na rynku, w związku z tym łatwiej mu jest rozprowadzić papiery, ale emitent ponosi ryzyko niesprzedania papierów,
gwarantem emisji, czyli podejmuje on ryzyko polegające na sprzedaży wszystkich papierów wartościowych emitenta. Jeżeli jednak nie uda mu sie znaleźć odpowiedniej ilości nabywców wówczas zobowiązany jest on do zakupu pozostałej ilości walorów.
W celu ułatwienia emitentowi pozyskiwania kapitału zawiązują one z bankami i domami maklerskimi tak zwaną umowę o subemisję, czyli o gwarantowanie emisji. Istnieją dwa rodzaje tej umowy:
subemisja inwestycyjna zobowiązuje subemitenta inwestycyjnego do nabycia na własny rachunek całości lub części papierów wartościowych, na którą nie złożono zapisów w terminie ich przyjmowania.
subemisja usługowa różni się od inwestycyjnej tym, że zakup następuje przed ogłoszeniem publicznej oferty na nie..
Występuje emisja:
publiczna oferta nabycia skierowana jest do bardzo dużej ilości nabywców.
prywatna (zamknięta), oferta skierowana jest do bardzo małej liczby nabywców.
2. Instrumenty pochodne
Kolejną grupę instrumentów finansowych stanowią tzw. derywaty. Są one wystawiane na instrumenty bazowe (zwane również podstawowymi lub pierwotnymi), mogą to być akcje, obligacje, kursy walut, stopy procentowe, wartości indeksów giełdowych od nich uzależniona jest cena. Do najważniejszych grup instrumentów pochodnych zalicza się: kontrakty forward, kontrakty futures, opcje, swapy a także warranty.
Najprostszymi instrumentami pochodnymi są kontrakty forward, które są umową zobowiązującą jedną ze stron do dostawy, a drugą do przyjęcia określonego dobra w ustalonym terminie, w określonej ilości, oraz określonej jakości, po cenie wyznaczonej w momencie zawierania umowy. Głównym jednak powodem zawierania kontraktów forward jest chęć zmniejszenia ryzyka poprzez ustalenie cen przyszłych transakcji. Charakterystyczną ich cechą jest fakt, iż strony mogą swobodnie określać warunki, na jakich przystępują do niej.
Kontrakt futures są również umową różniącą się od kontraktów forward gdyż określają ilość dóbr, ich jakość, czasu dostawy oraz miejsca dostarczenia.
Oba te kontrakty charakteryzują się pewnością, że warunki umowy zostaną dotrzymane, ponieważ:
w każdej transakcji, jako strona występuje Izba Rozrachunkowa Giełdy powiadomiona przez partnerów po dojściu do porozumienia. Izba ta następnie zawiera z każdym z nich odrębną transakcję zobowiązującą do obsługi. Roszczenia są kierowane do Izby Rozrachunkowej Giełdy, cieszącej się zaufaniem,
Izba Rozrachunkowa kojarzy dwa kontrakty o przeciwstawnych zobowiązaniach i sprawuje pieczę nad realizacją tych umów.
uczestnicy wpłacają depozyt stanowiący niewielki ułamek wartości kontraktu, co gwarantuje wywiązanie się ze swoich zobowiązań. Strony wpłacają kwoty na specjalny rachunek, który służy im do pokrywania strat lub dopisywania zysków wynikających ze zmiany cen. W przypadku gdyby depozyt nie wystarczał na pokrycie strat lub spadłby do minimum to Izba Rozrachunkowa żąda od uczestnika uzupełnienia tego depozytu,
tuż przed wygaśnięciem kontraktu uczestnicy likwidują swoje zobowiązania poprzez zawarcie transakcji przeciwstawnych a pomiędzy nimi następuje rozliczenie pieniężne.
Odmianą kontraktów terminowych są tzw. kontrakty FRA (Forward Rate Agreement). zobowiązujące obie strony umowy, do wypłaty lub otrzymania w przyszłości określonej płatności odsetkowej, wynikającej z różnicy pomiędzy stopą uzgodnioną w kontrakcie, a stopą rynkową. Kontrakt ten dotyczy okresu w przyszłości i jest określany w specyficzny sposób, np.: zapis 1x4 oznacza, że rozpoczęcie i rozliczenie nastąpi za miesiąc, natomiast wygasa za cztery miesiące. Występuje on jednak głównie w obrocie pozagiełdowym.
Opcja jest również kontraktem zawieranym pomiędzy dwoma stronami, w których jedna zobowiązuje się za określoną opłatą, do kupna lub sprzedaży określonych dóbr po ustalonych cenach, w terminie wygaśnięcia opcji lub przed jego wygaśnięciem.
Są dwa podstawowe rodzaje opcji: kupna i sprzedaży. Różnią się jedynie tym, że jedna jest prawem zakupu, zaś druga prawem sprzedaży. W obu rodzajach opcji muszą być określone trzy wielkości, którymi są:
ustalona cena, po jakiej ma prawo być dokonana transakcja,
premia cena, jaką płaci nabywca opcji wystawcy,
termin, w którym można kupić lub sprzedać instrument podstawowy, tzn. wykonać opcję.
Charakterystyczną cechą opcji jest to, że zobowiązaniu jednej ze stron kontraktu nie odpowiada zobowiązanie drugiej ze stron. Płacąc określoną premię kontrahent opcji nabywa prawo
do zakupu lub sprzedaży określonych dóbr, z którego skorzysta jedynie wtedy, gdy jest to dla niego opłacalne. W przeciwnym wypadku ponosi stratę równą premii, jaką zapłacił za nabycie opcji. Wystawca opcji musi jednak wywiązać się z umowy.
Ze względu na termin, w którym można wykonać opcję, to wyróżnia się dwa typy opcji:
amerykańska, może być wykonana w dowolnym dniu aż do dnia będącego terminem wygaśnięcia opcji,
europejska, może być wykonana tylko w dniu wygaśnięcia.
Instrumentem zbliżonym do opcji są warranty. Jest to zobowiązanie się emitenta do wypłacenia właścicielom warrantu, kwoty rozliczenia. Emitent, aby spełnić swe zobowiązania nie tylko przekazuje pieniądze, lecz również dostarcza instrument bazowy.
Ze względu na podmiot emitujący, wyróżniamy:
warranty subskrypcyjne, wystawiającym spółka akcyjna, a przedmiotem obrotu są wyłącznie własne akcje przyszłej emisji. Z pewnym uproszczeniem można je określić, jako prawo pierwszeństwa nabycia akcji po określonej z góry cenie,
warranty opcyjne wystawiającym są banki i inne instytucje finansowe, np. domy maklerskie - a przedmiotem obrotu są akcje innych spółek. Różnią się one od opcji tym, że są emitowane w określonej liczbie, podczas, gdy opcja nie jest emitowana tylko powstaje
w momencie zawarcia umowy.
Z punktu widzenia terminu, w którym posiadacz warrantu może go wykonać, wyróżniamy również dwa typy warrantów:
amerykański, może być wykonany w dowolnym dniu aż do dnia będącego terminem wygaśnięcia,
europejski, może być wykonany tylko w dniu wygaśnięcia.
Kolejnym instrumentem pochodnym jest tzw. swap, który jest umową pomiędzy dwoma stronami zobowiązującymi się do dokonania przyszłych przepływów pieniężnych. Podstawową ich cechą jest to, że wymiana płatności następuje okresowo. Najczęściej swapy dotyczą wymiany strumieni płatności związanych z instrumentami dłużnymi lub z walutami. Wyróżniamy dwa ich rodzaje:
swap procentowy - jedna strona zobowiązuje się wypłacać drugiej stronie, przez określony czas, sumy równe oprocentowaniu, według ustalonej stałej stopy, wartości nominalnej swapu. W tym samym okresie druga strona zobowiązuje się wypłacać, sumy równe oprocentowaniu, według zmiennej stopy procentowej, tej samej kwoty.
swap walutowy - strony postanawiają wymienić między sobą określoną kwotę wyrażoną w jednej walucie na jej równowartość w innej walucie, a po upływie określonego czasu - dokonać transakcji zwrotnej. Swap walutowy służy
do zabezpieczenia przed ryzykiem kursowym.
3. Waluty
Waluty są specyficznym rodzajem instrumentów finansowych, używa się jej zamiennie
z pojęciem pieniądza lub dewiz. Waluty są stosowane przede wszystkim w wymianie międzynarodowej i rozumiane, jako środek rozliczeniowy oraz sposób regulowania należności
i zobowiązań w transakcjach międzynarodowych. Do waluty zagranicznej zalicza się banknoty, monety, depozyty w bankach oraz inne płynne zagraniczne aktywa.
Dewizy są to zagraniczne, krótkookresowe należności, charakteryzujące się dużą płynnością, które ze względu na swoją formę mogą być zrealizowane natychmiast lub w krótkim okresie czasu np. czeki, weksle, obligacje. Na wartość dewizową składają się środki płatnicze, dokumenty pełniące tę funkcje, oraz papiery wartościowe, wystawiane w walutach obcych,
a także złoto i platyna.
3