konsumpcyjna: świadczenia społeczne wpływają na wielkość konsumpcji pewnych dróg, stając się ważnym instrumentem aktywnego oddziaływania. Ocena użyteczności niektórych produktów i usług dokonywana jest przez jednostkę i może w sposób istotny odbiegać od społecznie akceptowanych norm tzw. preferencji społecznych. Jednostka może w określonych sytuacjach podejmować decyzje konsumpcyjne, które mogą być społecznie szkodliwe, np. nadmiar używek w tym alkoholu a także powstrzymywać się od decyzji pozytywnych np. oświata, profilaktyka medyczna. Takie różnice ocen mogą wynikać z odmienności preferencji indywidualnych i społecznych, bądź też z utrudnionego dostępu do informacji o skutkach konsumpcji określonych dróg np. niektóre rodzaje lekarstw. Wyłączenie części usług konsumpcyjnych ze swobodnie działającego mechanizmu rynkowej alokacji i oparcie ich dystrybucji na społecznej regulacji staje się instrumentem oddziaływania na strukturę spożycia. Głównymi instrumentami społecznymi mechanicznej regulacji są rozwiązania prawno - administracyjne (np. obligatoryjność oświaty, zakaz sprzedaży narkotyków) oraz preferencyjne zasady odpłatności w podziale świadczeń społecznych.
rozwojowo - stymulacyjna: analizując rolę sfery usług społecznych należy również podkreślić jej zależność od poziomu rozwoju gospodarczego oraz efektywności procesu gospodarowania. Poziom rozwoju infrastruktury tych usług uznawany jest współcześnie za ważny czynnik determinujący możliwości rozwojowe gospodarczego źródła rozwoju i postępu gospodarczego tkwią nie tylko w zwiększaniu ilości wykorzystywanych zasobów gospodarczych ale również coraz lepszym wykorzystywaniu istniejących zasobów. Przyczyniają się do tego również tzw. społeczne czynniki rozwoju gospodarczego, tj. podnoszenie poziomu wykształcenia, kultury, itp. Do wyjaśnienia zależności między rozwojem sfery usług społecznych i zwiększaniem ich podaży a procesem rozwoju gospodarczego używa się określenia „inwestycje w człowieka”. Panuje przekonanie, co znalazło uzasadnienie w prowadzonych badaniach empirycznych, o istnieniu dość ścisłej korelacji między poziomem rozwoju sfery usług podnoszących jakość kapitału ludzkiego a możliwościami rozwojowymi gospodarki. Oznacza to, że nakłady na rozwój sfery usług społecznych nie mają wyłącznie konsumpcyjnego charakteru lecz są ważnym elementem procesu reprodukcji podstawowego czynnika wytwórczego jakim jest praca i odgrywają rolę swoistego napędu rozwoju gospodarczego.
integracyjna: konsumpcyjno - redystrybucyjne oddziaływanie świadczeń społecznych jest również ważnym elementem trwałej równości społecznej, która jako istotny czynnik ładu społeczno - gospodarczego może stać się autonomiczną determinantą rozwoju kraju. System gospodarczy nie może być oceniany wyłącznie z punktu widzenia ekonomicznej efektywności alokacji zasobów gospodarczych oraz dystrybucji produktów i usług. Ważnym elementem sprawności danego systemu społeczno - gospodarczego są mechanizmy rozwiązywania pojawiających się problemów społecznych i politycznych. W wielu nurtach myśli ekonomicznej pozostających w pozycji do skrajnego liberalizmu gospodarczego, eksponowane jest przekonanie, że sprawiedliwość i solidarność społeczna są przesłankami społecznego konsensusu, bez którego niemożliwe są osiągnięcia czysto gospodarcze.
Wykład. 10.
Budżet państwa jest to plan finansowy zawierający dochody i wydatki państwa związane z realizacją przyjętej polityki społecznej, gospodarczej i obronnej.
Jest on sporządzony na okres 1 roku oraz zatwierdzany przez władzę ustawodawczą. Po zatwierdzeniu staje się aktem prawnym umożliwiającym organom wykonawczym gromadzenie dochodu oraz dokonywanie wydatków.
Za najważniejsze funkcje budżetu zazwyczaj uznaję się:
funkcję fiskalną: polega na gromadzeniu dochodów pochodzących głównie z podatków, umożliwiających wydatki na utrzymanie aparatu państwowego oraz realizację określonych zadań
funkcję redystrybucyjną: polegającą na dokonywaniu pożądanych zmian w podziale dochodu narodowego, tj. zmniejszanie nadmiernych różnic w wysokości dochodu różnych grup społecznych czy tworzenie warunków bezpieczeństwa socjalnego dla grup najuboższych. Realizację tej funkcji umożliwia system podatkowy (progresywne opodatkowanie dochodów ludności, ulgi i zwolnienia podatkowe, zróżnicowanie stawek podatków pośrednich nakładanych na dobra konsumpcyjne, itp.) oraz wydatki budżetowe dokonywane głównie w formie tzw. transferów czyli świadczeń społecznych zwiększających dochody ludności, bez potrzeby świadczenia w zamian żadnych usług (renty, emerytury, zasiłki dla bezrobotnych, zasiłki chorobowe, itp.)
funkcję stymulacyjną: polegającą na oddziaływaniu dochodów i wydatków budżetu państwa na życie gospodarcze i społeczne za pomocą odpowiednio skonstruowanych systemów podatkowych oraz wydatków budżetowych można wpływać na zmiany strukturalne w gospodarce, kształtować poziom inwestycji i tempo wzrostu gospodarczego, regulować poziom i kierunki konsumpcji w sferze życia społecznego, polityka fiskalna może np. pobudzać lub hamować przyrost naturalny, ograniczać lub łagodzić społeczne skutki bezrobocia, zwiększać poziom aktywności zawodowej, osłabiać lub wzmacniać bodźce do pracy.
Realizacja wymienionych funkcji jest możliwa głównie dzięki świadomemu kształtowaniu przez państwowy system podatkowy, tj. określanie podmiotu podlegających opodatkowaniu, systemu ulg i zwolnień podatkowych, oraz kształtowanie wydatków zgodnie z bieżącymi potrzebami państwa.
Zmiany funkcji państwa wyrażające się przede wszystkim zmniejszeniem lub zwiększeniem z zakresu oddziaływania na życie gospodarcze i społeczne pociągają za sobą odpowiednie modyfikacje dochodu i wydatku budżetu państwa.
W większości krajów rozwiniętych obecnie polityka fiskalna nastawiona jest głównie na zabezpieczenie podstawowych potrzeb socjalnych, społecznych, ograniczanie rozmiaru bezrobocia oraz stabilizacyjne oddziaływania na koniunkturę. Znajduje to wyraz m.in. w wysokim stopniu w udziale budżetu państwa, w dochodzie narodowym, sięgającym nawet do 50 %.
Budżet państwa składa się z dochodu i wydatków centralnych władz państwowych (budżet centralny), władz lokalnych (budżety lokalne) i ubezpieczeń społecznych o włączeniu określonych rodzajów dochodów i wydatków do budżetu centralnego lub budżetu terenowych decyduje ich znaczenie dla gospodarki oraz zasiłek (ogólnokrajowy czy regionalny). W kwestii budżetów lokalnych znajdują się zazwyczaj gospodarstwa komunalne i mieszkaniowe, oświata, ochrona zdrowia, kultura, utrzymanie porządku publicznego, infrastruktura. Władze lokalne realizują zadanie płatne oraz zadania zlecane im przez państwa, wynikające z przyjętej polityki społeczno - gospodarczej. Istnieją różne koncepcje finansowania wydatków budżetów lokalnych. Od finansowania bieżących wydatków lokalnych głównie z własnych źródeł (jak np. w Niemczech i Szwecji), w których subwencje rządowe stanowią podstawowa część funduszy przeznaczonych na finansowanie tej działalności (W.B., Holandia). Własne dochody budżetów lokalnych pochodzą z podatków i opłat, obciążających ludność danego terenu oraz dochodów uzyskanych z działalności prowadzonej przez władze lokalne. Zasilanie zewnętrzne opiera się na subwencjach, pożyczkach i innych transferach z budżetu centralnego.
We współczesnej gospodarce obserwuje się wzrost zadań realizowanych przez władze lokalne. Niedobory budżetów lokalnych stają się coraz bardziej dotkliwe. Systematycznie więc wzrasta rola źródeł uzupełniających z budżetu centralnego. Redystrybucja środków z budżetu centralnego do budżetów lokalnych zazwyczaj traktowana jest jako zjawisko pozytywne. Dzięki niej możliwe staje się:
pokrycie wydatków na cele ogólne, do których władze lokalne są ustawowo zobowiązane
ukierunkowanie działalności lokalnej zgodnie z założeniami polityki społeczno - gospodarczej państwa
zmniejszenie dysproporcji między poszczególnymi regionami kraju
ZASADY POLITYKI BUDŻETOWEJ
Polityka budżetowa opiera się na określonych zasadach umożliwiających władzy wykonawczej na prowadzenie polityki finansowej państwa, a władzy ustawodawczej na jej treść i formy oraz sprawowanie kontroli nad działalnością rządu w tym zakresie. W klasycznej teorii finansów publicznych wyróżnia się następujące zasady polityki budżetowej:
zasada rocznego budżetowania - plan dochodów i wydatków budżetowych obejmuje okres 1 roku, przy czym rok budżetowy nie musi pokrywać się z rokiem kalendarzowym
zasada zupełności - budżet obejmuje wszystkie dochody i wydatki państwa, żadna z dziedzin działalności państwa nie może być pominięta lub wyłączona z planu budżetowego
zasada jedności - budżet państwa powinien tworzyć jedną całość, tzn. wszystkie dochody i wydatki państwa powinny być ujęte w jednym zestawieniu. Poszczególne pozycje budżetu państwa mogą być sporządzane jako odrębne dokumenty muszą jednak łączyć się w całość
zasada jawności - budżet państwa powinien być podany do publicznej wiadomości, dotyczy to tworzenia i uchwalania budżetu jak i jego wykonania oraz kontroli
Podatki są to przymusowe, bezzwrotne i nieodpłatne świadczenia pieniężne, pobierane przez państwo na podstawie przepisów prawa, w celu uzyskania dochodu na pokrycie wydatków państwa.
Płatnikami podatków mogą być osoby fizyczne i prawne.
Podatki mogą być pobierane w celu:
zdobycia pieniędzy na finansowanie wydatków sektora publicznego
dokonywania redystrybucji dochodu między różnymi sektorami gospodarki i grupami ludności dysponującymi różnymi dochodami
ograniczanie konsumpcji niektórych produktów
wykorzystanie ich jako narzędzi polityki antyinflacyjnych
Początkowo podatki traktowano jako narzędzie neutralne, nie powodujące żadnych zmian społeczno - gospodarczych. Jednak już w XIX w. w coraz szerszym zakresie zaczęto wykorzystywać podatki jako narzędzie interwencji w życie ekonomiczne i społeczne. Natomiast w XX w. głównie pod wpływem teorii Kejnsa potrzeba wykorzystania pozafiskalnych funkcji systemu podatkowego stała się sprawą bezsporną. Znalazło to wyraz m.in. we wzroście obciążeń podatkowych.
W krajach rozwiniętych gospodarczo dochody z różnego rodzaju podatków stanowią ok. 40 % dochodu narodowego (w sensie produktu narodowego). Wśród podatków pobieranych przez państwo ważną pozycję zajmuje podatek od dochodów osobistych ludności. Stanowi on ponad 30 % dochodów budżetowych państwa. Podatek ten pobierany jest od dochodów z różnych źródeł, tzn. dochodów z indywidualnej działalności gospodarczej, z gospodarstw rolnych z tytułu wykonywania zawodów rolnych, z prac dorywczych, od rent i emerytur a także od dochodu z kapitału. Podstawą do określenia wysokości podatku stanowią zazwyczaj wszystkie dochody podatnika pochodzące z wymienionych źródeł. Dochód podlegający opodatkowaniu ustala się odejmując od łącznej sumy przychodów wydatki związane z uzyskaniem przychodów.
Wykład. 11.
BANKI W GOSPODARCE RYNKOWEJ
Instytucjonalną formą funkcjonowania kapitału operującego w dziedzinie obrotów pieniężnych oraz głównymi elementami systemu kredytowego we współczesnej gospodarce rynkowej są banki.
Z dostępnych informacji statystycznych wynika, że banki komercyjne skupiają w krajach o rozwiniętej gospodarce rynkowej decydującą masę środków zgromadzonych przez wszystkie instytucje finansowe, np. w USA banki dysponowały w latach 90 - tych ok. 44 % aktywów instytucji finansowych tego kraju. W drugiej kolejności są towarzystwa oszczędnościowo - pożyczkowe i kasy wzajemnej pomocy, skupiające ok. 20 % aktywów. Pozostała masa aktywów skupiona jest w różnorodnych instytucjach finansowych , w towarzystwach ubezpieczeniowych, w funduszach emerytalnych, itp.
Działalność banków na ogół kojarzona z banknotami, które początkowo były traktowane jako pokwitowanie, które były wystawione deponentom złota i kosztowności, a potem zaczęły być przyjmowane jako forma opłaty w transakcjach handlowych ponieważ zawsze można było otrzymać za nie określona masę złotego kruszcu. Banki są przedsiębiorstwami a zatem podmiotami gospodarczymi. Organizowane są po to, by zarabiać pieniądze dla ich właścicieli. W zależności od tego jakie funkcje banku są akcentowane, czy pośredniczące czy funkcje w dziedzinie kreacji kredytu, to powoduje różne definicje banku.
Bankierem jest ten, kto obce pieniądze pożycza aby je następnie z zyskiem wypożyczyć. Bank nie jest biurem, który wypożycza pieniądze tylko fabryką kredytu. Banki są przedsiębiorstwami, które przejmują szereg czynności finansowych z jednostek gospodarczych i gospodarstw domowych, są instytucjami dla transformacji terminu i ryzyka.
Proces rozwoju wykształcił dużą różnorodność banków i systemów bankowych. Istniejące w tej dziedzinie w poszczególnych krajach normy prawne i tradycje decyduje o specyfice w dziedzinie organizowania i funkcjonowania banków. Nie zależnie od tej specyfiki można wydzielić na podstawie funkcjonalności kilka kategorii banku:
banki centralne (określane niekiedy jako banki emisyjne)
stanowiąca podstawową ilościową grupę współczesnych banków, to banki handlowe, nazywane również komercyjne, a niekiedy zwane bankami operacyjnymi
pozostałe instytucje bankowe zwane niekiedy parabankami, obejmujące m.in. takie instytucje jak kasy oszczędnościowe, towarzystwa ubezpieczeniowe, instytucje kredytowania budownictwa mieszkaniowego, konsumpcji, itp. Rola tych instytucji w porównaniu z bankami handlowymi jest we współczesnym systemie kredytowania mniejsza, jednak powoli wzrasta. Zdecydował o tym ogólny wzrost poziomu dochodów ludzi z pracy (możliwość oszczędzania) i przeznaczanie części dochodów na budownictwo mieszkaniowe, zakupy dóbr trwałego użytku, finansowanych m.in. z kredytów omawianych instytucji.
Znaczącą pozycję w systemie kredytowym spełniają towarzystwa ubezpieczeniowe, prowadzące działalność w dziedzinie ubezpieczeń majątkowych i ubezpieczeń życia, przy czym główną rolę spełnia działalność w sferze ubezpieczeń majątkowych. Są one dostawcami znacznych rozmiarów kredytów długoterminowych dla przedsiębiorstw.
Banki można klasyfikować ze względu na formę prawną. Według tego kryterium dzielą się na:
publiczne (banki centralne większości krajów)
prywatne
Ze względu na okres udzielania kredytów:
krótkoterminowy kredyt
długoterminowy kredyt
Ze względu na specyfikę przedmiotową:
przemysłowe
rolnicze
budowlane
handlu zagranicznego
hipoteczne
Równolegle z bankami specjalistycznymi funkcjonują banki uniwersalne, które udzielają kredytów na różne cele i prowadzą rozległy wachlarz operacji bankowych. Prowadzi to także do powstania banków typu mieszanych. Występuje także specjalizacja terytorialna prowadząca do istnienia obok banków ogólnokrajowych także banków regionalnych, banków prowincjonalnych i lokalnych.
Największe współczesne banki podobnie jak ponadnarodowe przedsiębiorstwa handlowe prowadzą swą działalność na skalę narodową. Wyrazem tego zjawiska jest istnienie licznych zagranicznych filii bankowych. Ich międzynarodowe powiązanie oraz międzynarodowy charakter operacji kształtują ponadnarodowe towarzystwa bankowe.
FUNKCJE BANKÓW W GOSPODARCE RYNKOWEJ
Podmioty gospodarcze o nieskomplikowanych powiązaniach z otoczeniem wszelkie czynności dokonują samodzielnie.
Podmioty gospodarcze dysponując chwilowo wolnymi środkami pieniężnymi może je pożyczyć (udzielić kredytu) innemu podmiotowi. Nosi to jednak spory element ryzyka w przypadku niewypłacalności kredytobiorcy, natomiast przekazanie wolnych środków do banku, który udziela kredytów wielu kredytobiorcom, zmniejsza to ryzyko przynosząc poza tym odsetki bankowi. Grupując funkcje współczesnego banku można wyróżnić funkcje:
pośrednika: dokonuje transformacji otrzymywanych wkładów w kredyty pośrednicząc w tej funkcji między przedsiębiorstwami deficytowymi, potrzebującymi kredytów a przedsiębiorstwami nadwyżkowymi
płatnika: polegająca na dokonywaniu płatności w imieniu swych klientów
agenta: czyli działanie w imieniu klientów w dziedzinie emisji papierów wartościowych i zarządzanie ich własnością
gwaranta: polegająca na udzielaniu gwarancji klientom przy zaciąganiu kredytu i spłacie zobowiązań
uczestnika: w realizacji polityki gospodarczej państwa wypełniane przez uczestnictwo w procesie kreowania pieniądza pod nadzorem banku centralnego
W strukturze czynności współczesnych banków podstawową rolę pełnią 2 pierwsze funkcje. W literaturze poświęconej bankom dzieli się także operacje bankowe na następujące 3 grupy:
czynności pasywne: polegające na gromadzeniu przez bank kapitałów pieniężnych
czynności aktywne: polegające na udzielaniu kredytów różnego rodzaju oraz dokonywaniu lokat pieniężnych
czynności komisowe: (pośredniczące) w sferze obrotu pieniądza
Warunkiem działalności jest dysponowanie kapitałem pieniężnym. Bank musi dysponować określone wielkości własnego kapitału pieniężnego. Jest to kapitał zakładowy, wniesiony przez akcjonariuszy, powiększany przez nierozdzielne i akumulowane zyski z działalności operacyjnej. W miarę wzrostu rozmiarów i zasięgu operacji bankowych coraz większą rolę w strukturze kapitałów bankowych spełniają obce środki pieniężne - wkłady (depozyty), od długości czasu stanowią one decydującą część kapitałów banków. Pod względem ekonomicznym są to wolne środki pieniężne, nie zaangażowane chwilowo w proces produkcji. Spośród najważniejszych źródeł ich pochodzenia wymienić należy:
sumy przeznaczone na renowację i odnowienie kapitału trwałego (środki amortyzacyjne) gromadzone systematycznie aż do osiągnięcia określonej wysokości
wolne środki pieniężne pochodzące ze sprzedaży wyprodukowanych towarów, które nie natychmiast po sprzedaży przeznaczane są na zakup surowców, materiałów do produkcji
sumy przeznaczane na opłatę siły roboczej, pochodzące także ze sprzedaży towarów, opłata siły roboczej odbywa się w określonych stałych terminach. W między czasie środki te mogą być wykorzystywane na inne cele
zakumulowane zyski przeznaczone na rozbudowę przedsiębiorstwa, które przed ich wykorzystaniem muszą osiągnąć określoną wielkość
środki pieniężne sezonowych gałęzi produkcji
Wkłady lokowane w bankach podlegają oprocentowaniu. Stopa oprocentowania jest wyższa od wkładów terminowych a niższa niż wkłady na rachunki bieżące.
Ustawa z dn. 29. VIII 1997 r. „Prawo bankowe” weszła w życie 1. I 1998 r. Znajdujemy w niej przede wszystkim definicję banku. Ustawa stwierdza, że bank jest osobą prawną, utworzoną zgodnie z przepisami ustawy, działającą na podstawie zezwoleń uprawniających do wykonywania czynności bankowych obciążających ryzykiem, powierzone środki pod jakimkolwiek tytułem zwrotnym. Za czynności bankowe uznaje się (art. 5, pkt 1 i 2 ust.):
przyjmowanie wkładów pieniężnych płatnych na żądanie oraz prowadzenie rachunków tych wkładów
prowadzenie innych rachunków bankowych
udzielanie kredytów
udzielanie gwarancji bankowych
emitowanie bankowych papierów wartościowych
przeprowadzania bankowych rozliczeń pieniężnych
Banki poza wykonywaniem wskazanych czynności bankowych mogą również obejmować lub nabywać akcje (bez ograniczeń jeśli chodzi o akcje innych banków), dokonywać obrotów papierami wartościowymi, nabywać i zbywać nieruchomości oraz wierzytelności zabezpieczających hipotekę a także świadczyć usługi konsultacyjno - doradcze w sprawach finansowych oraz inne usługi finansowe.
Wykład. 12.
BEZROBOCIE
Zasoby siły roboczej i ich elementy składowe.
Wszystkie osoby gotowe do podjęcia pracy tworzą zasoby siły roboczej. Zasoby siły roboczej obejmują osoby w wieku produkcyjnym, zdolne do pracy i gotowe do jej podjęcia na warunkach typowych istniejących w danej gospodarce.
Wynika z tego, że zasoby siły roboczej są częścią ludności w wieku produkcyjnym (jako granicę wieku produkcyjnego przyjmuje się w Polsce wiek 18-60 lat dla kobiet i 18-65 lat dla mężczyzn). Relacje między zasobami siły roboczej a liczbą ludności w wieku produkcyjnym określona jest mianem współczynnika aktywności zawodowej. Im wyższy ten współczynnik tym większa część ludności w wieku produkcyjnym chce pracować.
Rynek pracy jest miejscem konfrontacji między podażą a popytem (w zakresie zatrudnienia).
Polityka zatrudnienia jest częścią ogólnej polityki gospodarczej państwa, zmierzającą do możliwie jak największego zatrudnienia istniejących zasobów siły roboczej.
W dynamicznej gospodarce rzadko się zdarza, aby w danym momencie pracowały wszystkie osoby należące do zasobów siły roboczej. Ci, którzy pracują, tzn. wykonują pracę najemną bądź na własny rachunek tworzą grupę zatrudnionych, natomiast ci, którym nie udało się znaleźć miejsca pracy tworzą grupę bezrobotnych.
Rozmiary bezrobocia są określone przez 3 czynniki:
współczynnik aktywności
liczbę ludności w wieku produkcyjnym
wielkość zatrudnienia
W krótkim okresie czasu 2 pierwsze czynniki są na ogół bardziej stabilne od czynnika 3-go. Zmiany bezrobocia, jego rozmiarów są zdeterminowane przede wszystkim przez zmiany zatrudnienia. To właśnie, z tego względu analiza bezrobocia przywiązuje wagę do kształtowania się zatrudnienia. Analiza kształtowania się bezrobocia obok miar absolutnych określających liczbę bezrobotnych wykorzystuje się często miary relatywne. Podstawową taką miarą jest stopa bezrobocia, która wyraża relację między liczbą bezrobotnych a zasobami siły roboczej. Najczęściej wskaźnik ten ujmujemy procentowo.
Z dotychczasowych rozważań wynikają 2 wnioski dotyczące identyfikacji bezrobotnych:
bezrobotni stanowią grupę należącą do zasobów siły roboczej
bezrobotnymi są ci, którzy nie są zatrudnieni
W literaturze przedmiotu można spotkać różne definicje bezrobocia. Stosunkowo najpowszechniej w przyjmowanych definicjach dla określenia bezrobocia wyszczególnia się 3 charakterystyczne cechy osób w wieku produkcyjnym:
bezrobocie dotyczy osób pozostających bez pracy, tzn. nie wykonujących pracy najemnej i nie pracujących na własny rachunek
bezrobocie dotyczy osób zdolnych i gotowych do podjęcia pracy na typowych warunkach, występujących w gospodarce
bezrobocie dotyczy osób poszukujących pracy.
Biorąc pod uwagę kryteria można zdefiniować bezrobocie jako zjawisko polegające na tym, że część ludności w wieku produkcyjnym zdolnej do pracy i gotowej do podjęcia pracy odpowiadającej typowym warunkom występującym w gospodarce pozostaje bez pracy pomimo podjęcia poszukiwań.
Stosowane w praktyce metody pomiaru bezrobocia opierają się na znacznie szerszej liście kryteriów. W WB dodatkowym warunkiem identyfikacji bezrobocia do 1982 r. była rejestracja w biurach pracy, a od 1982 r. oblicza się tam bezrobocie na podstawie liczby osób uprawnionych do otrzymywania zasiłków dla bezrobotnych.
W USA szacunki bezrobocia oparte są na informacjach pochodzących z badań ankietowych wśród wybranej losowo grupy ludności o liczbie pozostających bez pracy, które podjęły aktywne jej poszukiwanie.
Zatrudnienie oznacza w szerokim znaczeniu tego pojęcia wykonywanie wszelkiej pracy społecznie użytecznej. W węższym znaczeniu natomiast wykonywanie pracy na podstawie umowy najmu lub współużytkowaniu środków produkcji. Jako zjawisko makroekonomiczne posiada właściwą sobie specyfikę uwarunkowaną szeregiem czynników, które są następujące:
to związek zjawiska zatrudnienia z procesami demograficznymi. Procesy te to: przyrost ludności, struktura ludności wg płci, itp. Te cechy mają znaczenie dla wielkości i struktury zasobów siły roboczej napływającej na rynek pracy. Same procesy demograficzne uwarunkowane są zjawiskami ekonomicznymi jak i prawami biologicznymi
większe niż przy innych zjawiskach społeczno-politycznych i ekonomicznych uzależnienie zatrudnienia od rozwiązań w sferze polityczno-społecznej. Rozmiary zatrudnienia w gospodarce narodowej zależą nie tylko od siły roboczej ale także od rozwiązań w sferze polityczno-społecznej, jak np. wysokość wieku emerytalnego kobiet i mężczyzn, warunki przechodzenia na emeryturę, dostępność kształcenia zawodowego.
Można wskazać na 3 podstawowe funkcje zatrudnienia w gospodarce:
funkcja ekonomiczna: jej istota sprowadza się do roli zatrudnienia jako czynnika tworzenia i wzrostu produktu społecznego. Rozwiązywanie różnorodnych problemów zatrudnienia posiada także istotne znaczenie dla przedsiębiorstw, a więc w aspekcie mikroekonomicznym. Dla przedsiębiorstw ważne jest nie tylko zatrudnienie określonej ilości siły roboczej ale także jej struktura zawodowa, kwalifikacje zatrudnionych
dochodowa funkcja zatrudnienia: oznacza, iż zatrudnienie stanowi dla podstawowej masy gospodarstw domowych źródło uzyskiwania dochodów niezbędnych dla zaspokojenia potrzeb
funkcja społeczna: poprzez zatrudnienie rozwijają się społeczne więzi między różnymi grupami społecznymi, dokonuje się również indywidualny rozwój osobowości, realizuje się społeczna użyteczność działalności jednostek i grup społecznych. O pozytywnym znaczeniu zatrudnienie świadczy szereg negatywnych zjawisk jakie wyrastają na tle bezrobocia.
Wielkość zasobów pracy jest kwestią umowną. Zależy ona od tego jakie granice wiekowe są przyjęte w danym kraju dla szacowania wielkości zasobów pracy.
Zasoby pracy w gospodarce narodowej są jednym ze składników zasobów ekonomicznych, obok zasobów aparatu wytwórczego a także surowców, ziemi, itd. Należy jednak podkreślić szczególny charakter zasobów pracy w porównaniu z innymi elementami zasobów ekonomicznych. Zasoby pracy to człowiek, z jego umiejętnościami, nawykami produkcyjnymi, określonym poziomem kultury i cywilizacji. Człowiek jest tu podmiotem działalności gospodarczej, która powinna być nakierowana na zaspokojenie jego materialnych i duchowo potrzeb. Wszystkie inne składniki zasobów ekonomicznych a w szczególności kapitał rzeczowy.
Człowiek w procesie gospodarczym nie powinien być traktowany jak rzecz. Ta specyficzna pozycja człowieka jako składnika zasobów ekonomicznych wynika także z faktu, że w procesie ekonomicznym jest on z jednej strony producentem dóbr i usług, z drugiej również ich konsumentem.
Wykład.13.
RODZAJE BEZROBOCIA
Bezrobocie jest klasyfikowane wg wielu kryteriów. Najczęściej dzieli się wg czasu trwania na:
krótkookresowe
średniookresowe
długookresowe
Zgodnie z innym kryterium można wyodrębnić:
bezrobocie o charakterze frykcyjnym (przejściowym) towarzyszącym zazwyczaj zmianie miejsca pracy
sezonowym
cyklicznym
strukturalnym
Inny podział bezrobocia oparty jest na przyjętych założeniach teoretycznych i wyróżnia:
bezrobocie typu klasycznego (dobrowolne)
bezrobocie typu kejsowskiego (przymusowe)
Ze względu na stopień jawności można mówić o bezrobociu:
jawnym (ujmowanym oficjalnie w statystykach)
ukrytym (pozostającym poza ewidencją)
Bezrobocie ukryte tworzą obok nie zarejestrowanych bezrobotnych także ci pracownicy, którzy pracują w niepełnym wymiarze czasu pracy gdyż nie ma dla nich zatrudnienia w pełnej lub pracują poniżej swoich kwalifikacji ponieważ brakuje dla nich pracy.
W Polsce, choć nie za często mówi się o bezrobociu agrarnym to wiemy, że są tam ukryte znaczne rezerwy siły roboczej. Oszacowanie tego bezrobocia jest trudne, bo występuje ono w granicach od 1-2,5 mln osób.
KONSEKWENCJE BEZROBOCIA
Wzajemne relacje popytu i podaży odzwierciedlają trudną sytuacje gospodarczą i demograficzną. W przypadku występowania wzajemnej równowagi dynamicznej pomiędzy tymi wielkościami mamy do czynienia z pełnym zatrudnieniem. W przypadku przewagi popytu na siłę roboczą nad podażą obserwujemy niedobór rąk do pracy. Najczęściej w sposób dolegliwy zauważamy nadmiar zasobów pracy w stosunku do popytu na siłę roboczą zgłaszanego przez gospodarstwa czyli bezrobocia. Bezrobocie pociąga za sobą wiele psychospołecznych, ekonomicznych i politycznych konsekwencji. Niektóre z nich mają charakter wymierny inne są niewymierne. Następstwa bezrobocia są dotkliwe zarówno w wymiarze indywidualnym jak i ogólnospołecznym.
Indywidualne koszty bezrobocia ponosi bezpośrednio osoba nim dotknięta i jej rodzina. Można je podzielić na:
koszty związane z utratą pracy
skutki natury psychospołecznej
koszty zdrowia
Pozbawienie dochodów z pracy prowadzi do obniżenia poziomu życia bezrobotnego i jego rodziny, co z kolei prowadzi do rezygnacji zaspokojenia wielu potrzeb, niejednokrotnie podstawowych. Dotkliwość skutków bezrobocia narasta wraz z czasem trwania bezrobocia. Po okresie dłuższej bierności zawodowej z reguły z trudem powraca się do pracy i to zazwyczaj na stanowiska niżej opłacane niż przed przerwaniem kariery zawodowej. Koszty bezrobocia w postaci utraconych korzyści rozciągają się nawet na 1-wszy etap ponownego zatrudnienia.
Konsekwencje natury psychospołecznej obejmują w szczególności obciążenia związane z degradacją pozycji społecznej, izolację od środowiska, wzrastają konflikty z otoczeniem, a w przypadku długoterminowego bezrobocia istnieje zagrożenie kryzysem tożsamości, depresję i frustrację. Ubożeniu i izolacji społecznej towarzyszy często syndrom samo spełniającej się przepowiedni. Brak pracy umacnia uznawanie jej za wyznacznik wartości człowieka, pozostawanie obok procesu tworzenia dóbr i ograniczony zakres korzystania z konsumpcji umacnia u bezrobotnych przekonanie o ich niższym porównaniu z pracującą częścią społeczeństwa. Identyfikacja z tak niską samoocena prowadzi po pewnym czasie do przejmowania porywczych postaw i zachowań, a to z kolei wpływa na tworzenie stereotypów i negatywne postrzeganie bezrobotnych przez pracującą częścią społeczeństwa. W wyniku długoterminowego zagrożenia potęgują się czynniki patologii społecznej. Następstwa psychologiczne i zdrowotne współwystępują z następstwami ekonomicznymi i społecznymi.
W literaturze przedmiotu znane jest pojęcie modelu zwanego „spiralą upadku”. Bezpośrednim następstwem utraty pracy jest utrata dochodu, brak kontaktu z kolegami, brak odwagi do wykorzystania umiejętności. Niskie dochody pociągają za sobą izolację społeczeństwa, stres w rodzinie, pogorszenie zdrowia fizycznego i psychicznego. Wszystkie te następstwa są ze sobą powiązane i wywołują dalsze trwanie w bezradności jak również przedłużenie się bezrobocia.
Indywidualne konsekwencje bezrobocia to:
wymierne
spadek dochodów
obniżenie poziomu życia
niewymierne
skutki natury psychologiczno-społecznej
Społeczne konsekwencje bezrobocia
wymierne
wzrost wydatków budżetu
spadek PKB
niewymierne
rozwój patologii
negatywny obraz społeczeństwa
Ekonomiczne koszty bezrobocia w wymiarze ogólnospołecznym obejmują wszystkie sprawy jakie ponosi gospodarka w związku z pozostawaniem części ludności zdolnej i gotowej do pracy poza społecznymi procesami wytwarzania. Ekonomiczne koszty bezrobocia obejmują ogół wydatków z budżetu związanych z wypłatą zasiłków dla bezrobotnych jak również organizację aktywnych działań na rynku pracy oraz koniecznością rozbudowy administracji specjalnej do obsługi bezrobotnych. Należy ująć także koszty pomocy społecznej, wcześniejszych rent i emerytur oraz koszty łagodzenia społecznych następstw bezrobocia. Co prawda niektórzy dostrzegają także pozytywne następstwa nadmiaru rąk do pracy, np. wzrasta dyscyplina pracy, interesowanie się swoimi kwalifikacjami. Szacunek do pracy powinno się umacniać bodźcami pozytywnymi.
1