Człowiek współczesny, człowiek rozumny, Homo sapiens sapiens, rodzaj i gatunek, do którego należą wszyscy współcześni ludzie i z którym identyfikuje się skamieniałe szczątki ludzkie sprzed około 40 tys. lat.
Człowiek współczesny spośród innych zwierząt i wcześniejszych przedstawicieli gatunku ludzkiego jest wyróżniany na podstawie cech fizycznych i zachowań, jak np.: dwunożna postawa i chód, przeciętna pojemność mózgoczaszki około 1350 cm3, wysokie czoło, małe zęby i żuchwa, wyodrębniona broda, wytwórczość i użytkowanie narzędzi, zdolność do wykorzystywania symboli (język i pismo).

       Taką definicję człowieka dyktuje nam Encyklopedia. Czy możemy, inaczej, czy powinniśmy coś do tego dodać? Owszem, fakt, że człowiek jako zwierze przechodzi skomplikowany proces osiągania dojrzałości, po czym w końcu umiera. Od osiągnięcia pełnoletności [czyli 18 lat, lecz jest to wiek umowny, niektórzy osiągają dojrzałość umysłu (nie tylko ciało się liczy) w wieku ok.16-17 lat, a inni dużo później] do śmierci, która następuje ostatnio coraz szybciej [średnio w 75r. życia] zostaje człowiekowi sporo czasu na ty świecie. Co wtedy robi? Jest to opisane na podstronie "Siła wieku". Następnie odchodzi na emeryturę, a całe swoje oszczędności przekazuje swoim dzieciom, aby spokojnie umrzeć. Potem one wykonują ten sam cykl, i tak w nieskończoność, aż ktoś nie umrze bezdzietnie. Czy to ma sens? Nie mi to oceniać. Skupmy się na razie na wstępnym rozwoju człowieka

W ciągu życia zmienia się wielkość i forma ciała. Nowy człowiek powstaje w trakcie zapłodnienia komórki jajowej: rośnie i po dziewięciu miesiącach jest już gotowy do przyjścia na świat [patrz: Przed narodzeniem I Poród]. Po urodzeniu widzimy zmiany, w miarę, jak dziecko rośnie.początkowo zmiany te są bardzo szybkie. W dzieciństwie ciało rośnie nadal, ale już wolniej. Gdy człowiek osiągnie dojrzałość około dwudziestego roku życia, przestje rosnąć.
          Większość komórek znajdujących się w organizmie obumiera po pewnym czasie, a ich miejsce zajmują nowe. Przed ukończeniem dwudziestego roku życia bilans procesów rozkładu starych komórek i syntezy nowych jest dodatni, czego efektem jest wzrost. W drugiej dekadzie życia dochodzi do równowagi między tymi procesami, a potem zaczyna się bilans ujemny, czyli utrata komórek w niektórych narządach, zwłaszcza w mózgu.
          Mniej więcej między 20 a 50 rokiem życia zewnętrzne cialo nie zmienia się zbytnio. Ale wewnątrz organizm jest wciąż aktywny. Substancje odżywcze z pokarmu budują nowe tkanki, zastępując zużyte. W starszym wieku organizm nie może już tak szybko zastępować uszkodzonych części. Staje się bardziej podatny na choroby. Ale mimo to ten, kto troszczy się za młodu o swoje ciało, może zachować zdrowie do późnej starości.

Chemiczne regulatory

          W naszym organizmie powstają substancje chemiczne zwane hormonami. Rozróżniamy 20 hormonów, a każdy z nich kontroluje określony proces w organizmie. Niektóre procesy trwają lata, jak np. proces wzrostu, inne - cały czas, jak np. kontrola zawartości wody i soli we krwi. Hormony powstają w gruczołach wewnątrzwydzielniczych. Nasze nadnercza [leżą na nerkach] produkują hormon - adrenalinę. Gdy się denerwujemy lub boimy. Gdy się denerwujemy lub boimy, nadnercza wydzielają adrenalinę do krwi. Adrenalina wpływa na wieleorganów ciała. Powoduje, że serce szybciej bije, skóra się poci, a płuca szybciej ddychają nasze ciało przygotowuje się do akcji. U kobiet hormony płciowe jajników sterują procesem jajeczkowania. U mężczyzn hormony płciowe jąder sterują produkcją spermy.Insulina - hormon trzustki - reguluje poziom cukru we krwi.

Wzrost

          Gdy człowiek rośnie, nie wszystkie części jego ciała rosną w tym samym tempie. Niemowle ma dużą głowę w porównaniu z krótkimi rękami i nogami. W następnych latach głowa rośnie już niewiele. Tułów rośnie trochę szybciej. Ramiona rosną jeszcze szybciej, a najszybciej - nogi. U dorosłego człowieka głowa i tułów są dosyć małe w porównaniu z długimi rękami i nogami.

1 rok życia	W tym wieku większość dzieci zaczyna uczyć się chodzić. Przeciętne niemowlę ma 75 cm. długości i waży 10 kg. Chłopcy są często więksi i ciężsi niż dziewczynki. Dziecko musi być pucułowate, aby było zdrowe, jak sądzą niektórzy.
6 rok życia	mając sześć lat dziecko mierzy z reguły 125 cm. i waży 25-30 kg. Co roku przybywa mu ok. 5 cm.i ok. 2,5 kg. Wydłużają się jego nogi i ramiona. Umie już chodzić, mówić, biegać i rzucać. Idzie do szkoły i uczy się czytać i pisać.
14 rok życia	Jest to czas dojrzewnia płciowego (pokwitania). W organizmie zachodzi wiele zmian. Chłopcy zaczynają bardzo szybko rosnąć. Przez trzy lata przybywa im rocznie ok. 8 cm. U dziewcząt przyspieszenie wzrostu następuje w 11 lub 12 roku życia.
20 rok życia	W tym wieku większość ludzi osiągnęła już swój pełny wzrost. Przeciętny wzrost mężczyzn wynosi 174 cm, a kobiet 161 cm. W ciężarze ciała występują duże różnice, w zależności od tego, ile się je. Mięśnie nie są jeszcze w pełni rozwinięte.
45 - 50 rok życia	W średnim wieku ciało zewnętrzne zmienia się niewiele. Niektórzy ludzie, zwłaszcza mężczyźni, przybierają na wadze. Inny mężczyznom zaczynają wypadać włosy. Na skórze pojawiają się zmarszczki, zwaszcza u mieszkańców terenów o dużym nasłonecznieniu.
60 - 70 rok życia	Skóra staje się bardziej pomarszczona. Większość ludzi maleje: są o 5 - 7 cm. niżsi niż w 20 roku życia. Bierze się to stąd, że dyski między kręgami wiotczeją, podobnie zresztą jak mięśnie, które utrzymują ciało w pozycji pionowej.

Przed narodzeniem

Nr 1

Nr 4

          Z maleńkiej zapłodnionej komórki jajowej powstaje embrion. Embrion, zwany od trzeciego miesiąca płodem, rośnie w macicy i zmienia się tak, że po dziewięciu miesiącach jest gotów do przyjścia na świat.
          W macicy rozwijające się dziecko żyje w ciepłym, chroniącym je worku, wypełnionym płynem. Nie narodzone dziecko nie jje buzią i nie oddycha nosem. Potrzebne powietrze i pożywienie otrzymuje z krwioobiegu matki przez rurkę przyczepioną z jednej strony przez matkę, a z drugiej do jego brzucha zwanej pępowiną.
          Po około trzech miesiącach spędzonych w łonie matki stale rosnące dziecko umie się poruszać, ssać kciuk, a nawet fikać koziołki. Śpi bardzo dużo, ale

Nr 2

gdy czuwa, słyszy głos swojej matki, bicie jej serca i szmer pożywienia wędrującego przez przewód pokarmowy. Po około dziewięciu miesiącach dziecko jest dostatecznie dojrzałe, aby przyjąść na świat.

Pierwsze dziewięć miesięcy

          Na początku życia człowiek jest mały jak kropeczka. Ale wkrótce zaczyna wyglądać jak prawdziwe dziecko. Podczas pobytu w macicy ćwiczy to wszystko, co będzie mu potrzebne po urodzeniu - przede wszystkim ssanie i połykanie. Dzięki temu po urodzeniu dziecko może ssać pierś matki lub pić z butelki. W macicy dziecko uczy się także chwytać paluszkami, kaszleć, kichać, ziewać, przeciągać się, czasem miewa czkawkę.
 
 

1 tydzień życia	Zarodek rozwija się samodzielnie. Około czwartego dnia zarodek liczy już szesnaście niemal takich samych komórek.
2 tydzień życia	Około 8 - 10 dnia od zapłodnienia zarodek zagnieżdża się w ścianie macicy. Gruba, silnie ukrwiona ściana macicy jest idealnym miejscem dla rozwoju delikatnego zarodka.
3 tydzień życia	Zaczyna się rozwijać mózg i serce.
5 tydzień życia	Zaczyna bić serce dziecka. Widać zaczątki oczu, ramion i nóg. Szybko rosnący zarodek musi być sprawnie zaopatrywany w tlen i substancje odżywcze.
6 tydzień życia	Stopniowo kształtuje się twarz, klatka piersiowa i brzuch.
8 tydzień życia	Dziecko jest jeszcze bardzo małe [mierzy około 4 cm. długości], ale wszystkie podstawowe części ciała są już rozwinięte. Patrz zdjęcie nr 1.
10 tydzień życia	Dziecku rosną paznokcie u rąk i mózg oraz powieki.
3 miesiąc życia	Dziecko jest już w pełni ukształtowane, teraz będzie już tylko rosło i stawało się coraz silniejsze. Od mniej więcej tego momenty można określić płeć płodu.
4 miesiąc życia	Dziecko umie się już poruszać w macicy. Rosną mu włosy, brwi i rzęsy. Nowy organizm ma prawie 16 cm. długości i waży ok.. 120 gramów. Posiada wyraźnie zakończone uszy, oczy, nos i kończyny. Skóra jest jeszcze cienka. Patrz zdjęcie nr 2.
5 miesiąc życia	Główka dziecka jest jeszcze dużo większa od reszty ciała, ale ciało rośnie i szybko nadrabia zaległości. Mimo to dziecko wydaje się bardzo chude. Ma wtedy około 20 cm i waży prawie 300 gramów.
7 miesiąc życia	Gdyby dziecko urodziło się teraz, miałoby dużą szansę przeżycia, bo jego płuca są już zdolne do samodzielnego oddychania.
9 miesiąc życia	Dziecko wygląda na dużo grubsze, bo pod skórą wytworzyła się tkanka tłuszczowa. Teraz jest już gotowe do przyjścia na świat. W momencie porodu dziecko mierzy najczęściej około pół metra wysokości i warzy mniej więcej trzy kilogramy.

Czyje to dziecko?

           Na początku życia w macicy embrion ludzki wygląda tak samo jak embriony innych zwierząt. Dopiero po paru tygodniach robi się podobny do człowieka.

CZŁOWIEK		KRÓLIK		JASZCZURKA
3 tygodnie		1 i 1/2 tygodnia		1 tydzień
5 tygodni		2 tygodnie		2 tygodnie
6 tygodni		2 i 1/2 tygodnia		3 tygodnie
8 tygodni		3 tygodnie		4 tygodnie
Nr 3 Piąty miesiąc życia.

Poród

          Poród to proces, w którym dziecko jest przygotowane do urodzenia. Poród dzieli się na trzy fazy: rozwarcie szyjki, poród i poród popłodu.

Dziecko w 9. miesiącu

          W dziewiątym miesiącu, czyli w "terminie", dziecko, ułożone w macicy wzdłuż, jest przygotowane do urodzenia. Wokół dziecka znajduje się worek płynu owodniowego.

Faza I: Rozwarcie szyjki

          Proces narodzin zwany jest porodem. W pierwszej fazie mięśnie macicy kurczą się, aby ustawić dziecko w pozycji do porodu i aby rozszerzyć szyjkę do średnicy 10 cm.

Faza II: Poród

          Skurcze wypychają dziecko z macicy przez pochwę. Najpierw rodzi się główka, a potem tułów. Dziecko jest nadal połączone z matką poprzez pępowinę.

Faza III: Poród popłodu

          Pępowina zostaje przecięta, a krótki koniec, pozostawiony przy pępku, zasycha i odpada. W końcu łożysko oddziela się od ściany macicy i zostaje wydalone jako popłód.

Noworodek

          Noworodek jest to okres życia dziecka od momentu przerwania krążenia płodowego (odpępnienia) i pierwszego oddechu do 4-6 tygodnia życia. Donoszony noworodek waży od 2500 do 4500 g. i mierzy od 48 do 52 cm. wzrostu. Noworodek o niższej wadze i wymiarach jest wcześniakiem. W okresie noworodkowym zachodzi proces adaptacji dziecka do życia poza ustrojem matki; następuje przystosowanie układu oddechowego i krążenia do oddychania powietrzem atmosferycznym. Potem następuje uruchomienie mechanizmów termoregulacji, procesu ssania, trawienia i wydalania. Noworodek w pierwszych godzinach życia wydala smółkę oraz przechodzi fizjologiczny spadek wagi (do 10%). U noworodków często zdarza się niegroźna fizjologiczna żółtaczka.

Rozwój zmysłów

           Już w chwili
przyjścia na świat dziecko widzi, słyszy, potrafi odczuwać zapach i smak, oraz reaguje na dotyk. Każdy z pięciu zmysłów jest gotowy do podjęcia pracy, jenak żaden z nich nie jest jeszcze w pełni rozwinięty.
           Informacje napływające z narządów zmysłów mówią nam , co się dzieje wokół nas. Dostarczają takich szczegółów o świecie zewnętrznym jak kształt, kolor, faktura oraz wzgędna odległość i położenie przedmiotów. Są narzędzie komunikacji międzyludzkiej, zwłaszcza wzrok i słuch. Jednak jeśli chodzi o nowo narodzone niemowlę, sprawy mają się odrobinę inaczej. Dopiero w miarę
rozwoju zmysłów mały człowiek uczy się rozróżniać przedmioty, wyciągać rączkę, by podnieść jakąś rzecz, zaczyna być świadomy obecności innych ludzi, wyczuwa niebezpieczeństwo, i reaguje na nie.
           
Tuż po urodzeniu noworodek sprawia wrażenie, że jest bezbronne i nieświadome otoczenia. William James, dziewiętnastowieczny psycholog zajmujący się czynnościami mentalnymi, przypuszczał, że dziecko musi postrzegać swoje nowe środowisko życiowe jako "jeden, wielki, jasny, brzęczący zamęt".
           Tymczasem kilka prostych doświadczeń i obserwacji dowodzi, że małe dziecko potrafi reagować na dość różnorodne bodźce. Ma także silną wrodzoną zdolność do tworzenia bliskich związków z dorosłym, który się nim opiekuje, czy to będzie matka, ojciec, czy opiekunka. Dzięki temu, że niemowlę coraz intensywniej wykorzystuje swoje zmysły, jego układ nerwowy
jet stymulowany do pełniejszego rozwoju.

           U noworodka wiele ścieżek nerwowych prowadzących do mózgu nie posiada odpowiedniej izolacji. Brakuje im osłony zapewniającej szybkie i wydajne przekazywanie informacji nerwowych. Poza tym nerwy znajdujące się w mózgu mają słabo rozbudowany system połączeń. Każdy z nich jest połączony z dwoma lub trzema innymi nerwami, w porównaniu z 20, 30 u osoby dorosłej. Te połączenia są podstawą uczenia się. Kora, zewnętrzna powierzchnia mózgu, gdzie odbywają się procesy uczenia się, logicznego myślenia i pamiętania, u niemowlęcia jest o połowę cieńsza niż u dorosłego. Będzie się pogrubiać w miarę wzrastania liczby połączeń nerwowych.

Wzrok

           W oczach noworodka znajdują się dobrze rozwinięte komórki nerwowe, wrażliwe na zmiany natężenia światła i na kolory. Jednak dołek środkowy siatkówki, obszar z tyłu oka umożliwiający postrzeganie szczegółów, tworzy się dopiero w czwartm miesiącu życia dziecka. Poza tym noworodek nie potrafi w pełni panować nad mięśniami oka i nad soczewką. Potrafi skupić wzrok na przedmiotach oddalonych nie bardziej niż o 18 do 25 cm. Dlatego właśnie można mieć wrażenie, że poza spaniem, nowo narodzony człowiek spędza większość czasu, błądząc wzrokiem w przestrzeni. Tymczasem jeśli blisko oczu dziecka umieści się jakieś przedmioty, chętnie utkwi na nich wzrok. Bardziej wymyślne kształty i wzory wywołają żywszą reakcję niż proste. Dziecko zwróci na przykład większą uwagę na lalkę ubraną w sukienkę, niż prostą, choć pomalowaną na różne kolory grzechotkę.


           Nawet kilkutygodniowe dzieko z największym skupieniem przygląda się wszelkim kształtom przypominającym twarz. Początkowo dzieci reagują na każdy obrazek z włosami, oczami, ustami i brodą, nawet jeśli części te nie tworzą spójnej całości. Jednak w wieku około pięciu tygodni największe zainteresowanie budzi ludzka twarz. Sprawia to wrażenie, jakby dziecko było "zaprogramowane" do uczenia się twarzy. Zainteresowanie to będzie utrzymywać się przez kilka miesięcy, aż niemowlę zaczną ciekawić przedmioty o określonym kształcie i kolorach.

Słuch

           Dźwięki to wibracje. Dziecko wyczuwa dźwięki już w łonie matki. Wkrótce po przyjściu na świat z wielką przyjemnością będzie reagować na dźwięk bicia serca, przypominający mu życie płodowe. Natomiast na nagły hałas zareaguje kręceniem się i płaczem.

           Nawet bardzo małe niemowlęta obracają głowę w poszukiwaniu źródła dźwięku. Jasno widać stąd, że ich słuch jest dobrze rozwinięty. Jednak podobnie jak w przypadku wzroku, mały człowiek wykazuje szczególne zainteresowanie ludzkim głosem. Sześciotygodniowe dziecko regularnie się uśmiecha, najczęściej na dźwięk łagodnych głosów lub widok dorosłego. Mniej więcej w tym czasie noworodek zaczyna się wsłuchiwać w dźwięki, np. dobiegającej z radia muzyki czy szumu pralki lub odkurzacza zamiast tylko reagować na bodźce słuchowe.

Węch i smak

           Pierwsze sygnały wyczuwania niezwykłych zapachów można zauważyć u miesięcznego lub dwumiesięcznego dziecka. Zacznie marszczyć nos lub odwróci głowę od silnej, nieprzyjemnej woni. Wydaje się jednak, że niemowlęta nie mają ulubionych zapachów. Nie reagują w sposób szczególny ani na słodko pachnące perfumy, ani na specyficzną woń sera. natomiast na pewno wykazują preferencje smakowe. Jeśli damy dziecku butelki z różnymi napojami, dziecko wybierze najsłodszy z nich. Kosztując coś gorzkiego lub kwaśnego, ocet czy słoną wodę, mały człowiek wykrzywi głowę, czy nawet rozpłacze się.

Dotyk

           Nie ulega wątpliwości, że małe dziecko reaguje na dotyk. Jednak nie wiemy, jakie dokładnie są jego odczucia. Niemowlę na pewno zacznie płakać, jeśli jego skórę dotknie coś ostrego lub gorącego, ale na pewno nie zareaguje na dotknięcie piórkiem.
           Nowo narodzone dziecko zdradza także cały szereg odruchów bezwarunkowych: jeśli dotkniemy jego powiek, mrugnie, niezależnie od tego, czy będzie spać, czy nie, jeśli dotkniemy wnętrza dłoni, zwinie je w piąstkę, jeśli do nosa dostanie się kurz, automatycznie kichnie.

Niemowlę

          Niemowlę - dziecko od momentu urodzenia do około 12 miesiąca życia, tj. do czasu nabycia umiejętności stania, chodzenia i początków mowy. W okresie niemowlęcym dzicko rozwija się bardzo intensywnie fizycznie, umysłowo i uczuciowo. W pierwszych tygodniach życia niemowlę śpi około 21 godzin na dobę, w 6-7 miesiącu - około 12 godzin (nocą), a w ciągu dnia kilkakrotnie po 1-2 godziny. Układ pokarmowy niemowlęcia jest przystosowany do pobierania i trawienia mleka matki; niemowlę żywione w sposób naturalny jest karmione "na żądanie", zaś żywione sztucznie otrzymuje posiłek 5-6 razy na dobę (I-II kwartał 1 roku życia), 4-5 razy na dobę (III-IV kwartał 1 roku życia); dietę niemowlęcia karmionego piersią rozszerza się od końca 1 półrocza (soki owocowe, zupa jarzynowa, mięso), dietę niemowlęcia sztucznie karmionego rozszerza się wcześniej. Wraz z rozwojem czynności niemowlęcia następują zmiany postawy ciała, rozwój ruchów i lokomocji, rozwój uczuciowy oraz rozwój mowy; w 2-4 miesiącu życia pojawia się gruchanie, około 6 miesiąca życia gaworzenie, następnie próby formowania słów. Rozwój niemowlęcia zależy od czynników genetycznych i warunków środowiska rodzinnego, w tym od postawy rodziców i opiekunów.

Nauka mówienia

          Mowa jest jedną z najważniejszych umiejętności człowieka, cennym atrybutem umożliwiającym porozumiewanie się ludzi przy użyciu języka.
          Każdy język, jako system komunikacji, składa się z dwóch głównych zbiorów. Pierwszym jest zbiór symboli oznaczających rzeczy, które znamy lub rozumiemy; te symbole, występujące w języku mówionym i pisanym to słowa (słownictwo). Drugą częścią składową języka jest gramatyka. Jest to zbiór reguł, zgodnie z którymi pojedyńcze słowa są łączone w celu stworzenia fraz lub zdań wyrażających dokładne związki między przedmiotami i zdarzeniami, jak również tworzących nowe, bardziej złożone znaczenia. Proste zdanie "Robert uderzył Marka" ma inne znaczenie od, powiedzmy "Marek uderzył Roberta". Chociaż słowa są takie same, różnica w ich odmianie gramatycznej i szyku zdania zmienia sposób rozumienia.

Gaworzenie

          Płacz dziecka jest pierwszą informacją dźwiękową wysyłaną przez małego człowieka, choć przypomina bardziej porozumiewanie się zwierząt niż ludzi. Matki potrafią rozróżnić, kiedy wyraża on głód, gniew czy ból, choć na początku muszą odgadywać jego znaczenie wyłącznie na podstawie zewnętrznych przyczyn dyskomfortu. Trudno ustalić "znaczenie" płaczu dziecka, nie znając faktów takich, jak np. pora ostatniego karmienia.
          badania psychologiczne wkazały, że jeśli wrażliwana potrzeby niemowlęcia matka szybko i regularnie reaguje na jego płacz, pod koniec pierwszego roku płacze ono mniej niż dziecko kobiety mniej wrażliwej. Poza tym wydaje się, że dzieci, które czują, że ktoś reaguje na ich znaki, lepiej potrafią porozumiewać się za pomocą gestów i dźwięków. W wieku około czterech, pięciu miesięcy większość niemowląt zaczyna wydawać dźwięki przypominające ludzką mowę, powtarzając je rytmicznie w formie zabawy wokalnej zwanej gaworzeniem. Do wieku mniej więcej osiemnastu miesięcy "mówienie" zdaje się być w zasadzie tylko formą zabawy, towarzyszącą różnym czynnościom, a nie zastępującą je. Potrzebykomunikacyjne są zaspokajane często za pomocą "języka" gestów lub ekspresyjnych dźwięków. Porozumienie pomiędzy dzieckiem a rodzicami jest możliwe, ponieważ ojciec czy matka potrafią skojarzyć pewne gesty i dźwięki z konkretnymi potrzebami. ten rodzaj komunikacji wokalnej wystarcza niemowlęciu w tym wieku, by jasno wyrazić swoje życzenia.

Rozumienie

          Wydaje się, że niemowlęta są w stanie odróżnić dźwięki mowy od innych dźwięków, podobnie jak robią to drośli. Jeśli nauczymy jedno- lub dwumiesięczne niemowlę ssać smoczek przy pewnym powtarzanym dźwięku mowy, na przykład przy samogłosce "a,a,a", dziecko przestanie ssać, kiedy dźwięk je w końcu znudzi. Po zbudowaniu "modelu pamięciowego" dźwięku "a" traci ono zainteresowanie taką głoską. Kiedy zmieniamy dźwięk na inną samogłoskę, na przykład "e,e,e", dziecko zacznie ssać z nowym zapałem. Słyszy różnicę i czuje przypływ zainteresowania.
          Dziecko ma zupełnie inne podejście do przedmiotów niż do ludzi. Niemowlę potrafi bardzo uważnie obserwowac przedmioty, próbując je dosięgnąć, natomiast już bardzo wcześnie zaczyna "rozmawiać" z ludźmi. Mając bezpośredni kontakt z rodzicami, dziecko wykonuje dużo ruchów ciałem, a jego mimika przypomina zachowanie rodziców rozmawiających między sobą. Bywa, że wykonuje ustami tak zwane ruchy poprzedzające mowę. Sprawia to wrażenie, jekby dziecko chciało mówić na długo przed posiadaniem fizycznych możliwości artykulacji. Mimika i gesty niemowlęcia i rodziców są bardzo podobne podczas takich "rozmów". Początkowo matka czy ojciec zaczynają naśladować dziecko i możliwe, że w ten sposób pojmuje ono społeczne znaczenie różnych, wykonywanych początkowo automatycznie, gestów.

Gramatyka

          Ludzie dorośli od wieków interesują się sposobem, w jaki dziecko uczy się mówić. Możliwości intelektualne małego dziecka są, ogólnie rzecz biorąc, raczej ograniczone, a mimo to opanowuje bardzo skomplikowaną strukturę języka już po trzech, czterech latach. Co więcej, wszystkie dzieci, po usłyszeniu różnych przypadkowych próbek języka i przy minimalnych wyjaśnieniach ze strony rodziców w tak krótkim czasie osiągają mniej więcej ten sam poziom gramatyczny. Oznacza to, że stają się pełnoprawnymi członkami swojej wspólnoty językowej, zdolnymi do tworzenia i rozumienia nieskończonej różnorodnościnowych zdań w opanowanym przez siebie języku.
          Początkowo wypowiedzi dzieci składają się z jednego wyrazu, którym jest zwykle rzczownik określający osbę lub przedmiot. Badania wskazują, że pojedyncze słowa mają za zadanie przekazać treści, które dorosły zawarłby w całych zdaniach. Na przykład "mleko" może oznaczać "Chcę się napić mleka".
          Wkrótce dziecko zaczyna wypowiadać razem dwa słowa, wprowadzając czasowniki (słowa określające czynności). Takie dwuwyrazowe zdania opisują stosunki między ludźmi, przedmiotami, czynnościami i zdarzeniami, jak np."tata uderzy" i "uderzyć piłkę". Zwroty takie pojawiają się zawsze w szyku przypominającym szyk gramatyczny używany przez dorosłych. Dziecko zaczyna powoli opanowywać gramatykę.

Mowa telegraficzna

          W tej wczesnej fazie rozwoju języka, określanej jako mowa telegraficzna, wszystkie słowa i końcówki wprowadzające subtelne różnice znaczenia są pomijane, jak w telegramie. Liczby (jak formy liczby mnogiej), czasy (poza teraźniejszym) i dokładne miejsce lub przedmiot też są pominięte. Podczas gdy dorosły powiedziałby "książka jest na stole", dziecko powie "książka stół".
          Panuje pogląd, że podczas pierwszych osiemnastu miesięcy niemowlęta stopniowo uczą się "odcyfrowywać" mowę dorosłych. Następnie opanowują słownictwo i reguły niezbędne do wyrażenia się w mowie. Dalsza część nauki języka polega na wypowiadaniu dłuższych zdań, które były pomijane w mowie telegraficznej. W wieku czterech, pięciu lat dziecko jest w stanie prowadzić "dorosłe" rozmowy.

Rozwój umiejętności językowych

          Badania ludzkiego mózgu wskazują na to, że w rozwoju umiejętności mówienia bierze udział wiele jego części. W procesie ewolucji mowa wykształciła się w rezultacie rozwoju kory mózgowej i wyodrębniania ośrodków mowy. Część motoryczna kory mózgowej i móżdżek zarządzają właściwymi ruchami warg i języka. Okazało się jednak, że jeszcze dwa fragmenty mózgu odgrywają bardzo ważną rolę w używaniu języka. Są to ośrodek Wernickiego i ośrodek Broca. Ośrodek Wernickiego, znajdujący się w płacie skroniowym, interpretuje znaczenie fal dźwiękowych, po czym przekazuje impulsy do ośrodka Broca w płacie czołowym, który wydaje polecenia konieczne do wykonania ruchów mięśni związanych z mową. U większości praworęcznych osób ośrodek mowy mieści się w lewej półkuli mózgowej. Jeśli chodzi o ludzi leworęcznych, większość także ma ośrodek w lewej półkuli, ale około 15 % w prawej, a kolejne 15 % w obu półkulach. W obszarze mózgu odpowiedzialnym za mowę wyodrębnione są okolice niezbędne do posługiwania się złożonymi systemami logicznymi, przechowywania śladów pamięciowych części języka itp..
          Wydaje się, że jedynie istoty ludzkie posiadają zdolność porozumiewania się między sobą przy użyciu nabytych umiejętności mówienia. Jednak nie ustają badania nad młodymi szympansami, chowanymi w ludzkich domach. Wydaje się, że zwierzęta te są w stanie rozwinąć zdolności językowe: nie tylko opanowują repertuar pojedynczych słów, ale także pojmują zasady prostej "telegraficznej" gramatyki. Szympansy nie mogą pod względem fizycznym posługiwać się językiem i wargami tak, jak robią to ludzie, ale uczą się pewnej formy języka znaków, np. specjalnie dostosowanego języka migowego. Jak dotąd dowiodły, że rozumieją podstawy użycia czasowników i rzeczowników.

DZIECKO

            Dziecko, człowiek w pierwszym okresie postnatalnego rozwoju osobniczego ( ontogeneza człowieka), od chwili urodzenia do zakończenia procesu wzrastania; okres ten odznacza się intensywną przemianą materii, w której procesy syntezy składników chem. organizmu przeważają nad procesami ich rozpadu, co decyduje o rozrastaniu i dojrzewaniu tkanek, narządów, układów i usprawnianiu ich czynności, ma też wpływ na dojrzewanie i rozwój psychiki dziecka, gdyż rozwój fizyczny jest ściśle powiązany z rozwojem psychicznym. Charakterystyczną cechą morfologiczną
jest zwiększająca się z wiekiem wysokość ciała tzw. główny typ rozwoju, zgodnie z którym przebiega wzrost poszczególnych kości, mięśni i masy ciała dziecka; przyrosty wysokości w kolejnych fazach rozwoju dziecka są różne. Odmienne typy rozwoju są właściwe innym tkankom i częściom organizmu dziecka, ale i tu obserwuje się na krzywych wzrastania różnice tego tempa. Tempo rozwoju stanowi cechę indywidualną dziecka, toteż stan dojrzałości biologicznej, mierzony wiekiem fizjologicznym, jest zwykle bardzo zróżnicowany w danej populacji równolatków; np. wysokość ciała, jego masa, liczba wyrżniętych zębów, czas pierwszej miesiączki wykazują odchylenia poniżej lub powyżej wartości przeciętnych dla danej populacji; obserwowana zmienność zjawisk rozwoju znajduje odbicie w normach rozwojowych, ujmowanych w szerokich granicach wartości cech. Źródłem zmienności międzyosobniczej są różnice składu genetycznego ( genotypu) i zróżnicowanie warunków,
w jakich rozwijają się dzieci; o przebiegu i efektach procesów rozwojowych decyduje bowiem ciągłe współdziałanie między czynnikami dziedzicznymi i środowiskowymi: genotyp wyznacza dziedziczne predyspozycje do rozwoju poszczególnych cech, realizowane pod wpływem bodźców konkretnego środowiska. Stopień oddziaływania tych 2 układów czynników dziedzicznych i środowiskowych na rozwój różnych cech jest różny; grupy krwi, płeć, listewki skórne, cechy rasowe, np. kształt głowy, barwa skóry i włosów są determinowane wyłącznie przez genotyp; natomiast masa ciała, większość cech psych. odznaczają się dużą plastycznością i podlegają zmianom pod wpływem bodźców środowiska, przy czym dla rozwoju psychicznych niezwykle ważny jest proces wychowywania i nauczania. Dla osiągnięcia najlepszych, pełnych efektów rozwoju biologicznego i psychicznego dziecka ważne jest, aby przebiegał on w optymalnych warunkach środowiskowych. W rozwoju dziecka rozróżnia się 5 podstawowych okresów: 1) okres niemowlęcy (od urodzenia do połowy 2 roku życia) charakteryzujący się szczególnie intensywnym rozwojem fizycznym i ruchowym; w 4 miesiącu dziecka podwaja masę, a w końcu 1 roku potraja, dł. ciała zwiększa się
o 50%; w 7 - 8 mies. wyrzynają się pierwsze zęby; w 6 - 7 miesiącu dziecko zaczyna siadać, w 9 przybiera postawę stojącą, w 12 stawia pierwsze samodzielne kroki; w rozwoju ruchowym powstają coraz bardziej złożone związki czasowe o charakterze odruchów warunkowych; od 6 miesiąca dziecko chwyta przedmioty pod kontrolą wzroku, w 8 - 9 manipuluje przedmiotami; rozpoczyna się rozwój mowy poprzedzony gruchaniem (3 miesiąc życia) i gaworzeniem (6 miesiąc); w 11 - 12 miesiącu dziecko rozumie już znaczenie kilkunastu słów a kilka wymawia; 2) okres poniemowlęcy (2 - 3 rok życia) to czas szybkiego usamodzielniania się; przyrost masy ok. 3 - 4 kg rocznie, wzrostu ok. 10 cm; dziecko umie już dobrze chodzić; mocz i kał oddaje świadomie (opanowanie zwieraczy); szybki rozwój mowy wyraża się umiejętnością budowania prostych zdań; zaczyna się rozwijać i różnicować życie uczuciowe (dziecko potrafi cieszyć się i wstydzić); następuje rozwój pamięci i myślenia konkretno-obrazowego; 3) okres wczesnego dzieciństwa (3 - 6 rok życia), zwany też wiekiem pytań, cechuje dynamiczny rozwój spostrzeżeń i poznawania otaczającego świata, szybki rozwój koordynacji i precyzji ruchów oraz duża ruchliwość dziecka.; przyrost
masy wynosi ok. 2 - 3 kg rocznie, wzrostu ok. 5 - 7 cm; rozwija się myślenie słowno-logiczne, słownictwo bogaci się i różnicuje (pod koniec tego okresu dziecko zna ok. 3 tys. słów); w życiu uczuciowym pojawiają się tzw. uczucia wyższe etyczne, społeczne itp.; dominują zabawy tematyczne, konstrukcyjne i grupowe; 4) okres wczesnoszkolny (późnego dzieciństwa) dziewczęta 7 - 10, chłopcy 7 - 12 rok życia, charakteryzuje zmniejszenie przyrostu wysokości ciała, natomiast zwiększenie przyrostu masy; następuje zmiana zębów mlecznych na stałe; w działalności dziecka miejsce zabaw zajmuje stopniowo nauka; następuje szybki rozwój mowy (świadome używanie reguł gram.), pamięci (staje się ona trwała), uwagi; kształtuje się umiejętność myślenia log.-abstrakc. i rozwój wiedzy o świecie; 5) w okresie dojrzewania płciowego, czyli adolescencji (dziewczęta 11 - 16, chłopcy 13 - 18 rok życia), następuje szybki przyrost wzrostu i masy ciała; jest to okres
intensywnego dojrzewania płciowego, co uzewnętrznia się powstaniem jaskrawych różnic w budowie dziewcząt i chłopców (dziewczynki nabierają kobiecych kształtów, pojawia się pierwsza miesiączka; chłopcy stają się całkowicie sprawni fizycznie, zwiększa się masa mięśni, zmieniają się rysy twarzy, pojawia się zarost); budzi się popęd płciowy, wzmaga się pobudliwość układu nerwowego, rozwija się życie psych. i uczuciowe; pojawia się krytycyzm myślowy, zainteresowania zaw., ustalają się poglądy społ.-moralne (kształtowanie się osobowości człowieka). W okresie dziecięcym występują choroby charakterystyczne dla dziecka, jak też choroby niezależne od wieku; postępowanie lekarskie musi być jednak zawsze dostosowane do swoistości organizmu dziecka ( dziecięce choroby, pediatria).

OKRES DZIECIĘCY

          Okres rozwoju dziecka do momentu rozpoczęcia procesu dojrzewania płciowego.

Wyróżniamy:
          Okres poniemowlęcy (2. 3. rok życia) czas szybkiego usamodzielniania się; przyrost masy ok. 3 4 kg rocznie, wzrostu ok. 10 cm. W tym czasie dziecko umie już dobrze chodzić, mocz i kał oddaje świadomie (opanowanie zwieraczy). Szybki rozwój mowy wyraża się umiejętnością budowania prostych zdań; zaczyna się rozwijać i różnicować życie uczuciowe, następuje rozwój pamięci i myślenia konkretno-obrazowego;
          Okres wczesnego dzieciństwa (3. 6. rok życia), zw. też wiekiem pytań, cechuje dynamiczny rozwój spostrzeżeń i poznawania otaczającego świata, szybki rozwój koordynacji i precyzji ruchów oraz duża ruchliwość dziecka; przyrost masy wynosi ok. 2 3 kg rocznie, wzrostu ok. 5 7 cm; rozwija się myślenie słowno logiczne, słownictwo bogaci się i różnicuje (pod koniec tego okresu dziecko zna ok. 3 tys. słów); w życiu uczuciowym pojawiają się tzw. uczucia wyższe etyczne, społeczne itp.; dominują zabawy tematyczne, konstrukcyjne i grupowe;
          Okres wczesnoszkolny (późnego dzieciństwa, dziewczęta 7. 10., chłopcy 7. 12. rok życia) charakteryzuje zmniejszenie przyrostu wysokości ciała, natomiast zwiększenie przyrostu masy; następuje zmiana zębów mlecznych na stałe; w działalności dziecka miejsce zabaw zajmuje stopniowo nauka; następuje szybki rozwój mowy (świadome używanie reguł gramatycznych), pamięci (staje się ona trwała), uwagi; kształtuje się umiejętność myślenia logiczno abstrakcyjnego i rozwój wiedzy o świecie.

OKRES MŁODZIEŃCZY

          Okres rozwoju człowieka do zakończenia procesu rośnięcia wzwyż.

          W obrębie tego okresu wyodrębniamy okres dojrzewania płciowego (dziewczęta 11. 16., chłopcy 13. 18. rok życia), w którym następuje szybki przyrost wzrostu i masy ciała. Jest to okres intensywnego dojrzewania płciowego, co uzewnętrznia się powstaniem jaskrawych różnic w budowie dziewcząt i chłopców (dziewczynki nabierają kobiecych kształtów, pojawia się pierwsza miesiączka, chłopcy stają się całkowicie sprawni fizycznie, zwiększa się masa mięśni, zmieniają się rysy twarzy, pojawia się zarost); budzi się popęd płciowy, wzmaga się pobudliwość układu nerwowego, rozwija się życie psychiczne i uczuciowe; pojawia się krytycyzm myślowy, zainteresowania zawodowe, ustalają się poglądy społeczno moralne (kształtowanie się osobowości człowieka).

POPĘD SEKSUALNY

          Pociąg do osoby płci przeciwnej i chęć przypodobania się są normalnymi objawami ludzi dojrzewających płciowo. W okresie dorastania zaczynają tworzyć się więzi pomiędzy chłopcem i dziewczyną. Powinni oni wiedzieć, że ich oczekiwania w stosunku do partnera są różne. Popęd seksualny kilkunastoletniego chłopca jest bardzo duży i często popycha go do stawiania coraz większych żądań, aż do pełnego zbliżenia fizycznego. Tymczasem kilkunastoletnia dziewczyna zwykle nie ma konkretnych oczekiwań seksualnych, pragnie natomiast akceptacji, uczucia przyjaźni i potwierdzenia, że może się podobać. Nie jest to oczwiście reguła, bo są dziewczęta o dużych potrzebach kontaktów seksualnych, oraz chłopcy, którzy nie pragną od razu zbliżenia. Różnice potrzeb i oczekiwań ulegną z czasem pewnemu zatarciu. Dzięki temu dorosły mężczyzna rozwija się uczuciowo, natomiast jego partnerka docenia radość płynącą z udanego współżycia seksualnego.

DOJRZEWANIE PŁCIOWE

          Dojrzewanie to okres życia, kiedy dziecko zmienia się w człowieka dorosłego. Zwykle okres ten zaczyna się ok. 10. lub 11. roku życia i kończy się ok. 16. - u obu płci przebiega różnie. Związki chemiczne zwane hormonami wyzwalają istotne przemiany fizyczne, przy czym zaczynają funkcjonować zarówno męskie, jak i żeńskie układy rozrodcze. Widocznym zmianom fizycznym przy dojrzewaniu mogą towarzyszyć zmiany nastroju.

ROZWÓJ KOBIETY

Rozwój piersi - Pierwszymi oznakami dojrzewania płciowego u dziewcząt są zmiany w piersiach. Najpierw zaczynają wystawa brodawki sutkowe. Potem obrzmiewają otacające je ciemniejsze obszary nazywane otoczkami. Po tych zmianach może wystąpić szybkie powiększanie się piersi.
Rozwój tułowia - Kobiece biodra (miednica) poszerzają się, a wokół nich i na udach gromadzi się tłuszcz. Te zmiany powodują typowe zaokrąglenie kobiecego ciała. Jajniki zaczynają uwalniać komórki jajowe. Proces ten nazywa się jajeczkowaniem. Powiększa się również macica i pochwa.
Żeńskie owłosienie płciowe pojawia się stopniowo, najpierw w okolicy łonowej, następnie, rok lub dwa lata później, pod pachami. Te włosy są z reguły twardsze i bardziej poskręcane niż włosy na głowie.
Miesiączkowanie - Pierwsze miesiączkowanie (menstruacja) pojawia się u dziewcząt w połowie okresu dojrzewania, zwykle między 12. a 13. rokiem życia. Świadczy ono o tym, że jajniki zaczęły uwalniać dojrzałe, gotowe do zapłodnienia jajeczka. Pojawiająca się podczas miesiączkowania krew zawiera fragmenty wyściółki jamy macicy. Wyściółka ta ulega złuszczeniu zawsze, kiedy nie dochodzi do zapłodnienia. Krwawienie, które może być na początku nieregularne, w ciągu około dwóch lat normalizuje się i występuje w stałych, 28-dniowych odstępach.

ROZWÓJ MĘŻCZYZNY

Zarost twarzy - Jedną z wyraźnych cech różniących płcie jest zarost na twarzy mężczyzn. Początkowo tworzy on meszek nad górną wargą, a potem pojawia się na brodzie i na policzkach. Po osiągnięciu dojrzałości mężczyźni, jeśli nie chcą mieć brody, muszą się zwykle codziennie golić.
Zmiana głosu (mutacja - U dojrzewających chłopców wzrasta wydzielana ilość hormonu zwanego testrogenem. Wzrost ten powoduje zmiany w budowie ciała typowe dla dojrzaego mężczyzny. Należą do nich powiększenie krtani i wydłużenie strun głosowych, które prowadzi do obniżenia głosu.
Rozwój mięśni - U dojrzewających chłopców następuje gwałtowny wzrost siły mięśni. Mięśnie powiększają się i stają się sprawniejsze, dzięki czemu pod koniec dojrzewania chłopcy są znacznie silniejsi od swoich rówieśniczek.
Męskie owłosienie płciowe - Włosy na nogachi ramionach ciemnieją i tsają się grubsze w czasie dojrzewania. Wokół podstawy prącia pojawiają się stopniowo włosy łonowe, a następnie wyrastają włosy pod pachami.
Jądra dojrzewających chłopców zaczynają wydzielać do krwi hormon zwany testosteronem. testosteron wywołuje w ciele chłopca liczne zmiany, będące zapowiedzią dojrzałości. Pojawiają się włosy łonowe. Powiększa się prącie oraz jądra, które zaczynają produkować plemniki.

Człowiek w sile wieku

          W tym okresie życia większość ludzi kończy szkołę, znajduje pracę i zakłada rodzinę. Następuje wtedy ustatkowanie życia młodego obywatela. Najczęściej wychodzi spod opiekuńczych skrzydeł rodziców i samemu musi zadbać o mieszkanie, wyżywienie i ine tego typu rzeczy. Na szczęście taki człowiek jest już przygotowany do takiego "nowego" dla niego trybu życia. System wychowawczy szkoły i jego rodziców jest skonstuowany tak, ażeby świeżo upieczony obywatel nie miał problemów z utrzymaniem siebie i swojej rodziny.

Rodzina

          Ludzka rodzina jest podstawową komórką społeczną stworzoną w celu zapewnienia opieki nad potomstwem, co jest gwarancją przetrwania gatunku. Pod tym względem jest podobna do innych "rodzin" w królestwie zwierząt, choć różnica polega na ytm, że rodzina ludzka posiada także aspekt emocjonalny, kulturowy i ekonomiczny.
          W obrębie rodziny ma miejsce opieka zarówno nad dziećmi, jak i dorosłymi. Ma ona charakter praktyczny i emocjonalny - ogólie rzecz ujmując, zadaniem rodziny jest zapewnienie bezpiecznego środowiska do zaspokajania potrzeb danej jednostki, w tym także tych związanych z reprodukcją. Rodzina spełnia również ważną funkcję socjalizującą, przygotowując młodego człowieka do życia w społeczeństwie, ponieważ stanowi ona odbicie stosunków i instytucji społecznych, z jakimi jednostka zetknie się w dorosłym życiu. W tym sensie rodzina nie tylko roztacza opiekę nad jednostką, ale również stanowi podstawową komórkę społeczną.

Jednostka rodzinna

          W najszerszym pojęciu rodzina składa się z sieci dość skomplikowanych i zazębiających się związków krwi (na przykład pomiędzy rodzicami i dziećmi lub rodzeństwem) lub formalnej umowy społecznej (na przykład małżeństwo). W dużych rodzinach, charakterystycznych dla minionych epok i występujących jeszcze w niektórych społeczestwach, dwa pokolenia lub więcej żyją pod jednym dachem lub bardzo blisko siebie, zatem rodzina składa się z dzieci, rodziców, dziadków, a może się i zdarzyć, że i ciotek, wujków, kuyzynów i dalszych krewniaków. Rodzinę taką określa się często mianem rodziny wielkiej.
          Generalnie jednak w dniu dzisiejszym, choć dalsi krewni ciągle mogą służyć radą i wsparciem finansowym, jednostka rodzinna skurczyła się i rzadko zawiera więcej niż dwa pokolenia pod jednym dachem. Dzieci są najczęściej wychowywane w tak zwanej rodzinie małej,
złożonej z matki, ojca i potomstwa. We współczesnych coraz powszechniej spotyka się samotnych ojców spełniających równocześnie rolę matki i ojca. Taki model rodziny określa się mianem rodziny niepełnej.

Zmiana ról

          Do niedawna role spełniane przez członków tradycyjnej rodziny były jasno określone, przede wszystkim związane z płcią. Chociaż oboje rodzice byli silnie zaangażowani w opiekę nad dziećmi i prowadzenie domu, ojciec ponosił odpowiedzialność za utrzymanie pod względem ekonomicznym, a matka zajmowała się codzienną opieką nad dziećmi i wszystkimi pracami domowymi. Płeć determinowała taże role, jakie przypisywano dzieciom w obrębie rodziny - na przykład przy pilnowaniu młodszego rodzeństwa czy pomaganiu w obowiązkach domowych. Dziewczynki zachęcano do pomocy matce przy gotowaniu, szyciu, sprzątaniu i robieniu zakupów
, podczas gdy chłopcy towarzyszyli ojcom przy, powiedzmy pracach w ogrodzie lub warsztacie. Podział ról był podtrzymywany przez odpowiednie książki i zabawki, a także przez sposób ubierania dzieci.
          jednak w ostatnich kilku dekadach doszło do zdecydowanego zakwestionowania i zatarcia się ról zdeterminowanych przez płeć, co znalazło swoje odbicie w życiu rodzinnym. Obecnie częściej niż kiedykolwiek ojcowie biorą udział w obowiązkach domowych, podczas gdy kobiety częściej podejmują pracę poza domem w pełnym lub niepełnym wymiarze godzin.
          Zamieniona sytuacja znajduje odbicie w zajęciach dzieci, wskutek czego zachęca je do uczestniczenia w szerszym zakresie zabaw i prac domowych. Na przykład nikogo już nie dziwi widok chłopca piekącego ciasto czy zdiewczyny naprawiającej samochód.

 

Funkcje rodziny

          Jedną z najważniejszych funkcji rodziny jest zapewnienie dzieciom bezpiecznego środowiska i miłości. Od dnia swoich narodzin dziecko ma swoje potrzeby, jak zaspokojenie głodu czy potrzebę schronienia, ale do podstawowych potrzeb należą też miłość i wsparcie uczuciowe - niezbędne do dobrego samopoczucia dziecka i zdrowego rozwoju emocjonalnego.
          Rodzina spełnia także fundamentalną funkcję socjalizującą, zachęcając dziecko do opanowania różnych umiejętności w rodzaju chodzenia, samodzielnego jedzenia, mówienia, czytania i pisania, a także odpowiedniego zachowywania się. To właśnie w rodzinie dziecko uczy się współżyć z innymi ludźmi, czy to będą rodzice, krewni, sąsiedzi czy przyjaciele. Przyswaja sobie także także rozmaite wartości i normy społeczne.

Status społeczny

          Zanim dziecko będzie w stanie zrozumieć swoją pozycję w społeczeństwie i dostosować do niej swoje zachowanie, najpierw musi znaleźć swoje miejsce w grupie rodzinnej. Dziecko dowiaduje się, że należy do odpowiedniej grupy płciowej, że nie jest dorosłym, i że jest najstarsze, starsze, młodsze lub najmłodsze, w zależności od swojej pozycji w hierarhii rodzinnej. Dziecko zaczyna rozumieć, kto jest za co odpowiedzialny, i że nieposłuszeństwo pociąga za sobą określone konsekwencje.
          Rozwój osobowości zależy od pozycji, jaką zajmuje dziecko w rodzinie. jedynak lub pierwsze dziecko zazwyczaj szybciej dojrzewa od innych dzieci. Korzysta z dobrpodziejstwa wyłącznego zainteresowania rodziców, którzy silnie angażują się w jego postępy, skuteczniej zachęcając do naśladowania sposobów zachowań zaczerpniętych ze świata dorosłych.
          Rozwój młodszego dziecka może zostać przyspieszony, jeżeli naśladuje ono starsze rodzeństwo Relacje pomiędzy młodszym a starszym rodzeństwem będą różne: odprzyjaźni do rywalizacji. Dziecko uczy się szanować starszego brata czy siostrę i zwracać się do nich o pomoc, chociaż bywa, że buntuje się przeciw przywilejom, jakie przypadły im w udziale.

          Dziecko "środkowe" ma chyba najrudniejsze dzieciństwo. Omijają je przywileje pierworodnego oraz swoboda i korzyści, jakie mają dzieci najmłodsze. Może się zdarzyć, że nauczy się skupiać na sobie uwagę otoczenia za pomocą negatywnych działań. Jeżeli rodzice nie okażą dużo zrozumienia i tolerancji dla takiegpo zachowania, u dziecka środkowego może się rozwinąć więcej problemów emocjonalnych niż u innych dzieci.
          Jedynak ma zwykle lepsz sytuację materialną niż dzieci w większych rodzinach. Tak jak dziecko pierworodne, spędza sporo czasu w towarzystwie dorosłych i ma więcej przestrzni życiowej, prywatności i łatwiejszy dostęp do różnorakich źródeł informaji, takich jak na przykład telewizja czy radio. Jedynacy, jako że więcej czasu spędzają samotnie, mają więcej okazji do rozwinięcia swojej pomysłowości i wyobraźni, niezbędnych do zwalczania uczucia samotności i nudy.
          Ogólny wpływ relacji rodzinnych - czy to w obrębie najbliższej rodziny, czy też z dalszymi krewnymi - jest trudny do określeia, a tym bardziej do przewidzenia. Wiele postaw przejętych od rodziców w dzieciństwie zostanie odrzuconych w kontakcie z innymi grupami społecznymi, np. rówieśnikami w szkole.
          Jaki człowiek wyrośnie z małego dziecka, zależy często od tego, jacy są jego rodzice. Rodzice pewni siebie, i znający swoją wartość, którzy zachęcają do wysiłku i dostrzegają sukcesy młodego człowieka, z dużym prawdopodobieństwem pomogą swojemu dziecku stać się pożytecznym, wartościowym członkiem społeczeństwa.

Rodzicielstwo

          Rodzicielstwo jest jednym z najtrudniejszych zadań, które życie przed nami stawia. Sposób wychowania dziecka nie tylko wpływa na jego osobowość, ale także na kształt społeczeństwa jako całości.
          Trudno wyobrazić sobie trudniejsze i bardziej odpowiedzialne zajęcie niż bycie matką lub ojcem. Rodzice stają przed wieloma trudnościami i niebezpieczeństwami. Przyszłość danej grupy społecznej, społeczeństwa, całej ludzkości zależy od dzieci. Ich wychowanie i relacje z rówieśnikami zadecydują o kształcie, jakości a nawet istnieniu danej zbiorowości ludzkiej. A tymczasem żadne społeczeństwo nie wymaga dowodu poświadczającego, że dany człowiek jest dostatecznie dojrzały do spłodzenia i wychowania dzieci.

 

Powodzenie procesu wychowawczego

          W świecie współczesnym właściwe wychowanie dzieci staje się trudniejsze niż kiedykolwiek wcześniej. W szerokim rozumieniu wychowanie to proces, który pozwala młodym ludziom budować taki wizerunek siebie samych, by poradzili sobie w przyszłości ze zmiennymi kolejami losu, trudnymi sytuacjami, poważnymi problemami, jakie napotkają na drodze swojego życia. Dzieci wychowane w atmosferze dobrych, bliskich związków ze swoimi rodzicami są o wiele lepiej przygotowane do interakcji i współżycia z ludźmi w dorosłym życiu, w kręgu najbliższych znajomych i w społeczeństwie jako całości.

Rodzicielstwo dziś

          Dwie główne przyczyny wzrastających trudności w wychowaniu młodego pokolenia to po pierwsze, olbrzymi i nieustanny przyrost populacji, jaki ma miejsce w naszym wieku, przy intensywnej urbanizacji i industrializacji; po drugie, rozpad tradycyjnych więzi rodzinnych w wielu społeczeństwach na całym świecie będący konsekwencją powiększania się populacji. Społeczna i ekonomiczna presja społeczeństwa industrialnego i zurbanizowanego srawia, że rodzice, a zwaszcza matki, mają o wiele mniej czasu dla swoich dzieci.
          Tradycyjną strukturą była rodzina wielka. Synowie, ich żony i dzieci mieszkali blisko, a czasmi w domu swoich rodziców. Takie wielkie rodziny nadal istnieją w wielu rolniczych społecznościach na całym świecie. Jednak i tam następuje rozpad tradycyjnych struktur rodzinnych, powodującu, że ludzie wchodzący w świat dorosłych, są gorzej przygotowani do spełnienia trudnych obowiązków rodzicielskich.
          W tradycyjnych społeczeństwach wychowanie dzieci w dużym stopniu powieża się starszym dzieciom (niegdyś normą były duże rodziny) lub krewnym. Dlatego zanim ludzie sami doczekali się własnego potomstwa, byli już dobrze zaznajomieni z problemami wychowania dzieci, i mieli już pewne doświadczenie w ich rozwiązywaniu.
          Członkowie rodziny mieszkali w niedużej odległości od siebie, dzięki czemu zachowywano bliższy związek między pokoleniami. Kiedy to było konieczne, młodzi rodzice mogli otrzymać pomoc i wsparcie od starszych członków rodziny. Współcześni rodzice mieszkający w miastach muszą szukać pomocy gdzie indziej.

Teorie na temat wychowania dzieci

          W obecnej sytuacji, gdy zdezaktualizowały się tradycyjne modele życia rodzinnego, współczesne matki i ojcowie coraz częściej zwracają się w trudnych chwilach do ekspertów, z problemami, z którymi dawniej udaliby się po pomoc do własnych rodzicow. Powodów jest kilka. Większy jest dystans emocjonalny między przedstawicielami różnych pokoleń. Młodzi ludzie uważają, że ich świat jest zbyt różny o tego, do którego przyzwyczaili się ich rodzice. W świecie współczesnym o wiele większą rolę odgrywają naukowcy - specjaliści. Wielu rodziców uważa, że ludzie, którzy zawodowo zajmują się problemami wychowania dzieci, muszą [posiadać lepsze kfalifikacje od ch własnych rodziców.
          Książki instruktażowe dla rodziców nie są wynalazkiem naszego wieku. Tak jak w każdej dziedzinie ludzkiej aktywności, tak i tu nigdy nie brakowało osób, które z chęcią, a nawet z gorliwością informowały innych, co i jak mają robić. Prawdziwy boom na "podręczniki życia" nastąpił jednak w drugiej połowie XX w. Na całym świecie, zwaszcza w Europie i Ameryce Północnej, sprzedawano miliony egzemplarzy poradników o wychowywaniu dzieci.
          Psychologia, dziedzina, która tak silnie rozwinęła się w ostatnim stuleciu, dała początek wielu teoriom na temat ludzkiego zachowania, nie wyłączając rozwoju dziecka. Wiele tych teorii stoi w wyraźnej sprzeczności z innymi. Ogólnie mówiąc, dwa główne systemy teoretyczne, które wywarły największy wpływ na różne koncepcje wychowania dziecka, to freudyzm i behawioryzm.

          Szkoła behawioralna utrzymuje, że wychowanie, któremu poddawane jest dziecko w pierwszych latach swojego życia, całkowicie determinuje jego późniejszy rozwój. Nowo narodzone dziecko można porównać do białej, nie zapisanej karty, na której może znaleźć się dowolny tekst. ta teoria zdobyła popularność w Stanch Zjednoczonych w okresie gwałtownego rozwoju teorii wychowania dzieci i, chociaż zmodyfikowana, do dziś jest tam teorią dominującą.
          Założenia freudyzmu tym się różnią od podstaw sztuki behawioralnej, że o wiele większy nacisk położony jest w wychowaniu dziecka na
elementy nieświadome. Na przyszły kształt osobowości według freudystów mają wpływ nie tylko czynnki zewnętrzne, zdeterminowane społecznie, ale także wrodzone popędy, nieświadome pragnienia. Rozwój człowieka polega na ciągłej interakcji i konflikcie tego, co narzucone z zewnątrz, między innymi przez wychowanie, z siłami kształtującymi naszą osobowość "od środka". Wychowanie może być skuteczne, jeżeli te konflikty będą w jego trakcie prawidłowo rozwiązane, a dana osoba posiądzie umiejętność radzenia sobie z tymi problemami samodzielnie.

Problem wyboru

          Obie wiodące szkoły teorii rozwoju dziecka zgadzają się jednak, że wczesne lata dzieciństwa i postępowanie rodziców w tym okresie mają podstawowe znaczenie dla stoniowego dojrzewania młodego człowieka. Tymczasem większość rodziców nie zna dogłębnie żadnej z teorii wychowawczych lub nie umie się zdecydować, które ze sprzecznch zaleceń należałoby stosować.
          W sytuacji, gdy borykający się z codziennymi problemami wychowawczymi rodzice muszą nieustannie reagować w elastyczny, praktyczny sposób na zmiany zachodzące w ich stosunkach z dzieckiem, stałe i niezachwiane zasady nie sprawdzają się. Realizując swoje aspiracje dzieci potrzebują zachęty i zrozumienia ze strony rodziców, podręcznikowe teorie powinny służyć pomocą, lecz nie należy się ich trzymać zbt rygorystycznie.

Wiek średni i starość

          Stopniowy spadek wydajności psychicznej i fizycznej organizmu, będący oznaką nadchodzącej starośi, zaczyna się w drugiej dekadzie życia, ale jego skutki widać wyraźnie dopiero w średnim albo w podeszłym wieku.
          Temp starzenia się bywa różne w zależności od od czynników indywidualnych i geograficznych. Z tego względu trudno określić, kiedy kończy się wiek średni i zaczyna starość. Jeśli weźmie się pod uwagę całkowitą długość życia, w społeczeństwie zachodnim za wiek średni uznaje się wiek pomiędzy 45 a 65 rokiem życia, natomiast starość to wiek powyżej 65 roku życia. Jednak w krajach, w których przeciętna długość życia jest krótsza, już 35-latka zakfalifikuje się do ludzi w średnim wieku, a 50-latek będzie uważany za człowieka starego. Łatwiej zatem opisywać różne etapy starzenia się w odniesieniu do zachodzących zmian niż w kategoriach przeżytych lat.
          naukowcy wprowadzili rozróżnienie pomiędzy dwoma rodzajami starzenia się. Starzenie się fizjologiczne obejmuje nieuchronne zmiany w strukturze i budowie organizmu, zdeterminowane genetyczne. Starzenie się wtórne obejmuje różnego typu kalectwa i upośledzenia, spowodowane przez choroby lub wypadki. Najpoważniejsze zmiany, jakie niesie ze sobą starość, są rezultatem wtórnego starzenia się.

Zmiany wieku średniego

          Większość komórek znajdujących się w organizmie obumiera po pewnym czasie, a ich miejsce zajmują nowe. Przed ukończeniem dwudziestego roku życia bilans procesów rozkładu starych komórek i syntezy nowych jest dodatni, czego efektem jest wzrost. W drugiej dekadzie życia dochodzi do równowagi między tymi procesami, a potem zaczyna się bilans ujemny, czyli utrata komórek w niektórych narządach, zwłaszcza w mózgu. Jednak przed osiągnięciem wieku średniego organizm nie zmienia się w widoczny sposób.
          Średni wiek wiąże się z pewną liczbą istotnych zmian psychicznych i fizycznych. Niektóre dotyczą obu płci, inne występują tylko u kobiet lub tylko u mężczyzn. Jeśli chodzi o kobiety, ważnym wydarzeniem jest menopauza, czyli ustanie miesięcznych cyklów menstruacyjnych, świadczące o końcu okresu płodnego.
          Menopauza może wystąpić w róznym czasie po 40 roku życia, ale zwykle przypada na mniej więcej 45 rok. Czasem zmiany te są stopniowe, a czasem dość gwałtowne. Ustanie czynności jajników pociąga za sobą spadek poziomu żeńskich hormonów płciowych, estrogenu i progesteronu, w organizmie. Hormony te normalnie są produkowane między innymi w jajnikach. Spadek poziomu estrogenu źle wpływa na zdrowie i wygląd kobiety. Indywidualne różnice w tempie tego spadku sprawiają, że część kobiet ma niewiele problemów psychicznych i fizycznych, a zachodzące u nich zminy w wyglądzie są nieznaczne, podczas gdy u innych zmniejsa się wielkość sutków i tracą one jędrność, błona śluzowa pochwy i warg sromowych ulega zanikowi, na skórze pojawiają się zmarszczki. Kobieta ciepi też z powodu bólów głowy, bezsenności i nerwowości.
          Skutki menopauzy łagodzi się podawaniem przez kilka miesięcy po ustaniu miesiączki hormonów zastępujących niedobory estrogenu. Powoduje to odwrócenie niektórych zmian fizycznych, jak zmniejszenie grubości kości, ale nie może doprowadzić do wznowienia funkcji jajników lub przywrócenia płodności. Zasadność długoterminowej kuracji hormonalnej jest przedmiotem dyskusji.
          U mężczyzn w średnim wieku nie występują wyraźne zmiany fizjologiczne porównywalne z kobiecą menopauzą. Utrata zdolności do płodzenia dzieci zachodzi najczęściej po siededziesiątce. Jedyną powszechną zmianą fizyczną u mężczyzn jest stopniowy proces wypadania włosów, który może spowodować całkowite wyłysienie. Intensywność tego procesu bywa różna, gdyż jest w większości przypadków zdeterminowana czynnikami genetycznymi.

Zmiany wieku starszego

          U starszych ludzi zaczynają zawodzić wszystkie zmysły. Na przykład oczy tracą zdolność adaptacji do ciemności, więc czynność czytania wymaga lepszego oświetlenia. Soczewki oka nie są w stanie tak dobrze jak niegdyś dostosowywać się do patrzenia z dala i z bliska. Zanika też zdolność słyszenia dźwięków o wysokiej częstotliwości. Również zmysły smaku i węchu ulegają stopniowemu stępieniu.
          W miarę upływu lat poruszanie się sprawia coraz większą trudność. U osiemdziesięciolatków miejsce niemal połowy tkanki mięśniowej zajmują inne rodzaje tkanek. Przestrzeń międzykomórkową wypełnia tkanka łączna, składająca się głównie z białka o nazwie kolagen. Proces starzenia się sprawia, że pasma kolagenu łączą się ze sobą i tracą elastyczność. Kości, szczególnie u kobiet, tracą wapń i stają się bardziej podatne na złamania, choć kuracja hormonalna w pewnym stopniu chroni przed utratą tego pierwiastka. Organizm starzejącego się człowieka jest coraz mniej odporny na infekcje. Zmiana ta jest spowodowana faktem, że białe krwinki, będące częścią układu immunologicznego, tracą swoje właściwości ochronne. Natomiast jeśli mózg nie zostanie uszkodzony mechanicznie lub w wyniku choroby, zdrowy, aktywny fizycznie człowiek nie powinien zauważyć spadku możliwości inteklektualnych.

Przyczyny starzenia się

          Nie rozumiemy jeszcze dokładnie na czym polega proces starzenia się, ale na podstawie zebranych informacji można podejrzewać, że podstawową jego przyczyną są mutacje genowe. Większość komórek obumierających w organizmie zostaje zastąpiona innymi komórkami powstałymi w wyniku podziału komórkowego. Tymczasem niektóre z nich przechodzą mutacje mające miejsce przed albo po podziale komórkowym.

          Mutacje są spowodowane długoletnim działaniem promieni słonecznych, chorobą lub promieniowaniem jądrowym. Polegają na zmianach w strukturze DNA, substancji odpowiedzialnej za prawidłową pracę komórki. Jeśli mutacja upośledzi funkcjonowanie komórki, efekt będzie coraz wyraźniejszy w miarę powiększania się liczby wadliwych komórek. Doprowadzi to do zaburzeń w pracy narządu zbudowanego z tych komórek, a zatem w funkcjonowaniu całego organizmu.
          Po osiągnięciu pewnego wieku niektóre zużyte komórki, łącznie z komórkami nerwowymi i mięśniowymi, nie zostają zastąpione nowymi, i ta strata w końcu też wpłynie negatywnie na pracę narządu. Kwestia, czy kiedykolwiek ludzkość nauczy się kontrolować proces starzenia się, jest zagadnieniem kontrowersyjnym. Jednak niektórzy naukowcy zwracają uwagę, że pewne gatunki ryb rosną aż do śmierci i nie zdradzają żadnych oznak starzenia się. Poza tym zdaje się, że organizmy jednokomórkowe pozbywają się wszelkich oznak zaawansowanego wieku za każdym razem, gdy rozmnażają się na drodze podziału komórkowego.

          Normalne ludzkie komórki można utrzymać przy życiu w labolatorium tylko przez ograniczony okres. Komórki anomalne, takie jak pewne komórki nowotworowe, mogą żyć dowolnie długo. Jeśli dowiemy się jak im się to udaje, może zrozumiemy na czym polega proces starzenia się.

Starość

          W wieku 60 - 65 lat [zależnie od płci] ludzie kończą pracę i udają się na emeryturę. Mogą wtedy pomagać swoim dzieciom w wychowywaniu wnuków. Wielu ludzi robi to nie tylko z miłości do ich, lecz również z podświadomej chęci wykonywania jakiś czynności w ciągu dnia. Przez około czterdzieści lat pracy organizm przystosowuje się do takiego trybu życia, i gdy nadchodziczas bardzo długiego okresu bardzo niskiej aktywności fizycznej [często też psychicznej], człowiek nieświadomie poszukuje sobie zajęcia, aby kontynuować aktywny [co prawda dużo mniej, ale zawsze] tryb życia.

---