METODOLOGIA BADAŃ PSYCHOLOGICZNYCH - WYKŁADY

Prowadzący: dr Jan Młodkowski

WYKŁAD 1 (04.10.2005)

Pojęcie i podział wiedzy

WIEDZA - całokształt doświadczenie społecznego

• jest zobiektywizowana dzięki symbolicznej formie

• stanowi istotną wartość społeczną i państwową, kontrolowaną zwyczajowo i prawnie

• jest przez wyspecjalizowane instytucje: gromadzona, przechowywana, porządkowana, upowszechniana, rozwijana...

potoczna

TYP spekulacyjna

WIEDZY irracjonalna

artystyczna

naukowa

PODZIAŁY, czyli decyzje oparte

na podstawach logicznych

WSZELKIE

CZYNNOŚCI

SEGREGACYJNE

GRUPOWANIA, czyli decyzje

oparte na podstawach statysty -

cznych (nie jest czynnością

naturalną).

LOGICZNA KONCEPCJA PODZIAŁU

Podziały:

- klasyfikacje - dotyczą podziału desygnatów wewnątrz zakresu nazwy zbiorowej, uwzględniającego jednocześnie następujące warunki: * podział rozłączny

* podział wyczerpujący

* jednolitość kryteriów

* brak klas pustych.

- typologie - gdy którykolwiek z warunków klasyfikacji nie został spełniony, a korzyść praktyczna uzasadnia dokonanie podziału

- parcjalizacje (partycje) - wyodrębnienie z autonomicznie istniejącego obiektu elementów składowych, które nie egzystują samodzielnie (np. test Rorschacha)

- segmentacje - gdy zostają wymienione elementy składowe konstytuujące obiekt, jednak bez przesądzania ich miejsca w strukturze

- porządkowania - nadawania elementom zbioru miejsca w strukturze całości (hierarchizacja) wg przyjętego jednolitego kryterium.

Podziały, a szczególnie typologie, to domena nauki tradycyjnej. Apogeum osiągnęły w XIXw. i powstały jako ważny element warsztatu w humanistyce.

W psychologii pojawiły się w tym czasie typologie (m.in.) charakteru, temperamentu, osobowości, zdolności, zainteresowań.

W I połowie XXw. w rezultacie utraty dominacji przez mentalistyczną koncepcję uprawiania psychologii i zainteresowanie się zarówno problematyką jak i metodologią nauk przyrodniczych, w czym dominował behawioryzm, powoli i niekonsekwentnie podejście typologiczne zostało wyparte przez koncepcję KONTINUUM.

KONTINUUM jest wymiarem dynamiki zjawiska, tzn. uwzględnia zmiany tego zjawiska w czasie, nadając mu tym samym charakter procesu. Usiłuje przedstawić co się dzieje pomiędzy skrajnymi granicami, zwanymi biegunami, ze względu na wzajemne przeciwstawne natężenie. Często można uznać, iż jedno zjawisko daje się scharakteryzować na kilku wymiarach o charakterze kontinuum.

W matematyce zakłada się, że między biegunami jest progres, w psychologii nie wszyscy to uznali.

WYKŁAD 2 (11.10.2005)

Psychologia jako wiedza, nauka i mądrość życiowa

WIEDZA (jest to nasz stopień świadomości w danym temacie)

1. całokształt doświadczenia społecznego...

przekazywanie jej innym, wzajemne dzielenie się nią - dzięki temu pewne informacje trwają w czasie/ wiedza indywidualna = wiadomości

2. jest zobiektywizowana dzięki symbolicznej formie...

by informacja stała się zobiektywizowana musi mieć określoną formę - postać symboliczną, kod = np. język naturalny. Jest to warunek konieczny do powstania wiedzy.

3. stanowi istotną wartość społeczną i państwową kontrolowaną zwyczajowo i prawnie

powinna być w odpowiedni sposób wykorzystywana// dzięki temu teraz m.in. istnieje zawód nauczyciela(dla niego wiedza stanowi wartość „zarobkową”).

Część wiedzy ma charakter poufny - jest kapitałem, na który nie ma ceny// niewielka część psychologii jest poufna.

4. jest przez wyspecjalizowane instytucje: gromadzona, przechowywana, porządkowana, upowszechniana, rozwijana...

wymiar prawny pozwala na tworzenie instytucji: archiwa, biblioteki, muzea.

TYP WIEDZY

• potoczna

• spekulacyjna

• irracjonalna

• artystyczna

• naukowa

1) Przedmiot: dziedzina rzeczywistości znajdująca się w centrum zainteresowań poszczególnej dziedziny wiedzy

2) Zakres: możliwe do określenia granice zadeklarowanego przedmiotu

3) Główna deklarowana wartość: element szczególnie ceniony, na którym możliwie konsekwentnie opiera się konstrukcja całej dziedziny

4) Dominująca interpretacja: schemat działań intelektualnych

5) Przykłady

6) Uwagi

WIEDZA POTOCZNA

1. sytuacje i zdarzenia życia codziennego

2. kryteria

• osobisty udział, a dzięki temu - kontakt za pośrednictwem zmysłów, których świadectwo jest dowodem istnienia, czyli kryterium faktu

• wielokrotna powtarzalność zdarzeń, przekraczająca granice monotonii koncentracji uwagi, zainteresowania

• (tolerowany wyjątek) - wpływ autorytetów

3. Użyteczność rozumiana w sposób pragmatyczny, tzn. jako umiejętność wspierająca skuteczność działania fizycznego, działania dla którego liczy się efektywność osiągnięcia celu przy minimalnych kosztach własnych (wysiłek energetyczny, czas, środki materialne)

4. Na chłopski rozum:

• odwoływanie się do oczywistości i naoczności

• wyjaśnianie przez atrybuty

• wyjaśnianie przyczynowo - skutkowe przy powierzchownym pojęciu przyczyny

• uwzględnienie zależności o charakterze jakościowym

• tendencja do poszukiwania dynamiki w przeciwieństwach

• zróżnicowanie ilościowe w zakresie dopuszczalnym przez język naturalny

• powierzchowna wizja świata bez tendencji do rozwarstwiania rzeczywistości na istotę i istnienie

• nazwy używane są w zasadzie w supozycji prostej (oznaczają jeden konkretny egzemplarz)

istota - niezmienna

istnienie - ulega przemianom

5)

• wieloryb to ryba, bo...

• pingwin nie jest ptakiem, bo...

• Ziemia jest ptakiem, bo...

• Słońce i Księżyc krążą wokół Ziemi, ponieważ...

• Nożem łatwo się skaleczyć, ponieważ...

6)

• tworzy uproszczony obraz świata, niemalże czarno-biały

• jest wyraźnie ograniczona czasowo i przestrzennie

• jest pierwotna filogenetycznie

• jest pierwotna ontogenetycznie

• jest egalitarna

• jest konkretna

• szczątkowo bywa emocjogenna

WIEDZA SPEKULATYWNA/SPEKULACYJNA

1. Fakt, czyli przedmioty i zjawiska istniejące realnie, przy czym kryterium istnienia jest tu raczej umysłowe kryterium konieczności, czyli przekonanie o tym, że zjawisko nie mogłoby zaistnieć bądź przebiegać z całą swą specyfiką, jeśli nie istniałyby bądź nie zostały w nim zaangażowane pewne elementy uznane w drodze umysłowej konstrukcji za niezbędne.

2. Fakty: - w zasadzie powtarzalne

3. Użyteczność traktowana jako kategoria umysłowa. Odpowiednia jednostka wiedzy staje się użyteczna o tyle, o ile jest w stanie przyczynić się do utworzenia autonomicznej konstrukcji rozwiązującej problem, wyjaśniającej wątpliwość, dającej poczucie satysfakcji intelektualnej, bądź chociażby redukującej niepewność. Może to być intelektualne uzasadnienie planów i działań fizycznych.

4. Dominująca - w znaczeniu dosłownym nie istnieje. Natomiast specyfiką jest tutaj dowolność stosowanych reguł i sposobów interpretacji, brak ograniczeń w tym względzie. A skoro dowolność uwzględnia okoliczności, upodobania i cele, to powstaje sytuacja często uznawana za rdzeń mechanizmu spekulacji. Stąd za pewne wzięła się nazwa tego typu.

• naiwna interpretacja zaćmienia Słońca

• hipoteza Danikena

• frenologia

• koncepcja wolnej woli

• psychoanalityczna interpretacja symboli

6)

• elementy pośredniczące wprowadzane do interpretacji

• nieempiryczny charakter w/w elementów

• powszechny błąd interpretacyjny ignotum per ignotum

WIEDZA IRRACJONALNA

1. Treści: natchnień, objawień, urojeń, dogmatów, intuicji, dajmonionów, propagandy, agitacji, indoktrynacji itp. (treści a nie same fakty i okoliczności). Zgodnie z definicją wiedzy muszą być one zobiektywizowane, zatem przedmiot, w którego świadomości zaistnieją te treści, musi je zwerbalizować i sugestywnie, z emfazą, z charyzmą proroka, często w mistycznym kontekście, przekonać innych. W ten sposób tworzą się klany wyznawców, szkoły, sekty, partie i ugrupowania ludzi o wspólnych poglądach.

2. W zasadzie fakty jednostkowe lub rzadko, powtarzalne, o charakterze konstrukcji intelektualnych, z reguły z silną komponentą emocjonalną.

3. Prawda (ale prawda wojująca, zazdrosna, agresywna, zaborcza i bezkonkurencyjna), np. „jedyna prawda”, „najprawdziwsza prawda”, „wiara prawdziwa”, „słowo Boże”, „Prawda” - oficjalny organ KC KPZR, założyciel i pierwszy redaktor - W. Uljanow-Lenin.

4. Zgodna z regułami logiki, czasem ograniczona rygorami dogmatu, czasem wymuszana instytucjonalnie przez indoktrynację, (inkwizycja, policja polityczna - bliższe intencji jest określenie Orwella „policja myśli”).

• eschatologia (pośmiertne losy, koniec świata)

• cuda (przykład nietypowy, bo są one z „definicji” empiryczne)

• koncepcja władcy, wodza, guru, jako „pomazańca boskiego”

• koncepcja rasy u hitlerowców

• komunizm jako nieunikniona faza rozwoju społecznego

6)

• nazwa „irracjonalna” nie ma typowych dla języka potocznego akcentów pejoratywnych (akcent pejoratywny - odcień ujemny, niekorzystny)

• niesprawdzalna empirycznie (poza cudami)

• wprawdzie o intersubiektywnym charakterze, ale słabo zobiektywizowana, ze względu na silne akcenty emocjonalne

• monopol i wyłączność naprawdę powodują wyjątkowo bezwzględną konkurencję i drastyczne starcia zwolenników różnych doktryn (religijnych i ideologicznych), niespotykane na innym gruncie.

WIEDZA ARTYSTYCZNA

1. Świat przeżyć wewnętrznych człowieka będący swobodną wizją własnej osoby i transformacją rzeczywistego otoczenia.

2. Świat przeżyć wew. Ograniczony zasobem doświadczeń, bogactwem i sprawnością posiadanych funkcji transformacyjnych, pomysłowością i możliwościami wykonawczymi artysty - w postaci zmaterializowanego dzieła sztuki.

3. Piękno - jest to zarówno złożona, jak i różnie (np.turpizm) interpretowana wartość. Piękno jest, wg wszystkich uznawanych definicji, zbiorem wartości estetycznych i równocześnie deklaracją, że muszą one występować w sposób kompleksowy. Najczęściej wymieniane są: harmonia, proporcjonalność, kanon, oryginalność, emocjogenność.

4. Dopuszczalne i zarazem cenione są dowolne reguły interpretacji. Bogactwo środków interpretacyjnych i zarazem towarzysząca temu niejednoznaczność traktowane są jako ważne kryteria wartości estetycznych

• metafory

• skojarzenia przez rym

• wieloznaczność formy

• literatura science - fiction (światy wirtualne)

6)

• aktywność artystyczna jest kulturowo akceptowanym sposobem lansowania własnego obrazu świata

• brak jednolitości poglądów na kwestię celu działań artystycznych (czynność tworzenia, dzieło sztuki, świadomość odbiorcy)

• ważny mechanizm: identyfikacja odbiorcy (podmiotu) z przedmiotem dzieła sztuki (np. bohaterem fabuły), pozwala na symulowanie uczestnictwa w wirtualnym świecie, odkrywania i rozumienia istniejących tam reguł, a przede wszystkim - akceptowania go, bądź nie, w wymiarze emocjonalnym

• dzięki powyższemu mechanizmowi uczy wrażliwości i sposobów wyrażania emocji

• wiedza artystyczna wskazuje także wartości, które w drodze analogii, lub innej, bardziej wyrafinowanej, można dostrzec w świecie realnym (np. problem bohatera pozytywnego), tym samym stanowi skuteczny mechanizm warunkujący rozwój emocjonalny podmiotu

WIEDZA NAUKOWA

1. Możliwie kompletny i szczegółowy obraz świata i człowieka - jako jego elementu

2. Kryteria ograniczające:

• tylko fakty sensualnie weryfikowalne

• metoda przesunięcia pasma wrażliwości zmysłu

• metoda transformacji energetycznej sygnału

• metoda dowodzenia ze śladów

• tylko fakty powtarzalne

• komunikowalność (dająca się wyrazić środkami intelektualnymi)

• obiektywność ( dająca się sprawdzić różnymi metodami).

3. Prawda, rozumiana najczęściej w sposób krytyczny.

KONCEPCJE PRAWDY:

• klasyczna: „prawda polega na zgodności świadectwa ze stanem rzeczywistym”.

• koherencyjna: „świadectwem prawdy jest jednolitość poglądów w jakiejś sprawie”.

• psychologiczna: „świadectwem prawdy jest jednolitość przekonań w jakiejś sprawie”.

• pragmatyczna: „prawdziwa jest ta informacja, której wykorzystanie w działaniu zwiększa jego skuteczność”.

4. - zgodna z regułami logiki, tzn. zależność deterministyczna między faktami jakościowymi zostaje odzwierciedlona poprzez zależności logiczne w ich opisie i wyjaśnianiu

- zgodna z zasadami statystyki dla faktów ilościowych

5. Dlaczego można łatwo skaleczyć się nożem?

6. Funkcje (cele zewnętrzne) wiedzy naukowej(ułożone chronologicznie):

• deskryptywna

• eksplanacyjna

• prognostyczna

• pragmatyczna

WYKŁAD 3 (18.10.2005)

Funkcje wiedzy naukowej

FUNKCJA DESKRYPTYWNA

(inaczej opisowa, scribo - łac. - pisać); opis - forma najbardziej powszechna

• opis werbalny

• przechowywanie eksponatów (naturalne) i rekwizytów (sztucznie stworzone)

• rejestracja obrazów

• pomiar - liczbowy opis zjawisk

FUNKCJA EKSPLANACYJNA (łac. explano - wyjaśniać)

FORMUŁA PYTANIA	TREŚĆ WYJAŚNIENIA	NAZWA DOKTRYNY
Dlaczego?	Wskazanie przyczyny	Kauzalizm
W jakich okolicznościach?	Wskazanie zbioru czynników sprawczych	Kondycjonalizm
Dzięki jakim właściwościom?	Wskazanie stabilnych cech struktury	Strukturalizm
Jaką rolę pełni wyjaśniany element?	Wskazanie roli - funkcji	Funkcjonalizm
Jak do tego doszło?	Rekonstrukcja faz rozwojowych	Genetyzm
W jakim celu?	Podanie następstw wyjaśnianego faktu	Teleologia
Przeciwko czemu?	Podanie zjawisk antagonistycznych	Dialektyka
W jakim stopniu?	Wskazanie prawdopodobieństwa	Probabilistyka

Kauzalizm

Właściwości przyczyny (począwszy od najpowszechniej używanych):

• wyprzedza skutek w czasie

• swoją funkcję sprawczą realizuje dzięki przekazywaniu skutkowi energii albo (zgodnie z koncepcją cybernetyczną) informacji. (Zawsze energia lub informacja posiadają materialny nośnik czasem mylony z samą przyczyną.)

• jest bezwyjątkowa (występuje zawsze)

• jest powszechna (występuje wszędzie)

• każdy skutek jest jednocześnie przyczyną tworząc w ten sposób ogniwo spajające dwa zdarzenia. W ten sposób kauzualistyczna rekonstrukcja świata otrzymuje postać „łańcucha”, „pierwsza przyczyna” nie stanowi zagadnienia naukowego.

Kondycjonalizm (condicio - łac. warunek)

Powszechność i bezwyjątkowość związku przyczynowo - skutkowego wymagają stabilnych okoliczności. Stąd wywodzi się ranga warunków towarzyszących zaistnieniu konkretnego związku.

Warunki tworzą indywidualny zespół determinant, który jako całość posiada funkcję sprawczą. Ale poszczególne warunki spełniają swą rolę w różnym stopniu i w różny sposób. Stąd wywodzą się rożne podziały warunków: na konieczne i dostateczne, główne, uboczne, towarzyszące itp.

Rekonstrukcja obrazu świata w kondycjonalizmie ma postać niezbyt regularnej sieci, w której poszczególne węzły symbolizują poszczególne obiekty (rzeczy lub zdarzenia), a powiązania między nimi - oddziaływania sprawcze.

• bardziej wnikliwy opis przyczynowości

WYKŁAD 4 (25.10.2005)

Funkcje wiedzy naukowej - ciąg dalszy

Strukturalizm

Struktura to zbiór z reguły zróżnicowanych elementów oraz relacji między nimi. Jest to obiekt autonomiczny, choć czasem z trudem daje się wyodrębnić z otoczenia.

Istnienie struktury i jej specyfika zależna jest od właściwości elementów składowych, ale nie jest ich prostą sumą. Ich współwystępowanie w komplecie dodaje strukturze nowych właściwości (tzw. zasada holizmu). Ten sam element przeniesiony do innej struktury okazuje się inny, nabiera odmiennych właściwości. To właśnie sama struktura, czyli pozostałe elementy - poprzez wzajemne powiązania kształtują właściwości każdego z elementów składowych, zróżnicowane ich lokalizacją w całości.

Zatem wyjaśnianie strukturalistyczne elementu powinno być poprzedzone opisem struktury (zewnętrznej i ewent. wewnętrznej) i na tej podstawie ukazać jakie właściwości posiada ów element aby dzięki nim dopasowany był do całej struktury w ogólności, a do sąsiadujących elementów w szczegółach. Bez tego elementu struktura by nie istniała, a przynajmniej byłaby inną strukturą.

Przykład: dowolny narząd, którego właściwości i (sens istnienia) stają się dostrzegalne na tle organizmu, którego element stanowi (np.: płetwa u ryby do pływania, skrzydło u ptaka do latania, ręka u człowieka do manipulacji).

Funkcjonalizm

Konstrukcja świata jest oszczędna i konsekwentna. Każdy istniejący element jest konieczny, ponieważ ma na tle całości odrębne zadanie (zadania) do spełnienia. To właśnie jest jego funkcja (funkcje) i aby wyjaśnić ten element, wskazać jego sens, należy:

• dokonać pojęciowo-werbalnej rekonstrukcji tej (tych) funkcji

• wskazać jak wspomniany element jest zaadoptowany, czyli przygotowany do ich optymalnego spełnienia

• podać jak przebiegają operacje (akty, ruchy) składające się na te czynności

Obecnie najbardziej popularne podejście.

Genetyzm

Wiele istniejących obiektów posiada jakieś wcześniejsze stany, które wprawdzie je poprzedzają oraz są konieczne dla zaistnienia stanów późniejszych, ale przecież nie są ich przyczynami (nie spełniają kryteriów kauzalizmu).

G. uzasadnia, iż przemiany zachodzące pomiędzy kolejnymi stadiami obiektu (a przecież na tym polega rozwój), są uwarunkowane samą konstrukcją poszczególnych stanów (np.: przechowywanie informacji genetycznej) oraz ich kolejnością. Czynnik sprawczy warunkuje tu zarówno kierunek przemian jak i ich nieuchronność.

Teleologia [ teleos (gr.) - cel ]

Wszystkie pozostałe, poza teleologią, koncepcje wyjaśniania opierają ten proces na odwołaniu się do stanu przeszłego bądź równoczesnego. Ta doktryna za czynnik sprawczy uznaje przyszłość, a konkretnie - zamierzenie, cel działania, który tę przyszłość określa.

Cel działania jest faktycznie teraźniejszą wizją przyszłości. Wspomniana substancja jest wprawdzie czynnikiem koniecznym, ale rzeczywistą funkcję sprawczą posiada sama wizja, której treścią jest określony stan przyszłości. Ta wizja staje się celem dzisiejszego działania. Jego bieżąca realizacja jest wpływem przyszłości na stan aktualny.

Za podmioty zdolne do tworzenia takich wizji uznaje się najczęściej: Boga (w sensie filozoficznym), przyrodę (w sensie panteistycznym), społeczeństwo, psychikę.

Dialektyka

Świat jest zbilansowany, istnieje dzięki równowadze i dążeniu do stabilności. Odchylenie od równowagi wyzwala niejako automatycznie siły o przeciwnym charakterze wpływające redukcyjnie na samo odchylenie. W związku z tym zrozumienie, a także wyjaśnienie faktu (tj. epizodu odchylenia) polega na trafnej rekonstrukcji opozycyjnych determinant.

Wyjaśnienie dialektyczne „natury ludzkiej” ma starą tradycję polegającą na uzasadnianiu zmian jako następstwa „ścierających się przeciwieństw”

Probabilistyka

Poprzednie koncepcje wyjaśniania miały charakter jakościowy, to jest partycypujące w nich czynniki miały charakter niepodzielny.

Podejście probabilistyczne znamionuje oparcie się na dominantach, tendencjach, sumach bądź ilorazach ułamkowych czynników wpływających globalnie na zajście wyjaśnianego zjawiska.

Skoro wchodzą w grę wielkości (ułamki), to samo wyjaśnianie musi być poprzedzone pomiarem. Skoro udział mają dominanty lub tendencje, to konstrukcja wyjaśniania uwzględnia oszacowanie prawdopodobieństwa. Można powiedzieć, że w wyjaśnianiu probabilistycznym ma pewien udział i kondycjonalizm (bo czynników sprawczych jest zawsze więcej niż jeden, chociaż czasem tylko jeden może być zidentyfikowany) i dialektyka (bo ich koncepcje mogą być pozytywne bądź negatywne), ale najbardziej specyficzne jest operowanie wielkościami i prawdopodobieństwem.

FUNKCJA PROGNOSTYCZNA

Prognosis (gr.) - przewidywanie, przeczucie, przepowiednia

Jeżeli zna się już powiązania lub zależności pomiędzy elementami rzeczywistości, można na podstawie stanu bieżącego przewidywać (tzn. oczekiwać z prawdopodobieństwem wyraźnie wyższym niż oszacowanie zależności przypadkowej) następstwa i konsekwencje, nieraz nawet znacznie oddalone w czasie. Dzięki temu konieczne, ale zidentyfikowane stany przyszłe przestają zaskakiwać, a często także obezwładniać emocjonalnie. Ponadto dają czas na oswojenie się z nieuchronnością zdarzeń oraz przygotowanie do ich wystąpienia.

FUNKACJA PRAGMATYCZNA

Pragma (gr.) - działanie, czyn

Pragmaticus (łac.) - sprawnie działający

Przewidując następstwa i konsekwencje stanów bieżących można jednocześnie ocenić ich przydatność do własnych celów bądź zagrożenia dla własnych dążeń. Ponadto można wydedukować z istniejącej teorii jakie są determinanty owych stanów bieżących. Zatem istniejąca wiedza podpowiada, które właściwości stanów poprzedzających należy wzmocnić, a które zablokować, aby sprzyjało to oczekiwanej teraźniejszości bądź zamienionej przyszłości. Podpowiada także jak zrobić to skutecznie.

Savoir pour prevoir, prevoir pour prevenir. // Wiedzieć, aby przewidywać, przewidywać, aby zapobiegać. - August Comte (1798 - 1857)

+ scjentyzm (I rok)

WYKŁAD 5 (22.11.2005)

Specyfika nauk humanistycznych

Wiedza naukowa

Nauki empiryczne

Nauki formalne

n.fizyczne n.biolog. n.humanist.

Nauki humanistyczne - geneza tożsamości

1. wpływ scjentystycznego wzorca nauki

• podwyższona ścisłość, precyzja, i jednoznaczność (klasyczne stanowisko Francuskiej Akademii Nauk w sprawie humanistyki)

• fascynująca możliwość eksperymentowania

• naturalizm i antynaturalizm metodologiczny

• wpływowe stanowisko Augusta Comte'a (1798 - 1857)

• powstawanie dyscyplin praktycznych (stosowanych)

• rozwój szkolnictwa zawodowego na poziomie wyższym

2. kryteria odrębności humanistyki

• pomysł W. Windelbanda (1882 - 1915) i H. Richerta (1863 - 1936)

• koncepcja W. Dilthey'a (1833 - 1911)

• propozycja E. Sprangera (1882 - 1963)

• wysoki stopień złożoności przedmiotu badań

• pokrewieństwo tematyczne z innymi typami wiedzy

Ad. Naturalizm metodologiczny

• istniejący świat jest jeden, jednorodny i niepodzielny (podzielny jest obraz świata wg różnych intelektualnych kryteriów)

• metody poznawania świata są także niepodzielne, jednolite i uniwersalne, niezależnie od poznawanej dziedziny

• kryteria poznania (i kryteria oceny rezultatów) są wspólne dla całej wiedzy naukowej, a jej podział na dyscypliny ma uzasadnienie dydaktyczne

• metodologicznie najbardziej zaawansowana jest fizyka, ze swym eksperymentem, pomiarem i matematyczną interpretacją wyników, ona przeciera szlaki prawomocnego poznania i powinna być wzorcem dla całej wiedzy

Ad. Antynaturalizm metodologiczny

• dogłębne poznanie musi uwzględniać specyfikę badanego obiektu

• uwzględnienie specyfiki badanego obiektu uświadamia ograniczenia metod uniwersalnych i jest punktem wyjścia dla poszukiwania specyficznych

• brak metod specyficznych spłyca obraz świata i wiedzie do artefaktów

• w gruncie rzeczy metodologia fizyki niewiele ma do zaproponowania dyscyplinom skoncentrowanym na zjawisku życia, a jeszcze mniej - na właściwościach człowieczeństwa

Ad. August Comte

• nominalny prekursor pozytywizmu

nauka (w tym także filozofia) powinna dystansować się od zagadnień metafizycznych, przejść konsekwentnie na pozycję empiryzmu i zająć się problemami pozytywnymi - realnymi, konkretnymi i zarazem takimi, dla których może zaproponować użyteczne i korzystne rozwiązanie

• zaproponował typologię porządkującą nauki:

matematyka

astronomia

fizyka

chemia

biologia

socjologia (socjologia właściwie wówczas - ok. 1840 r. - nie istniała. Comte przez ten podział postulował jej powstanie)

• podkreślał, że każda poszczególna dyscyplina z powyższego uporządkowania daje się wyjaśnić dzięki rozstrzygnięciom wypracowanym przez dyscyplinę bezpośrednio ją poprzedzającą (miało to wpływ na późniejszy redukcjonizm)

• twierdził stanowczo, że psychologia NIE może być uznana za dyscyplinę naukową, ponieważ przedmiot jej zainteresowań - procesy psychiczne ze swej natury nigdy nie będą mogły spełnić elementarnego wymogu nauki - obiektywizacji (ani nawet interesu - obiektywnej komunikowalności)

Ad. Wilhelm Windelband i H. Richert

Wymyślili (raczej pierwszy z nich) i rozpowszechnili podział nauk na:

• nauki nomotetyczne (nomen - łac. - imię, nazwa, wyrażenie specyficzne) to dyscypliny korzystające ze strategii klasyfikowania i uogólniania interesujących je, powtarzalnych faktów; tak powstałe uogólnienia stanowią prawa naukowe, a ich struktury - zwarty obraz świata

• nauki idiograficzne (idioma - gr. - cecha specyficzna, odrębna właściwość) w badaniu świata preferują podejście zindywidualizowane, koncentrują się na konkretnych faktach jednostkowych, rezygnują z uogólnień w przekonaniu, iż ich cechą jest ignorowanie specyficznych szczegółów i w ten sposób nadmierne upraszczanie powstającego obrazu świata zatem pozbawiają się możliwości tworzenia praw - w zamian deklarują stosowanie perfekcyjnego opisu (czyli są w stanie pełnić funkcję deskryptywną).

Koncepcja nauk idiograficznych została stworzona dla naukowej nobilitacji historii traktowanej jako zbiór anegdotycznych opisów, niepowtarzalnych faktów. Prace Richerta uogólniły ją jako podstawę wszelkich nauk humanistycznych.

Ad. Koncepcja Wilhelma Dilthey'a

Miała na celu wskazać, iż nauki humanistyczne są w stanie spełniać także funkcję eksplanacyjną, aczkolwiek w zmodyfikowanej postaci.

W PRZYRODOZNAWSTWIE wyjaśnić (erklaren) to:	W HUMANISTYCE wyjaśnić (verstehen) to:
wskazywać na zalezności o charakterze przyczynowo-skutkowym, zaproponować przyczyny fizyczne i determinujące wyjaśniane zjawiska	Wskazać uwarunkowania o charakterze zależności znaczeniowych powiązanych z symboliką, dające się identyfikować dzięki analizie sensu
dokonać analizy intelektualnej o charakterze logicznym	Włączyć do interpretacji czynniki akceptacji emocjonalnej i intuicji
ograniczyć się do faktów o charakterze zewnętrznym w stosunku do wyjaśnianego przedmiotu	Porównać i ocenić przez pryzmat własnego - typowego dla swego kręgu kulturowego - systemu wartości

Ad. Propozycja E. Sprangera

Nauka klasyczna deklaruje jako wartości prawdę i użyteczność. Natomiast humanistyka jeszcze dodatkowo dobro i piękno. Niezależnie od tego humanistyka powinna zajmować się istotą i funkcjonowaniem wartości zarówno w świecie człowieka jak i społeczeństwa. Przecież wartości konstytuują człowieczeństwo, wyznaczają ludziom cele zachowań długodystansowych, łącznie z sensem życia. Spranger zaproponował (jeszcze w l. 20. XXw.) następującą typologię wartości:

1. 
   intelektualne przypomina podział (dość ogólnikowy) dyscyplin

2. estetyczne humanistycznych; dominujące wartości wpływają

3. ekonomiczne efektywnie na styl życia człowieka

4. społeczne

5. polityczne

6. religijne

Spranger był filozofem, jego propozycja miała charakter spekulatywny. Natomiast koncepcja wartości w naukach humanistycznych konstatowała odwieczne fakty (np. etyka, estetyka) ale także oddziaływała inspirująco. Np. w latach 40tych w psychologii powstał Kwestionariusz AVL (Allport, Vernon, Lindsay) przeznaczony do diagnozy wartości i oparty na typologii Sprangera.

Ad. Wysoki stopień złożoności przedmiotu badań

Jeżeli nawet złożoność obiektów badanych poza naukami humanistycznymi bywa także wysoka, to istotna różnica polega na istniejącej tam możliwości upraszczania obiektów badań poprzez ich rozczłonkowanie, izolowanie, modelowanie (i zapewne jeszcze inne sposoby).

Tymczasem w humanistyce sposoby takie się nie sprawdzają, a przynajmniej mają bardzo ograniczone możliwości wykorzystania. Ich stosowanie wiąże się z reguły z:

• badaniem zjawisk nieautonomicznych, często nie mających szansy zaistnienia w życiu realnym

• pozbawieniem się możliwości badania interakcji

• utratą kontroli nad artefaktycznym charakterem uzyskiwanych wyników

• opartymi na tych wynikach dyspozycjami do działań praktycznych, posiadającymi status fałszywości (nietrafności) już w trakcie powstawania

Przykładem akceptowania wysokiego stopnia złożoności przedmiotu badań we współczesnej psychologii jest tendencja ograniczania stosowania eksperymentu laboratoryjnego na rzecz eksperymentu naturalnego.

Ad. Pokrewieństwo tematyczne z innymi typami wiedzy

Humanistyka jako dziedzina wiedzy naukowej stara się intensywnie aby pokrewieństwo tematyczne z innymi typami wiedzy, niewątpliwie jej dotyczące, miało charakter pozorny, a przynajmniej - przypadkowy. Od tego zleży jej naukowa reputacja.

Niemniej jednak pokrewieństwo takie faktycznie istnieje, ponieważ obydwie dziedziny często „wchodzą sobie w drogę”, np.:

• wiedza irracjonalna interesuje się człowiekiem jego istotą, kondycją itp.

• wiedza irracjonalna „specjalizuje się” w problematyce wartości

• gdy przekracza się granice empirii, o co w humanistyce nietrudno, często niepostrzeżenie wchodzi się w świat spekulacji

• „potoczność sytuacji codziennych” jest także istotnym elementem humanistyki

WYKŁAD 6 (29.11.2005)

Specyfika badań w psychologii

(psychologia akademicka ostatnich kilkudziesięciu lat)

I. CZŁOWIEK JEST JEDNOCZEŚNIE PRZEDMIOTEM I PODMIOTEM BADANIA

• „Poznaj sam siebie” - Pytia w delfickiej świątyni

• „Człowiek jest miarą wszechrzeczy” - Protagoras (podstawą jest poznanie siebie, by poznać inne elementy rzeczywistości)

• „Aby poznać drugiego człowieka trzeba zjeść z nim beczkę soli” - przysłowie starosemickie; pesymizm - nie wystarczy życia aby poznać drugiego człowieka

• „Mózg ludzki nie został stworzony po to, by sam siebie badał” - Carl Friedrich von Weizsacker

• „Logika jest niepokonana, gdyż aby z nią wygrać, należy użyć logiki” - Pierre Boutroux

• stanowisko introspekcjonizmu: akt i wypowiedź introspekcyjna

akt - nie poddający się weryfikacji; konstatowanie własnych przeżyć wewnętrznych; przedmiot i podmiot badania to ta sama osoba uświadamiająca sobie własne właściwości, przeżywanie stanów

wypowiedź - ma wszelkie cechy obserwowalnego zachowania, które jako takie może być źródłem obiektywnej informacji o człowieku./ ktoś inny mnie ocenia - większy obiektywizm

• reakcja behawiorystów - wyrzekli się świadomości jako faktu naukowego

• reakcja psychoanalityków - problem nieświadomości; człowiek sam dla siebie nie jest całkowicie poznawalny, nie może sam siebie badać

• twierdzenie Kurta Godla (1906 - 1978) - austriacki matematyk; l. 20te/ najważniejsze odkrycie: twierdzenie : żaden układ autonomiczny nie może zostać wyjaśniony bez wprowadzenia danych spoza tego układu / Układ odosobniony nie może być wyjaśniony jedynie przez elementy, które zawiera - do końca sami siebie nie rozumiemy, konieczność wprowadzenia systemu porównawczego

• pesymizm teorii poznania - stanowisko E. DuBois Raymonda (1832 - 1912) - fizjolog; zajmował się popularyzacją wiedzy naukowej; 1882r. „7 zagadek świata”/ w tym 4 dotyczące człowieka, istota materii i siły, początek ruchu, powstanie życia, celowy ustrój przyrody, powstanie świadomości, rozumne myślenie i początek mowy, wolna wola

II. POWRÓT DO SUBIEKTYWNEJ SFERY BADANYCH FAKTÓW

Scjentystyczny zarzut przeciwko psychologii klinicznej:

subiektywność faktów psychicznych

obiektywność

faktów

naukowych

Koncepcja obiektywizacji wg M. Kreuca (świat subiektywny nie jest domeną wiedzy naukowej - stąd rozwiązanie: obiektywizacja):

Fakty intersubiektywne

Fakty obiektywne Fakty subiektywne

- zaproponowanie trzeciego bieguna : fakty intersubiektywne; powtarzalność czynności

- subiektywność odpowiednio interpretowana może przynajmniej częściowo spełniać warunki naukowe, np. relacjonowanie subiektywnego stanu przez wiele osób tak samo

- w faktach intersubiektywnych psychologia może doszukiwać się swojej specyfiki

III. BADANIE POŚREDNIE

Badanie bezpośrednie jest zawsze jakąś formą introspekcji, musi zatem podzielić podstawowe zarzuty przeciwko introspekcjonizmowi. A przede wszystkim nie można udowodnić, czy osoba badana:

• trafnie i konsekwentnie identyfikuje i nazywa stany swoich przeżyć

• zdaje sobie sprawę z niektórych przeżyć (pozaświadomość, tłumienie)

• rzetelnie informuje o swoich przeżyciach

• w sposób zamierzony (kłamstwo, pozorowanie, fasadowość)

• w sposób mimowolny (wpływ konwencji kulturowych, np. wstyd)

Badanie pośrednie ignoruje treść zeznania introspekcyjnego. Informacje o stanach psychicznych badanego czerpie z somatycznych, behawioralnych, fonetycznych, mimicznych itp. Wskaźników, objawów, symptomów itp. Takie podejście wymaga dysponowania wiedzą teoretyczną, która uzasadnia istnienie związków między stanami przeżyć i ich obserwowanymi wskaźnikami, a przy okazji ujednolica treść ich nazw.

Zjawiska psychiczne nie są możliwe do zbadania, badamy ich objawy (podstawę istnienia i czasu trwania danego zjawiska). / Koncepcja syndromu: symptomy chorób - zmiana o charakterze empirycznym.

Wskaźnik w badaniach psychologicznych:

poziom analizy

teoretycznej

- - - - -- - - - -- - - - -- - - - -- - - - -- - - - -- - - - -- - - - -- - - - -- - - - -- - - - -- - - - -- - - - -- - - - -

poziom

badania

empirycznego

- - - - -- - - - -- - - - -- - - - -- - - - -- - - - -- - - - -- - - - -- - - - -- - - - -- - - - -- - - - -- - - - -- - - - -

poziom

rzeczywistości

- różnica między faktem psychologicznym a faktem psychicznym => fakt psychologiczny jest empiryczny

FAKTY PSYCHICZNE:

1. ... istnieją w czasie

2. ... są nieidentyfikowalne przestrzennie

3. ... są zależne od materialnego podłoża

4. ... intymne

5. ... intencjonalne

6. ... dynamiczne

7. ... letalne

8. ... posiadają właściwości teleologiczne

9. ... mogą występować w formie symbolicznej

10. ... mogą być świadome

FAKTY PSYCHOLOGICZNE:

• ... mają charakter fizyczny

• ... mają charakter empiryczny

• ... mogą tworzyć dające się identyfikować związki z faktami psychicznymi, dla których stają się wskaźnikami w procesie badania

W ramach psychologii empirycznej:

• badamy fakty psychologiczne

• poznajemy fakty psychiczne

Wskaźniki w badaniach psychologicznych:

• introspekcjonizm: zakładał wiarygodność badań bezpośrednich, ufny w treść wypowiedzi, nie korzystał ze wskaźników; późni introspekcjoniści zaczęli używać wskaźniki, ale na małą skalę, w ramach uzupełnienia badania bezpośredniego

• behawioryzm: nie czuli potrzeby korzystania ze wskaźników; badanie bezpośrednie wystarczające; fakty behawioralne są faktami psychologicznymi a więc empirycznymi; neobehawioryści zaczęli powracać do niefizycznej kategorii, dla której podstawą było pojęcie zmiennej pośredniczącej

• psychoanaliza: od medycyny (medyczne wykształcenie Freuda) wzięte wskaźniki - symptomy, objawy. Wnieśli wskaźniki na teren psychologii, działania pionierskie

IV. BADANIE WIELOCZYNNIKOWE

Badanie jednoczynnikowe (tylko jedna zmienna niezależna główna), chociaż jeszcze często stosowane, jest nieefektywne, ponieważ:

• przy powszechnej konieczności zbadania kilku zmiennych niezależnych (czynników sprawczych) - trzeba badanie sukcesywnie powtarzać

• powtarzanie na tych samych osobach, aby łatwiej kontrolować zmienne uboczne, grozi zakłóceniem trafności wewnętrznej

• eliminuje możliwość ujawnienia i zbadania wpływu interakcji

• interpretacja bazuje na logice indukcji, szczególnie na kanonach Milla

Badanie wieloczynnikowe - równocześnie wszystkie zmienne niezależne, wówczas:

• sytuacja badania staje się bardziej naturalna, bliższa sytuacjom życiowym

• ujawniają się interakcje

• ale: poważnie wzrastają trudności organizacyjne, np. wyraźnie wzrasta liczba osób badanych

• ale: występuje konieczność stosowania zaawansowanej statystyki, przede wszystkim analizy wariancji

V. POWSZECHNE STOSOWANIE POMIARU

opis werbalny

przechowywanie eksponatów i rekwizytów

funkcja deskryptywna

wiedzy naukowej tworzenie i przechowywanie obrazów

pomiar

Pomiar jest czynnością konsekwentnego przyporządkowania liczb badanym obiektom bądź ich właściwościom, zgodnie ze zbiorem zasad tworzących tzw. skalę pomiarową.

Rezultaty pomiaru w sposób naturalny podlegają transformacjom matematycznym i uogólnieniom statystycznym.

Pomiar sprzyja osiąganiu celów wewnętrznych nauki: ścisłości, ogólności, wysokiej informacyjnej zawartości. Stosowanie pomiaru jest dowodem metodologicznego zaawansowania dyscypliny.

WYKŁAD 7 (06.12.2005)

Stanowisko metodologiczne współczesnej psychologii

Pojęcie i ogólna charakterystyka stanowiska metodologicznego

STANOWISKO METODOLOGICZNE - zbiór założeń o charakterze filozoficznym, które:

* dotyczą istoty (natury) przedmiotu poznania konkretnej dyscypliny wiedzy oraz możliwości poznawczych człowieka

* pełnią funkcje światopoglądowe i w postaci przekonań charakteryzują ludzi związanych z rozwojem wiedzy naukowej

* są kształtowane przez istniejące paradygmaty, ale także mają na nie wpływ

Określenie PARADYGMATU:

Jest to zasada nawiązująca do aktualnych wyników badań naukowych, mająca charakter nowego pomysłu interpretacyjnego, która ma wpływ na wiele istotnych poglądów i staje się czasami momentem przełomowym w rozwoju całej wiedzy bądź tylko niektórych dyscyplin wyznaczając nowy oryginalny i płodny kierunek.

Np. dla geometrii paradygmatem - płaszczyzna/ obecnie wymiana na paradygmat przestrzeni (za Łobaszewskim)

Dla logiki - XIX w. kryzys paradygmatu analizy dwuwartościowej (Prawda/Fałsz); obecnie logika wielowartościowa

Kopernik - paradygmat ptolemeuszowski obalony przez paradygmat dotyczący krążenia Ziemi wokół Słońca

PARADYGMAT: to zbiór pryncypalnych poglądów (stanowisko intelektualne), które charakteryzują i integrują zarazem pewne środowiska naukowe. P. nie zawsze bywa w pełni uświadamiany przez respektujące go osoby. Granice paradygmatu, chociaż czasem zaskakujące (spajanie ludzi nie znających się osobiście ze względu na podziały przestrzenne i pokoleniowe), często dają się ustalić dopiero z perspektywy czasu.

Na zbiór założeń paradygmatycznych składają się informacje usankcjonowane nowymi odkryciami bądź oryginalną interpretacją dotychczasowej wiedzy. Z reguły nakazują one przewartościować lub odrzucić wiedzę dotychczasową. Stają się one rdzeniem tematycznym nowej wiedzy i często równocześnie - dyrektywą sposobu poszukiwania i oceny wiedzy nowej.

Np. koncepcja względności, koncepcja nieświadomości, koncepcja informacji, koncepcja logarytmicznej dynamiki świata (paradygmat in statu nascendi - w stanie powstawania (dosł. rodzenia się)).

Zmiany paradygmatów mają charakter „rewolucyjnych wstrząsów”. Ich skutkiem są zmiany epok w rozwoju wiedzy naukowej oraz powstawanie szkół w poszczególnych dyscyplinach.

(pojęciu „paradygmatu” nadał nowe znaczenie, o charakterze naukoznawczym i spopularyzował je w książce „Struktura rewolucji naukowych” - THOMAS KUHN).

Najważniejsze paradygmaty w dotychczasowych teoriach psychologicznych:

1. plastyczność tkanki nerwowej (koneksjonizm)

2. instynkt

3. nieświadoma kontrola psychiczna

4. integracja dzięki osobowości

5. przetwarzanie informacji

6. integracja dzięki czynności - aktywność składa się z podstawowych czynności

Jaka jest natura zjawisk

interesujących psychologię?

ONTOLOGIA

Stanowisko metodologiczne

współczesnej psychologii

Czy fakty psychiczne są

poznawalne przez człowieka?

EPISTEMOLOGIA

tak monizm materializm

idealizm

immanentyzm

Czy istniejący świat

jest jednorodny substancjalnie? dualizm

nie

pluralizm

ONTOLOGIA

Skąd się biorą zmiany? indetrminizm

determinizm kauzalizm

kondycjonalizm

strukturalizm

funkcjonalizm polimorfizm

genetyzm deterministyczny

teleologia

dialektyka

interakcjonizm

Teorie współzależności paralelizm psychofizyczny

między psyche/soma

okazjonalizm

epifenomenalizm

teoria dwóch stron

DETERMINIZM ontologiczny

epistemologiczny

metodologiczny

EPISTEMOLOGIA agnostycyzm dogmatyzm

gnostycyzm intuicjonizm

racjonalizm

empiryzm

DETERMINIZM
- zajście pewnego zdarzenia jest zawsze poprzedzone innym zdarzeniem
- w świecie zachodzą pewne prawidłowości
determinizm ontologiczny - wszystkie zdarzenia są powiązane związkami przyczynowo-skutkowymi;
determinizm epistemologiczny - można poznać zależności wiążące zdarzenia;
determinizm metodologiczny - są zależności, możemy je poznać i mamy sposób poznania - odkrycie praw rządzących zdarzeniami i zjawiskami i możemy wtedy przewidywać przyszłość;

EPISTEMOLOGIA

teoria poznania, zajmująca się możliwościami, granicami i zasięgiem poznania ludzkiego oraz jego prawdziwością.

Agnostycyzm to pogląd, według którego nigdy nikomu nie uda się dowieść istnienia Boga, ale nie ma też możliwości dowiedzenia, że Boga nie ma (gr. ágnōstos = nieznany, niepoznawalny).

Gnostycyzm - poznanie jest możliwe/ warunkuje istnienie nauki

- dogmatyzm: zdobywanie wiedzy dzięki istocie wyższej; postawa umysłowa, którą charakteryzuje przyjmowanie poglądów bez dowodu, na zasadzie ślepej wiary.

- intuicjonizm - doktryna epistemologiczna uważająca intuicję za najwartościowsze źródło poznania; polega na bezpośrednim ponadrozumowym wnikaniu w przedmiot poznawany, bez pomocy zmysłów i bez pomocy wnioskowania; przebłyski/ olśnienia

- racjonalizm - człowiek nie przychodzi na świat z wiedzą, ale posiada dar w postaci umysłu, który potrafi przetwarzać wiedzę; to kierunek akcentujący rolę naszego intelektu w procesie poznania. Tylko rozum jest jedynym źródłem prawdziwej wiedzy.

- empiryzm - stanowisko dominujące; jedynym źródłem poznania jest doświadczenie

Podstawowa charakterystyka empiryzmu:

1. przedmiot poznania - FAKTY

2. sposób poznania - DOŚWIADCZENIE (bierne lub czynne)

3. narzędzie poznania - ZMYSŁY

4. sposób uogólniania - INDUKCJA (logiczna lub statystyczna)

5. sposób interpretacji - ZALEŻNOŚCI (wnioskowanie dedukcyjne)

Warianty empiryzmu:

Bezpośredni - zmysły nieuzbrojone

Empiryzm

Pośredni - użycie aparatury rozszerzającej czułość i wrażliwość

zmysłów

Radykalny - tzw. sensualizm - tylko świadectwo zmysłów

Empiryzm

Umiarkowany - dopuszcza możliwość dedukowania

ze zmysłowych śladów o istnieniu powiązanych z nimi

faktów nieempirycznych

Wąski - tylko świadectwo zmysłów

Empiryzm

Szeroki - także dane introspekcyjne

Stanowisko metodologiczne - monizm materialistyczny

współczesnej psychologii - pluralizm determinstyczny

- empiryzm

WYKŁAD 8 (13.12.2005)

Struktura wiedzy naukowej

Poziom: rzeczy, zjawiska i ich nazwy

Generalnym celem wiedzy naukowej jest rekonstrukcja możliwie kompletnego obrazu świata, z uwzględnieniem nieoczywistych zależności pomiędzy wykorzystanymi kategoriami.

Poziom analizy rzeczywistości	Elementy opisu naukowego
rzeczy i zjawiska	- nazwy
prawidłowości natury	- prawa (i tezy)
całokształt prawidłowości	- teoria (system praw)

Ad. RZECZY I ZJAWISKA - NAZWY

Rzeczy i zjawiska:

Istnieją realnie - dowody istnienia:

• bezpośrednie - zmysły człowieka (właściwości konkretne obiektów)

• pośrednie - procesy wnioskowania (właściwości abstrakcyjne o charakterze konieczności). Konieczność to ważny element w logice, taki, którego nie można pominąć, bez którego konstrukcja byłaby niepełna

Są desygnatami odpowiadających im nazw

Nazwy:

Stanowią znaki (w sensie językowym - wyrażenia), pośredniczące między poznającym podmiotem, a przedmiotem poznania (obiektem).

Wyobrażenia są symbolami, czyli połączeniami obrazowego (w postaci fonetycznej lub graficznej) fundamentu z semantyczną nadbudową, czyli znaczeniem.

Semantyczna koncepcja znaku: (wg Ogdena i Richardsa, zmodyfikowane)

Znak to nie tylko element materialny, ale tez konstrukcja umysłowa wiążąca poniższe elementy:

znak

podmiot poznający obiekt

Struktura symbolu

Obraz zmysłowy + Skojarzone znaczenie

wyartykułowane treść pojęcia,

dźwięki, napisy, abstrakcja myślowa

gesty itd.

Charakter procesu skojarzeniowego:

• indywidualny (w obrębie doświadczenia osobistego)

• konwencjonalny (w procesie interakcji społecznej)

Problematyka nazw jest domeną logiki. Natomiast metodologia stawia przed nimi następujące postulaty:

1. Użyta nazwa nie może być pusta

2. Użyta nazwa powinna być precyzyjna

3. Użyta nazwa powinna posiadać intersubiektywny charakter

4. Użyta nazwa powinna być prosta

5. Użyta nazwa powinna posiadać sens empiryczny

Ad. 1 Użyta nazwa nie może być pusta

Obiekty, które oznacza nazwa, to jej desygnaty.

Ze względu na możliwe warianty liczebności zbioru desygnatów, nazwy można podzielić na:

• puste - posiadające zbiór o liczebności zerowej, czyli bez desygnatów (krasnoludek, Zeus)

• jednostkowe - tylko o jednym elemencie

• generalne: (osoba badana nr 16)

• indywidualne (psychoanaliza Freuda)

• ogólne - o wielu desygnatach

• przeliczalne: (punkt fiksacji, bodziec, narząd zmysłowy)

• nieprzeliczalne (złość, otępienie, kontrola, osobowość, myśli, umysł, psychika)

Ontologiczny charakter desygnatów nazw ogólnych nieprzeliczalnych, czyli tzw. uniwersaliów (lub powszechników)

Podstawowe stanowiska:

• realizm skrajny - nazwy puste nie istnieją, istnienie nazwy jest warunkiem dostatecznym istnienia desygnatu, każdy obiekt (powszechnik) oznaczony przez nazwę jest w swym istnieniu autonomiczny (Platon)

• realizm umiarkowany - uniwersalia nie istnieją samodzielnie, tylko egzystują w połączeniu z obiektami konkretnymi, od istnienia których są uzależnione

• konceptualizm - uniwersalia nie są autonomiczne, egzystują wyłącznie jako byty psychiczne, stanowiąc wyłącznie treść pojęć

• nominalizm - powszechniki nie istnieją, nazwy rzekomo je określające są puste

Oznaczanie nazwy (desygnowanie, nazywanie) - to relacja między nazwą a jej desygnatem, która polega na użyciu nazwy jako reprezentacji obiektu.

Zbiór wszystkich desygnatów tworzy zakres nazwy.

Nazwy równoważne posiadają ten sam zakres ( „Zygmunt Freud” - „twórca psychoanalizy”)

Znaczenie nazwy (jej konotacja, sens lub treść) - to sposób jej rozumienia w konkretnym języku. Nazwa wyraża (jest etykietą) pojęcie, czyli myślową reprezentację cech istotnych desygnatów.

Znaczenie nazwy akceptuje (czasami ustanawia) jej użytkownik. Zobiektywizowane i względnie trwałe znaczenie jest podstawą uznanie nazwy za trafną.

Nazwy równoznaczne (synonimy) posiadają tą samą treść („niezaspokojona potrzeba” - „popęd”)

Ad. 2 Użyta nazwa powinna być precyzyjna

Precyzja nazwy polega na ścisłym i jednoznacznym określeniu jej znaczenia.

Nie posiadają precyzji:

• nazwy nieostre - czyli o niewyraźnej granicy oznaczenia

• nazwy wieloznaczne - czyli posiadające w tym samym języku dwa lub więcej znaczeń

• nazwy emotywne - czyli związane skojarzeniowo z niekontrolowanymi treściami emocjonalnymi i wykorzystywane w formułowaniu ocen

Pojęcia (=nazwy) metryczne, to z punktu widzenia potrzeb nauki szczególnie interesujący i pożyteczny sposób zaostrzania zakresu stosowanych pojęć.

Można tego dokonać na 3 sposoby:

1. można określić zakres pojęcia nieostrego w jakichś jednostkach miary, tak np.: postąpiła poczta określając paczkę ciężką jako paczkę, której waga przekracza 20 kg

2. można zastąpić pojęcie nieostre przez pojęcie porównawcze, np.: nieostre pojęcie „inteligentny” przez pojęcie porównawcze „inteligentniejszy niż”. Łatwiej jest bowiem na ogół rozstrzygnąć pytanie, kiedy jakaś jedna osoba jest inteligentniejsza niż druga, niż czy dana osoba jest inteligentna.

Podobnie jest w przypadku innych własności stopniowalnych, dzieje się tak dlatego, że na ogół łatwiej rozpoznajemy różnice w natężeniu jakiejś trudno rozpoznawalnej cechy niż sam fakt jej występowania.

3. można zastąpić jakieś pojęcie nieostre przez funkcję postaci T(x) = y, która każdemu przedmiotowi X przyporządkowuje liczbę y, oznaczającą w stopniach odpowiedniej skali występujące w przedmiocie X natężenie mierzonej własności / T. Pawłowski „Tworzenie pojęć w naukach humanistycznych”, s.52

NAZWY ogólne mogą być używane na 3 sposoby, czyli w trzech supozycjach. Nieodróżnianie ich bywa źródłem licznych błędów:

• supozycja prosta - gdy użyta nazwa ogólna dotyczy tylko jednego desygnatu (W tej instytucji psycholog ma gabinet na III piętrze, na końcu korytarza)

• supozycja formalna - gdy nazwa dotyczy wszystkich desygnatów (Psycholog będący członkiem PTP jest zobowiązany do przestrzegania statutu.)

• supozycja materialna - gdy użyta nazwa ma jedynie wskazywać na wyraz, który jest nośnikiem („Psycholog” jest słowem złożonym z dwóch greckich wyrazów.)

Precyzja użytej NAZWY zależy od jednoznacznego określenia jej desygnatów oraz wyodrębnienia ich zbioru. Najpowszechniejszym sposobem osiągnięcia tego jest zastosowanie definicji.

Struktura definicji:

1. definiendum - to, co jest definiowane

2. łącznik - element typu „to jest”, „znaczy tyle co”, itp.

3. definiens - obiekty lub słowa określające definiendum

Definicja - to sposób określenia obiektu bądź jego nazwy.

tzw. definicja realna tzw. definicja nominalna

Wybrane sposoby tworzenia definicji realnych:

1. przez wskazanie klasy, do której należy definiendum oraz cech wyróżniających go w obrębie tej klasy (tzw. def. Klasyczna)

Człowiek to istota dwunożna, nieopierzona.

Klasa (rodzaj) Cecha wyróżniająca (gatunek)

2. przez wyliczenie w definiensie cech istotnych definiendum

Spostrzeżenie to (1) zintegrowany (2) zespół (3) wrażeń, których (4) źródłem jest ten sam obiekt (5) znajdujący się aktualnie (6) w polu zmysłowym.

3. przez wskazanie obiektu (tzw. definiowanie przez pokaz, albo definicja deiktyczna, ostensywna)/ przez logikę wyróżniona, ale w metodologii nie cieszy się powagą, powinno się unikać

czerwony

WYKŁAD 9 (20.12.2005)

Struktura wiedzy naukowej - ciąg dalszy

Ad. 3 Użyta nazwa powinna mieć intersubiektywny charakter

Intersubiektywny charakter nazwy - jest szansą na jednoznaczne porozumienie w ramach funkcji komunikacyjnej języka, do którego nazwa należy. Skuteczność jest następstwem umiejętnego użycia definicji nominalnych, spośród których należy rozróżnić definicje:

• sprawozdawcze - relacjonujące znaczenie faktyczne istniejące w konkretnym języku lub wykorzystywane przez konkretnego autora

• regulujące - wskazujące na konsekwentnie wykorzystywane znaczenie nazwy w sytuacji, gdy w konkretnym języku funkcjonuje kilka sposobów rozumienia tego kryterium

• projektujące - zawierające skojarzenie nowego znaczenia z dawno istniejącą nazwą, którego konsekwentne stosowanie deklaruje autor wprowadzający tę definicję/ przy budowaniu wskaźników definicyjnych

Typowe błędy w definiowaniu nominalnym:

• idem per idem (to samo przez to samo) - w definiensie występuje definicja nazwy

• ignotum per ignotum (nieznane przez nieznane) - w definiensie występują określenia, które nie są znane adresatowi definicji

• 
  
  nieadekwatność - definiendum i definiens posiadają zaledwie krzyżujące się zakresy, zamiast równoważnych

• zbyt szeroka

• zbyt wąska

• przesunięcie kategorialne - niejednolitość kategorii ontologicznej w definiendum i definiensie, np. Stan α to proces polegający na...

Ad. 4 Użyte nazwy powinny być proste w sensie poniższego podziału:

• proste: wyrażone tylko jednym określeniem

• złożone: gdy istnieje konieczność jedoczesnego użycia więcej niż jednego terminu

pattern - obraz zmysłowy dream, Traum - marzenie senne

picture - obraz optyczny sleep, Schlaf - sen

image - obraz wizualny

Ad. 5 Użyta nazwa powinna posiadać sens empiryczny

Z pozycji metodologii rozróżniamy nazwy:

• obserwacyjne - przysługujące desygnatom konkretnym o cechach uchwytnych zmysłowo (rumieniec, duszność, ucho) [te desygnaty można definiować rzeczowo o formie ostensywnej]

• teoretyczne posiadające desygnaty abstrakcyjne, których istnienie możliwe jest do zrekonstruowania na drodze umysłowej jako domyślna konieczność (pojęcie, pamięć, temperament, temperatura)

Sens empiryczny nazw obserwacyjnych opiera się na zmysłowym świadectwie istnienia i właściwości ich desygnatów. Natomiast nadawanie sensu empirycznego nazwom teoretycznym jest najistotniejszym zagadnieniem metodologicznym w problematyce nazw.

Współcześnie można wyróżnić 3 koncepcje w zakresie uregulowania tej sprawy:

REDUKCJONIZM - dążenie do wyeliminowania tradycyjnie abstrakcyjnych znaczeń nazw poprzez zastąpienie ich konkretnymi treściami zjawisk współwystępujących lub składowych, przy czym redukcja jest z reguły przejściem na bardziej elementarny poziom w strukturze rzeczywistości („aktywacja” poziomu energetycznego narządów wewnętrznych lub pewnych struktur w mózgu, np. podwzgórza jako ekwiwalent emocji, „uwaga” „czuwanie”)

OPERACJONIZM - definiowanie nazw teoretycznych ma polegać na podaniu algorytmu czynności wiodących do wywołania zjawiska będącego desygnatem nazwy;

czas reakcji to ...

inteligencja to ...

PRZEZ WSKAŹNIKI - definiowanie terminu teoretycznego polega na wbudowywaniu w definiens nazw obserwacyjnych pozostających w różnego rodzaju zależnościach z definiendum/ asymetria półkulowa to stan objawiający się dominacją funkcjonalną któregoś z narządów symetrycznych; strach to stan...

Pełna struktura wskaźnika Szczątkowa struktura wskaźnika

pozycja analizy teoretycznej

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

poziom badania empirycznego

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

poziom rzeczywistości

Podział wskaźników

WYKORZYSTYWANIE WSKAŹNIKA
Autor koncepcji	rzeczowy	definicyjny	empiryczny	inferencyjny
T. Pawłowski	*	*
S. Nowak		*	*	*

Alternatywny podział wskaźników w psychologii

WSKAŹNIKI

kryterium I

O strukturze pełnej O strukturze cząstkowej

SYMPTOMY OBJAWY

kryterium II

fenomeny indeksy fenomeny indeksy

- objawy - właściwości

mające ujęte liczbowo

właściwości uzyskane

jakościowe na podstawie

pomiaru

kryterium I - kompletność struktury

kryterium II - forma wskaźnika

Kryteria oceny wskaźnika:

1. trafność - to połączenie między indicatum a wskaźnikiem; świadczy o połączeniu związku, współwystępowaniu wskaźnika i jego indicatum

2. rzetelność - polega na sile związku między wskaźnikiem a indicatum - siła ta jest zwykle testowana ze względu na odporność na zakłócenia

3. nieinterferencyjność - wskaźnik może nie tylko maskować ale sam być maskowany (odwrotność 2), przykład na interferencyjność płaczu: żal wskaźnikiem płacz

w naszej kulturze często płacz uważany jest za niewłaściwy, więc ludzie decydują się na ukrywanie płaczu => maskowanie wskaźnika

4. prostota w interpretacji - połączenie między indicatum a wskaźnikiem może być pośrednie (kilka ogniw pośredniczących) lub bezpośrednie (brak pośrednich ogniw)

5. dostępność do badań - lepiej dobierać i pracować na wskaźnikach prostych, bardziej dostępnych, by nie modyfikowały przebiegu badania

WYKŁAD 10 (03.01.2006)

Struktura wiedzy naukowej

Poziom: Prawidłowości i sposoby ich opisu => tabela

Poziom analizy rzeczywistości	Elementy opisu naukowego
rzeczy i zjawiska	- nazwy
prawidłowości natury	- prawa (i tezy)
całokształt prawidłowości	- teoria (system praw)

Prawidłowość natury - to obiektywna, powszechna, konieczna i powtarzalna właściwość pojedynczego obiektu lub relacja między obiektami

• obiektywna - czyli niezależna od wszelkich sposobów rekonstrukcji

• konieczna - bo bez niej obiekt lub relacja tej samej klasy nie może zaistnieć

• powszechna - ponieważ dotyczy wszystkich egzemplarzy danej klasy

• powtarzalna - czyli pojawia się cyklicznie, chociaż niekoniecznie regularnie

Prawidłowość przejawia się przez wielokrotne, nieprzeliczalne stany jednostkowe odpowiednich obiektów lub relacji.

Prawo nauki - możliwie jednoznaczna i precyzyjna rekonstrukcja prawidłowości natury środkami leksykalnymi właściwej dyscypliny naukowej na bieżącym etapie jej rozwoju.

POSTAĆ PRAWA NAUKI - jest to zdanie w sensie logicznym, czyli wyrażenie jednoznacznie stwierdzające stan obiektu.

Nazwa obiektu jest podmiotem zdania, nazwa stanu jest orzecznikiem. Ponadto dla powstania zdania potrzebny jest funktor zdaniotwórczy czyli wyrażenie językowe łączące te elementy (tzw. argumenty funktora) w kompletne zdanie.

Np. Osoba badana numer 11 jest ekstrawertykiem.

Zdanie jako jednoznaczne stwierdzenie podlega ocenie pod kątem prawdy. Dwie istniejące tu możliwości pozwalają podzielić zdania na:

• analityczne - gdy o prawdziwości całego zdania można wywnioskować ze znaczeń użytych w zdaniu wyrażeń

• syntetyczne - gdy o prawdziwości zdania decyduje efekt konfrontacji jego treści z rzeczywistością

Oba rodzaje zdań wykorzystywane są w naukach empirycznych, natomiast w naukach formalnych używane są zdania analityczne. Zdania syntetyczne służą do budowy praw nauki.

Prawo nauki jako zdanie - cd.

Zdania syntetyczne można podzielić ze względu na stopień ogólności ich treści na:

• jednostkowe, w których podmiot jest nazwą indywidualną

• egzystencjalne (numerycznie ogólne) - zdania o ograniczonej ogólności, w których podmiot jest nazwą ogólną, ale uznanie zdania za prawdziwe uzależnione jest od określonych warunków lub okoliczności. Zdania te zaopatrzone są w mały kwantyfikator („Czasem...”, „Niektórzy...”, „Niekiedy...”, „W pewnych okolicznościach...”)

• ogólne (ściśle ogólne) - w których podmiot jest nazwą ogólną, a prawdziwość treści jest uznawana bezwarunkowo. Są one wyposażone w duży kwantyfikator („Zawsze...”, „Każdy...”, „Wszędzie...”, „Wszyscy...”, „W każdych okolicznościach...”, „Nikt...”, „Nigdzie...”)

Geneza prawa nauki

1. etap empirii

2. etap selekcji

3. etap uogólnienia

ETAP EMPIRII

wielokrotna

sekwencja

w

konkretnych

warunkach

w stosunku

do faktów tej

samej klasy

Rezultat: dysponowanie wieloma zdaniami jednostkowymi, które z racji okoliczności powstania bywają także nazywanie zdaniami : spostrzeżeniowymi, obserwacyjnymi lub protokolarnymi.

Metodologiczne stanowiska w sprawie zdań spostrzeżeniowych:

1. psychologizm (schematy bazujące na relacji doznań obserwatora)

1. mentalistyczny (stany umysłu obserwatora, np.: „Jestem przekonany, że...”, „Nie wątpię, iż...”)

2. behawiorystyczny (stany organizmu obserwatora, np.: „Wyraźnie widzę...”, „Dostrzegam, iż...”)

3. fenomenalistyczny (stany świadomości obserwatora, np.: „Przeczuwam, że...”, „Zdaje mi się, iż...”)

2. apsychologizm (obserwator traktowany jako automat; wytrenowany obserwator nie ma relacjonować tego, co czuje, co przeżywa, jego zadaniem natomiast jest relacjonowanie faktów zewnętrznych; zjawisko powszechne we współczesnej psychologii).

ETAP SELEKCJI

• badanie podobieństwa zdań spostrzeżeniowych

Strategie prowadzenia badań/ (patrz ćwiczenia 25.10.2005)

• Eksploracja - bez założeń wstępnych

• Z wykorzystaniem hipotezy

- funkcje hipotezy: selekcjonująca

organizująca

• Z wykorzystaniem modelu

Warianty weryfikacji hipotezy:

Konfirmacja HIPOTEZA (twierdzenie)

Falsyfikacja

Modyfikacja

Konfirmacja HIPOTEZA

Falsyfikacja

Modyfikacja

Konfirmacja HIPOTEZA

Falsyfikacja

Modyfikacja

*

*

*

...

Konfirmacja powoduje zmianę HIPOtezy w zdanie ogólne TEZĘ.

ETAP UOGÓLNIANIA INDUKCYJNEGO

Indukcja logiczna - dla kategorii jakościowych, warianty:

1. zupełna

2. niezupełna:

• enumeracyjna

• eliminacyjna

Indukcja statystyczna - dla kategorii ilościowej, etapy:

• losowy dobór próby

• sformułowanie hipotezy statystycznej

• uzyskanie rozkładu wyników w próbie

• estymacja rozkładu

• ocena wielkości błędu oszacowania

PODSUMOWANIE

• na etapie empirii:

zbiór zdań spostrzeżeniowych opartych na sądach jednostkowych

• 
  
  na etapie selekcji

HIPOTEZA HIPOTEZA

• na etapie uogólniania

TEZA (zdanie twierdzące numerycznie ogólne - numeryczne ograniczenia dotyczące danej zbiorowości)

PRAWO (zdanie twierdzące ściśle ogólne - niezależne od jakichkolwiek ograniczeń).

Strategie w tworzeniu PRAW NAUKI

Indukcjonizm:

Francis Bacon (1561 - 1626)

John Stuart Mill (1806 - 1873)

Claude Bernard (1813 - 1878)

Rudolf Carnap (1891 - 1970)

Falsyfikacjonizm (hipotetyzm, antyindukcjonizm)/ nie tyle należy poszukiwać argumentów potwierdzających tezę, co poszukiwać argumentów jej zaprzeczających - dopóki tak owe nie zostaną odnalezione, dopóty można traktować zdanie jako obowiązujące.

Karl Popper (1902 - 1994)

INDUKCJONIZM: Francis Bacon (1561 - 1626)

• cel nauki - przebudowa codziennego życia, a nie intelektualna kontemplacja

• środki - wynalazki dokonywane dzięki rozwojowi techniki

• sposoby - kontakt z faktami (dane zmysłowe) i ich interpretacja (racjonalne działania umysłowe polegające na uogólnianiu)

Interpretacji grożą powszechnie spotykane błędy (zwane złudzeniami):

Złudzenia plemienne - powszechne, związane ze sposobem funkcjonowania zarówno zmysłów, jak i umysłu (np.: antropomorfizacje, personifikacje, teleologia w przyrodzie, regularności w świecie.

Złudzenia jaskini - indywidualne, uwarunkowane osobistym doświadczeniem

Złudzenia rynku - wywodzą się z ludzkich interakcji, a szczególnie z wad języka (brak precyzji, wieloznaczność nazw)

Złudzenia teatru - eksponowanie pojęć będących hipostazami (nazwami pustymi - a więc obiektami fikcyjnymi) i wykorzystywanie ich jako centralnych w różnych konstrukcjach teoretycznych.

W ustalaniu faktów eksperyment ma zastąpić badanie eksploracyjne, a porządkowanie zebranych doświadczeń ma następować na drodze uogólnień indukcyjnych.

Postulował (za Arystotelesem) indukcję enumeracyjną (proste zestawianie i porównywanie faktów), ale także indukcję eliminacyjną, której dał intuicyjne podstawy (porównywanie współwystępowania braków i natężeń zjawisk).

„Program Bacona był radykalny w hasłach, ale kompromisowy i skrępowany tradycją w realizacji.” (W. Tatarkiewicz)

INDUKCJONIZM: John Stuart Mill (1806 - 1873)

Podstawowe kanony indukcji eliminacyjnej:

KANON ZGODNOŚCI KANON JEDYNEJ RÓŻNICY KANON ZMIAN

TOWARZYSZĄCYCH

A B C D A B C D A1 A2 A3 B

A B □ D □ B C □ A1 ↑ A2 A3 B↑

A □ C D A1↓ A2 A3 B↓

A □ □ D

Istnieje związek A i D Istnieje związek A i D Istnieje związek A1 i B

W przypadku kanonu zgodności i jedynej różnicy mamy do czynienia tylko ze zmianą jakościową - jakiś czynnik jest albo go nie ma. Kanon zmian towarzyszących jest najczęściej stosowany, stanowi bardziej nowoczesną formę, gdyż dotyczy zmian ilościowych - zmniejszenie lub zwiększenie natężenia.

INDUKCJONIZM: Claude Bernard (1813 - 1878)

Zasady tworzenia wiedzy naukowej:

1. Wszystkie pojęcia powinny być jasne i komunikatywne, o uznanym i trwałym znaczeniu

2. Obowiązuje krytycyzm i zwątpienie (ale jako zasada a nie kartezjański akt metafizyczny)

3. Wszelkie wątpliwości powinny rozstrzygnąć fakty, a nie autorytety

4. Fakty to to, co udaje się zarejestrować sensorycznie

5. Fakty mogą być „nagie” (wyrwane z kontekstu, przez co ich znajomość niewiele nam daje) bądź „naukowe” (osadzone w kontekście, można obserwować powtarzalne relacje między faktem a otoczeniem)

6. Fakty podlegają interpretacji, która powinna mieć charakter utylitarny

7. Odkrycie jest częściej reinterpretacją, niż ujawnieniem faktu nowej kategorii

8. Doświadczenie - czyli kontakt z faktem - może zaistnieć na dwa sposoby: przez obserwację i przez eksperyment

9. Każdy z powyższych sposobów powinien być tak zorganizowany, aby swoją strukturą ułatwił jednoznaczną odpowiedź na wstępne pytanie (hipotezę)

10. Obserwacja jest bierna, a eksperyment - czynny, czyli polega na wywołaniu zjawiska lub modyfikowaniu jego przebiegu

11. Zjawisko jest stałe, tzn. objawia się stabilnie, jeśli tylko okoliczności są stałe; zmieniając okoliczności można wykryć nieoczywiste zależności

FALSYFIKACJONIZM: Karl Popper (1902 - 1994)

1. Indukcja, na której bazuje uogólnianie w naukach empirycznych jest zawodna. Z samego podobieństwa, czy identyczności przebadanych faktów nie wynika pewność, że wszystkie istniejące fakty tej kategorii podlegają ustaleniu. To tylko pewność psychologiczna (subiektywna)

2. Prawa nauk empirycznych nie mogą być ściśle dowiedzione, zatem nie są one pewne. To prawda, że ich prawdopodobieństwo zostaje podniesione przez każde potwierdzające je świadectwo. To zadowala tradycyjny sposób uprawiania nauki, która nie szuka świadectw przeciwnych a nawet je ignoruje (wyjątek od reguły, biały kruk itp.)

3. Konstrukcja logiczna : wystarczy ustalenie jednego faktu sprzecznego, aby zanegować prawdziwość prawa (zdania ściśle ogólnego).

Wskazówka metodologiczna: należy ostrożnie posługiwać się konstrukcją „faktu sprzecznego” ze względu na okolicznościowe uwarunkowania prawidłowości.

Prawa mogą być

Jakościowe

Ilościowe

Bezwyjątkowe

Statystyczne

Empiryczne

Teoretyczne

przyczynowe

Diachroniczne (uwzględniające genetyczne

upływ czasu)

funkcjonalne

Synchroniczne (ignorujące czas strukturalne

lub zakładające

równoczesność)

Przykłady powyższych praw:

• jakościowe: niebieskie światło nałożone na żółte daje kolor żółty

• ilościowe: jeżeli zwiększymy natężenie światła, okaże się ono jaśniejsze

• bezwyjątkowe: śmierć biologiczna jest równoznaczna z płaskim EEG

• statystyczne: (zmiany w aspekcie prawdopodobieństwa) nadużywanie alkoholu zwiększa prawdopodobieństwo zachowań patologicznych

• empiryczne: ruch docelowy ręki jest poprzedzony fiksacją wzroku na celu

• teoretyczne: Temperament jest istotną determinantą precyzji ruchów docelowych/ lub: Im silniejsza emocja tym szybciej słabnie

• diachroniczne przyczynowe: reakcja jest skutkiem bodźca/ lub: trwałość śladu pamięciowego zależy od liczny powtórzeń

• diachroniczne genetyczne: zakres doświadczenia indywidualnego jest zależny od długości życia

• synchroniczne funkcjonalne: sprawność działania jest zależna od natężenia motywacji

• synchroniczne strukturalne: szybkość czytania jest zależna od wielkości pola wyraźnego widzenia

Prawa nauki w psychologii:

• diagnoza stanu bieżącego

• mało praw

• dużo twierdzeń

J. Ekiel, J. Jaroszyński, J. Ostaszewska: Mały słownik psychologiczny (Wiedza Powszechna)

• prawo Bunsena - Rosco

• prawo Haeckla

• prawo Ebbinghausa

• prawo efektu Thorndike'a

• prawo unikania Thorndike'a

• prawo Emmerta

• prawo Hicka

• prawo Josta I

• prawo Josta II

• prawo Mullera

• prawo Plateau

• prawo Ricco

• prawo stałości spostrzegania: kształtu

wielkości

barwy

• prawo Talbota

• prawo Webera - Fehnera

• prawo Yerkesa - Dodsona I

• prawo Yerkesa - Dodsona II

Podstawowe przyczyny niezadowalającego stanu rzeczywistego:

1. kłopoty z badaniami reprezentacyjnymi (trafność zewnętrzna)

2. wyjątkowo złożony obiekt badań

3. powszechne respektowanie zasady holizmu

4. częsta tendencja do podejścia systemowego w badaniach

5. silne wpływy zmian rozwojowych

6. docenianie indywidualności (różnic indywidualnych)

7. trudności z badaniami transkulturowymi i transsytuacyjnymi

8. brak jednomyślności w rozumieniu wielu nazw teoretycznych

9. kłopoty ze stosowaniem pomiaru

10. konfundująca oczywistość praw/ -d wywodzących się z wiedzy potocznej

WYKŁAD 11 (10.01.2006)

Struktura wiedzy naukowej

Poziom: Teoria (system praw)

Poziom analizy rzeczywistości	Elementy opisu naukowego
rzeczy i zjawiska	- nazwy
prawidłowości natury	- prawa (i tezy)
całokształt prawidłowości	- teoria (system praw)

Wieloznaczność nazwy „teoria” jest konsekwencją złożoności funkcji i struktury tej konstrukcji. W różnych sposobach rozumienia uwzględnia się różne kombinacje elementów składowych bądź eksponuje tylko niektóre funkcje ujęcia modelowego.

Propozycja uregulowania konotacji nazw o zbieżnych zakresach:

Stanowisko - dominuje intuicja

Doktryna - opiera się wyraźnie o dogmat

Koncepcja - jest niekompletna i ma charakter zarysu

Teoria - stanowi dojrzałą konstrukcję

CAŁOKSZTAŁT PRAWIDŁOWOŚCI - TEORIA NAUKOWA

Całokształt prawidłowości dotyczy dziedziny rzeczywistości stanowiącej przedmiot autonomicznej dyscypliny naukowej.

TEORIA NAUKOWA stanowi [ -ć powinna] system twierdzeń (praw i tez).

System (w ujęciu wyidealizowanym), to zbiór elementów:

• jednorodny - opis i interpretacja podporządkowane temu samemu paradygmatowi, identycznemu sposobowi rozumienia faktu i innych założeń metodologicznych

• niesprzeczny - zarówno we wzajemnych relacjach zawartych praw, jak i wyedukowanych konsekwencjach

• uporządkowany - możliwie konsekwentnie hierarchizujący elementy składowe pod względem ogólności

• spójny pojęciowo - osiągany wówczas, gdy każda zastosowana nazwa daje się zdefiniować z wykorzystaniem w definiensie przynajmniej jednej nazwy funkcjonującej już w systemie

• kompletny - wyczerpujący całą dziedzinę

Struktura TEORII NAUKOWEJ w naukach empirycznych

(wersja postulowana)

PRAWA

TEZY

poziom ogólności

Ponadto w teoriach (szczególnie w naukach humanistycznych) znaleźć można dodatkowo:

• hipotezy - zdania warunkowe wydedukowane z innych zdań teorii, nie poddane weryfikacji

• definicje - zdania relacjonujące znaczenia nazw użytych w obrębie teorii, szczególnie jeśli dotyczą nazw teoretycznych lub odbiegają od tradycji

• narracje - zdania analityczne łączące z sobą zasadnicze elementy składowe teorii (prawa i tezy) ułatwiające recepcję całości w sytuacji, gdy przedmiot jest złożony i charakteryzują go skomplikowane zależności

• komentarze - są to uzupełniające zdania opisowe, które mają za zadanie podwyższyć jednoznaczność sformułowań przy niezbyt zadowalającej precyzji używanego języka (wyjaśnienia kontekstowe)

• spekulacje - zdania wydedukowane przy dodatkowych, niejednorodnych założeniach przyjętych ad hoc

Funkcje TEORII NAUKOWEJ w naukach empirycznych

1. deskrypcja poprzez:

• zastosowanie eksponatów i rekwizytów

• opis werbalny

• zastosowanie obrazów

• wykorzystanie pomiaru

2. eksplanacja - rekonstrukcja wzajemnych powiązań i ich charakteru, w celu zrozumienia zaszłych zmian i ich dynamiki

3. prognoza - analiza trendów w celu przewidywania przyszłych zmian

4. pragmatyka - przygotowywanie środków organizacyjnych i sposobów działań, dzięki którym można w sposób optymalny osiągać pożądany stn rzeczy

DWIE STRATEGIE WYJAŚNIANIA

czynniki - kauzalizm

sprawcze - kondycjonalizm

- strukturalizm

eksplanacyjna - funkcjonalizm

- genetyzm

- teleologia

- dialektyka

nomologiczna

Etapy procesu nomologicznego wyjaśniania faktów:

• należy dysponować dostatecznie ogólną, dobrze uzasadnioną, powszechnie uznaną teorią

• należy posiadać opis wyjaśnianego faktu sporządzony w języku zgodnym z teorią, ten opis w procesie wyjaśniania traktowany będzie jako następstwo

• należy odnaleźć w teorii prawa (tezy) opisujące przebieg prawidłowości zawierających wyjaśniany fakt (zidentyfikować prawa, dla których opis prawa jest egzemplifikacją). To poszukiwanie jest doborem racji do znanego następstwa

• w razie potrzeby należy odwołać się do bardziej ogólnego (ulokowanego wyżej w zhierarchizowanej teorii) prawa, które stanowi rację dla prawa lub tezy bardziej szczegółowej

Przykłady osób doskonalenia teorii w psychologii:

1. Johan Friedrich Herbart (1776 - 1841)

Handbuch der Psychologie 1816

2. Kurt Lewin (1890 - 1947)

Principles of Topological Psychology 1936

3. Clark Hull (1884 - 1952)

Principles of Behavior 1943

4. B. Berelson, G. Steiner

Human Behavior 1964

5. Andrzej Malewski (1929 - 1963)

O zastosowaniach teorii zachowania

1. Johan Friedrich Herbart (1776 - 1841)

Był teoretykiem pedagogiki i psychologią interesował się pod kątem dydaktyki. Uznawany za najbardziej wpływowego niemieckiego psychologa za czasów Wundta.

Najbardziej reprezentatywna praca to „Handbuch der Psychologie” - 1816. Podstawowe tezy:

• życie psychiczne jest konstelacją elementarnych wyobrażeń a dynamika psychiczna wywodzi się z konkurowania wyobrażeń o miejsce w polu świadomości i prowadzi do tworzenia się nowych układów ze starych elementów

Herbart pierwszy spróbował, na wzór nauk matematycznych, przedstawić wiedzę psychologiczną jako sformalizowany system (wyczerpujący, jednolity...). Wielokrotnie zauważano, że ta forma przypomina system mechaniki teoretycznej, będący w tamtych czasach wzorem naukowej doskonałości. Zależności między elementami zostały przedstawione jako relacje i równania o charakterze matematycznym, tj. wykorzystujące symbolikę arytmetyczną.

2. Kurt Lewin (1890 - 1947)

Psycholog o szerokim spektrum zainteresowań. Pracował w Berlinie, później w Stanach Zjednoczonych. W najczęściej współcześnie wspominanej pracy z roku 1936 „Principles of Typological Psychology”, przedstawił w sposób jednolity i konsekwentny ówczesny fragment wiedzy psychologicznej, który później nazwano psychologią motywacji.

Lewin oparł się konsekwentnie na paradygmacie związku dialektycznego w ówcześnie modnej w nauce wersji fizycznej teorii pola i jej sformalizowanym wsparciu - typologii matematycznej.

Podobnie jak cząsteczka w polu elektromagnetycznym, grawitacyjnym lub konwekcyjnym, gdzie oddziałują na rozproszone siły o różnie ukierunkowanych wektorach - tak człowiek znajduje się w sytuacji będącej analogią do pola, a wektory sił są reprezentacjami tendencji do określonych działań. Aktualne działanie zależy od wzajemnego przestrzennego układu owych sił/tendencji.

„Teoria pola” okazała się zbyt ogólnikowa i uproszczona jak na potrzeby merytoryczne psychologii. Jest jednak ciągle jedną z nielicznych prób zbudowania całościowej i przejrzystej teorii na tym gruncie.

3. Clark Hull (1884 - 1952)

“Principles of Behavior” - 1943

„ ... postawił sobie za cel przekształcenie psychologii w system dedukcyjny, na wzór geometrii, w której wszystkie twierdzenia szczegółowe dają się wyprowadzić z niewielkiej liczby podstawowych aksjomatów. Nie miałyby to być jednak aksjomaty aprioryczne, założenia przyjmowane bez dowodu, lecz „postulaty” oparte na istniejącej wiedzy empirycznej, stanowiące jej uogólnienie. Postulatom tym Hull starał się nadać postać jak najbardziej ścisłą, ujętą we wzory matematyczne. Miał nadzieję, że uda mu się opracować taki zbiór postulatów, z których każde szczegółowe twierdzenie o faktach zachowania się, dałoby się wyprowadzić jako logiczna konsekwencja i w ten sposób wyjaśnić (...)

System, za pomocą którego miał nadzieję wyjaśnić całokształt zachowania się istot żywych obejmuje 16 postulatów rozwiniętych bardziej szczegółowo w 133 teoremach.”

4. B. Berelson, G. Steiner

„Human Behavior“ - 1964

W książce przedstawiono możliwie kompletną teorię zbudowaną z uwzględnieniem kryteriów metodologicznych. Składa się ona z 1045 udokumentowanych empirycznie twierdzeń dotyczących motywacji, uczenia się i interakcji ludzkich, które ułożone są hierarchicznie pod względem stopnia ogólności.

5. Andrzej Malewski (1929 - 1963)

„O zastosowaniu teorii zachowania”

Jedyny Polak, który zbudował formalnie poprawną teorię psychologiczną. Przedstawia i komentuje budowę teorii w naukach społecznych, sama teoria staje się przez to mniej przejrzysta. Teoria jest bardzo konkretna, opuszczenie słowa zmienia jej sens (sens tezy).

KRYTERIA OCENY (OGÓLNOŚCI) TEORII W PSYCHOLOGII

• Sytuacyjność/ transsytuacyjność

• Stabilność (cech)/ dynamika (właściwości)

• Rozwój (podłużność)/ bez rozwoju (poprzeczność)

=======================================

1. ograniczoność zasięgu

2. komplementarność

3. teorie konkurencyjne

• korpuskularna vs falowa teoria świata

• teoria emocji Jamesa-Langego vs Cannona-Birda

• teoria widzenia barw Heringa vs Younka-Helmholtza

• teoria natury kodu wyobrażeń Sheparda-Kosslyna vs Pylishyna

• teorie biochemicznej natury śladu pamięciowego: zmiany strukturalne RNA vs białek mitochondrialnych

• teorie struktury pamięci: Atkinsona vs Ciarka-Lockharta

4. eklektyzm wulgarny/ racjonalny gdy zadbamy o to, by elementy

nawiązywały do tego samego

łączenie elementów paradygmatu

z kilku teorii, różnych

elementów, które nam

pasują aby stworzyć

jedną teorię

PARADYGMAT jako fundament integrujący teorie

Paradygmaty oryginalne zasady interpretacji treści zawartych w teorii, których ranga bywa dostrzegana z pewnym opóźnieniem; są czynnikiem integrującym drobne teorie w system teoretyczny, często stanowią punkty zwrotne w rozwoju dyscypliny, bądź wyodrębnienia się kierunku i bywają wzorcem dla dalszych badań.

Najważniejsze paradygmaty w dotychczasowych teoriach psychologicznych:

1. plastyczność tkanki nerwowej (koneksjonizm)

2. instynkt

3. nieświadoma kontrola psychiczna

4. integracja dzięki osobowości

5. przetwarzanie informacji

6. integracja dzięki czynności

W teoriach nauk formalnych odpowiednikiem paradygmatu jest - aksjomat.

***

• TEORIA TO WYSUBLIMOWANA EMPIRIA (J. Steczkowski)

• NIE MA NIC BARDZIEJ PRAKTYCZNEGO NIŻ DOBRA TEORIA

• NIC TAK NIE DZIAŁA TEORII NA NERWY JAK ODROBINA DOŚWIADCZENIA

• KAŻDA WIELKA IDEA RODZI SIĘ JAKO HEREZJA, ŻYJE JAKO DOGMAT I UMIERA JAKO PRZESĄD (Hans Kelsen)

WYKŁAD 12 (17.01.2006)

Pomiar w naukach psychologicznych

Teoretyczne podstawy pomiaru

POMIAR jest czynnością polegającą na przyporządkowaniu liczb badanym obiektom lub ich parametrom, zgodnie z regułami określonymi przez właściwości zastosowanej skali.

Pomiar:

• jest naturalną konsekwencją korzystania w procesie badawczym ze ZMIENNYCH ILOŚCIOWYCH

• umożliwia uściślenie niektórych pojęć poprzez nadawanie im charakteru tzw. pojęć metrycznych, dla których pomiar jest sposobem operacjonalizacj

• jest najdoskonalszą formą OPISU stosowaną przez współczesną naukę. Zastosowanie liczb umożliwia osiągnięcie celów wewnętrznych nauki, którymi są ścisłość i pewność logiczna

• jest podstawą budowania liczbowych MODELI badanaych obiektów, które w ramach celów wewnętrznych dodatkowo sprzyjają ogólności, a także czasami prostocie

• jest podstawą formułowania PRAW ILOŚCIOWYCH

Pomiar w nauce

Dzięki jednoznaczności liczb można osiągnąć następujące cele:

• bezpośrednie:

• arytmetyczną postać praw naukowych

• możliwość dokładniejszego przewidywania ilościowego

• syntetyczną postać opisów liczbowych (dzięki statystyce opisowej)

• możliwość ustalania związków i zależności (dzięki statystyce indukcyjnej)

• możliwość generalizowania wyników (dzięki statystyce indukcyjnej)

• pośrednie:

• największą dostępną w naszej kulturze precyzję

• skuteczną porównywalność wyników

Cele wewnętrzne nauki:

• pewność

• ścisłość

• prostota

• ogólność

• wysoka informatywna zawartość (stopień sprawdzalności)

Czy tylko liczby są narzędziami pomiaru?

Nie zawsze, w części pomiarów w humanistyce korzystamy z tzw. pojęć metrycznych

* pojęcia metryczne - to z punktu widzenia potrzeb nauki szczególnie pożyteczny i interesujący sposób zastosowania zakresu stosowanych pojęć. Można tego dokonać na 3 sposoby:

1. można określić zakres pojęcia nieostrego w jakichś jednostkach miary, tak np.: postąpiła poczta określając paczkę ciężką jako paczkę, której waga przekracza 20 kg

1. można zastąpić pojęcie nieostre przez pojęcie porównawcze, np.: nieostre pojęcie „inteligentny” przez pojęcie porównawcze „inteligentniejszy niż”. Łatwiej jest bowiem na ogół rozstrzygnąć pytanie, kiedy jakaś jedna osoba jest inteligentniejsza niż druga, niż czy dana osoba jest inteligentna.

Podobnie jest w przypadku innych własności stopniowalnych, dzieje się tak dlatego, że na ogół łatwiej rozpoznajemy różnice w natężeniu jakiejś trudno rozpoznawalnej cechy niż sam fakt jej występowania.

1. można zastąpić jakieś pojęcie nieostre przez funkcję postaci T(x) = y, która każdemu przedmiotowi X przyporządkowuje liczbę y, oznaczającą w stopniach odpowiedniej skali występujące w przedmiocie X natężenie mierzonej własności

Podstawowe warunki sensowności pomiaru

1. IZOMORFIZM (HOMOMORFIZM)

2. ADDYTYWNOŚĆ

Ad. 1

Izomorfizm jest szczególnym przypadkiem analogii

"Analogia - podobieństwo między różnymi przedmiotami, zjawiskami, procesami, wyrażeniami czy prawidłowościami dotyczące PEWNYCH OKREŚLONYCH i WYODRĘBNIONYCH cech (zaawansowane podobieństwo pod PEWNYM względem). Z punktu widzenia szczegółowości i "wierności" podobieństwa rozróżniamy analogię homomorficzną i izomorficzną (...)"

"Izomorfizm to relacja (w sensie logicznym) symetryczna, zwrotna i przechodnia między dwoma obiektami polegająca na tym, że poszczególne elementy jednego obiektu są jednoznacznie podporządkowane odnośnym elementom drugiego. Obiektami w pełni izomorficznymi są dwa alfabety, dwa języki sztuczne, z których można przetłumaczyć z jednego na drugi i z powrotem z identycznym do początkowego rezultatem. Izomorfizm występuje między liczbami naturalnymi (<1000), rzymskimi i arabskimi, pomiędzy symbolami pierwiastków a ich nazwami w języku naturalnym, ewentualnie (z zastrzeżeniem) izomorfizm występuje miedzy egzemplarzami wyprodukowanymi seryjnie (...), w praktyce za izomorficzne wg zespołu cech X, uważa się dwa obiekty, z których każdy ten zespół cech posiada, mimo że inne cechy u obu tych obiektów są różne, a wzajemne odwzorowanie obu układów jest możliwe jedynie dla cech X" Mały Słownik Cybernetyczny, str. 161

Przykład izomorfizmu

	ZEGAR MECHANICZNY	ZEGAR ELEKTRYCZNY
zespół zasilania	sprężyna	bateria
zespół wzorca	wahadło (balans)	oscylator kwarcowy
zespół dopasowania okresu do wzorca	przekładnie kół zębatych	dzielnik częstotliwości
zespół wskaźników	tarcze i wskazówki	liczniki i wyświetlacze

Izomorfizm struktur obydwu zegarów pozwala, na pewnym poziomie ogólności, na diagnozę jednej konstrukcji na podstawie znajomości drugiej. Każdy z zegarów stanowi odrębną realizację technologiczną i wykonany jest z innych surowców. Izomorfizm pozwala w sposób prawomocny przenosić wnioski o strukturach bądź właściwościach jednej struktury na drugą i odwrotnie ( relacja jest symetryczna).

Homomorfizm jest relacją bardziej ogólną od izomorfizmu, ale także mniej "doskonałą". Różni się od niego tym, iż dotyczy relacji niesymetrycznej (podobieństwa jednokierunkowego w aspekcie funkcjonalnym i strukturalnym).

zegar mechaniczny

CZAS zegar elektroniczny

zegar atomowy

relacja homomorficzna relacja izomorficzna

Izomorfizm - relacja symetryczna (dwustronna) pomiędzy dwoma zbiorami, która ma miejsce wówczas, gdy obiekty te posiadają identyczną, a przynajmniej analogiczną strukturę, a zachodzące w nich zmiany są synchroniczne, a przynajmniej mają podobną dynamikę.

Homomorfizm - jak powyżej, tylko relacja jest niesymetryczna (jednostronna), wówczas jeden zbiór jest jakby "stworzony na wzór i podobieństwo" drugiego, a nie odwrotnie.

Istnienie izomorfizmu (w wersji radykalnej - homomorfizmu) między właściwościami zbioru liczb a właściwościami mierzonych obiektów nadaje sens dokonywanym pomiarom.

Spełnienie powyższego warunku gwarantuje, że rezultaty algebraicznych przekształceń dokonywanych na liczbach będących wynikami pomiarów pozostają w dalszym ciągu trafnym opisem własności mierzonych obiektów. Pozwala to na uzyskanie informacji o stanach nieuwzględnionych podczas pomiarów (np. interpolacja, ekstrapolacja), a czasem także takich, których z różnych powodów nie da się zmierzyć.

Ma to szczególne znaczenie dla funkcji prognostycznej wiedzy naukowej.

A w psychologii?

? ?

Pierwsze refleksje nad izomorfizmem psychologia zawdzięcza gesztaltystom. Poprzednio: paralelizm psychofizyczny, teoria hieroglifów Plechanowa.

W latach 30tych Wolfgang Kohler przedstawił rozbudowaną teorię "izomorficznych" zależności pomiędzy strukturą pola zmysłowego a strukturą pobudzenia w korze mózgwej. Jednak sam Kohler, mimo że dzisiaj niektórzy krytykują go za błędne stanowisko, nie zajął żadnego stanowiska w sprawie relacji pomiędzy spostrzeganym obiektem a jego reprezentacją psychiczną.

To stanowisko rozbudowano później i najczęściej nazywane epifenomenalizmem zakłada według dzisiejszych pojęć istnienie relacji homomorficznej.

Relacja pomiędzy spostrzeganym obiektem a jego reprezentacją psychiczną jest nie tylko fascynującym problemem psychologicznym, ale istotnym elementem wielu koncepcji w ramach teorii poznania.

Współcześnie zwolennikiem (i konstruktorem) teorii izomorfizmu wyższego rzędu, która zakłada pokrewieństwo strukturalne pomiędzy realnym obiektem a jego reprezentacją wyobrażeniową jest nestor amerykańskiej psychologii Roger Shepard, autor koncepcji, utalentowany eksperymentator i przywódca "stronnictwa obrazkowego" w badaniach nad pamięcią.

A CO SIE DZIEJE WSPÓŁCZESNIE ZE ZWOLENNIKAMI IZOMORFIZMU (HOMOMORFIZMU) W POMIARZE PSYCHOLOGICZNYM? - brak odpowiedzi na to pytanie wg dr-a Młodkowskiego

1. IZOMORFIZM (HOMOMORFIZM)

2. ADDYTYWNOŚĆ

Ad. 2

ADDYTYWNOŚĆ mierzonych wielkości stanowi podstawę do wzajemnego dodawania bądź odejmowania uzyskanych wyników pomiarów. Dotyczy to niektórych wielkości, tych które "substancjalnie" dają się połączyć. Czasami wielkości te nazywa się ekstensywnymi (bądź zewnętrznymi), np. wymiary, powierzchnie, masy, objętości, czas bezwzględny./ np. addytywne są owoce jeżeli uznać, że gotowanie kompotu jest procesem dodawania/odejmowania

Dodawanie bądź odejmowanie wielkości nieaddytywnych (tzn. intensywnych) odbiera powstałym wynikom sens, tworzy obrazy wielkości nieistniejących w rzeczywistości fizycznej (zapewne także parafizycznej), mimo poprawności dokonywanych operacji arytmetycznych. Spośród operacji arytmetycznych dotyczy to np.: temperatury, stężenia (temperatura nie jest addytywna - nie da się uśrednić dwóch temperatur za pomocą prostej średniej arytmetycznej). wracając do przykładu z owocami - tracą swą addytywność, gdy zrobimy z nich marmoladę - gdyż jest to już proces nieodwracalny.

DZIEDZINA	POMIAR	UOGÓLNIENIE
kraniologia (frenologia) Ok. 1805 - 1810 r. F. Gall	tak	brak
„mechanika wyobrażeń” ok. 1820 r. J.F. Herbart	brak	tak
relacja siła bodźca - siła wrażenia	E. Weber Ok.. 1830 r.	G.T. Fehner Ok. 1860 r.

Jednostki pomiarowe

• 
  
  

1m

1s

Zjawiska fizyczne - jako że są stabilne mogłyby się stać jednostkami pomiarowymi; Anglia - budowa wahadła dł. 1m i masy 1kg i czasie wahnięcia 1s.

Międzynarodowy Układ Jednostek SI (Systeme International d'Unites) jest rozpowszechniany od 1960 r. W Polsce przyjęty od 1966r. Opiera się na następujących jednostkach podstawowych (metrycznych, tzn. wymagających wyrażania wartości liczbowych w systemie dziesiętnym):

1. metr - m

2. kilogram - kg

3. sekunda - s

4. kelwin - k

5. mol - mol

6. amper - A

7. kandela - cd

oraz dwóch jednostkach uzupełniających (bezwymiarowych, tzn. takich, w definicjach których nie zastosowano liczb):

1. radian - rad

2. steradian - sr

Do końca lat 70tych zaakceptowano kilkaset jednostek pochodnych, tj. takich, które zależności naturalne uznane w postaci praw naukowych wyrażają jako proporcję jednostek podstawowych. Do chwili obecnej takich jednostek jest znacznie więcej.

Dokonywanie pomiaru sprowadza się do jednej z dwóch metodologicznie odrębnych strategii postępowania:

• wykorzystywanie wielkości metrycznych, tzn. opartych na zasadach i jednostkach układu SI

• stosowanie tzw. skal empirycznych w stosunku do wielkości, dla których w układzie SI nie ma właściwych jednostek, np.

• skala Beauforta dla oceny intensywności sztormu

• skala twardości minerałów Mohsa

• skala poziomów stężenia pH Sorensena

• różne skale barw w postaci atlasów i wzorników

Mając na względzie korzyści płynące ze stosowania pomiaru, widoczne m.in. w dynamice rozwoju nauk ścisłych, staramy się w psychologii stosować:

1. pomiar metryczny dla wielkości wszelkich wskaźników, których tego typu pomiar może dotyczyć (np. czas, zmiany elektryczne). Zakład się (1) istnienie homomorfizmu pomiędzy wskaźnikiem a obrazem liczbowym jego wielkości oraz (2) występowanie co najmniej homomorfizmu między wskaźnikiem a indicatum

2. pomiar wg tzw. skal empirycznych dla wszelkich pozostałych wskaźników tj. tych, dla których w układzie SI nie istnieją odpowiednie jednostki i dla których utworzono indywidualne wzorce pomiarowe

Przykłady koncepcji miar (bądź jednostek miar) stosowanych w badaniach psychologicznych:

• najmniejsza dostrzegana różnica przyrostu bodźca

• kropla śliny

• mrugnięcie

• ilość słów wypowiedzianych w jednostce czasu

• ilość zdań z podmiotem „ja” w stosunku do wszystkich zdań

• zmiana średnicy źrenicy (mm/s)

• ilość cykli (skurczów/rozkurczów) mięśnia w jednostce czasu

• I.I.

• Odpowiedź (suma odpowiedzi) jednakowo punktowanych w kwestionariuszu

bezpośredni - gdy wynik jest wielokrotnością

odpowiedniej jednostki miary

POMIAR

pośredni - gdy wynik jest relacją (najczęściej stosunkiem

lub różnicą) przynajmniej dwóch wyników pomiarów

bezpośrednich

Skale pomiarowe w psychologii

System skal Stanley'a Stevensa zaproponowany w 1951 r.; obejmuje on 4 skale: nominalną, porządkową, przedziałową (interwałową), ilorazową; wyeksponowanie skal słabych, zastosowanie przetwarzania statystycznego wyraźnie wyprzedziło uzyskiwanie rzetelnych i sensownych danych pomiarowych;

Właściwości skali pomiarowej czyli konstelacji zasad przeprowadzenia konkretnego podziału dotyczą:

• istnienia lub nie wektora, czyli kierunku i charakteru uporządkowania

• jednostki pomiarowej

• podziałki

• zera

kryteria charakterystyki skal:

• nazwa

• funkcje

• opis właściwości

• kategoria zastosowanych liczb

• dopuszczalne operacje

• logiczne

• arytmetyczne

• statystyczne

• przykłady

funkcje Nazwa skali	Zaliczanie (ustalanie) liczebności	Porządkowanie (ustalanie kolejności)	Pomiar (ustalanie wielkości)
Nominalna (1)	+
Porządkowa (2)	+	+
Przedziałowa (3)	+	+	+
Ilorazowa (4)	+	+	+

1. A B C D E F G - opis właściwości

2. c e d a b gf - wektor




3. c e d a b gf - jednostka ; podziałka „0” lub bez zera
   
   
   
   
   
   
   
   
   
   
   
   
   
   





0 c e d a b gf - zero naturalne

c e d a b gf



















(4)

Nazwa skali	Kategoria zastosowanych liczb
Nominalna	Liczbowe symbole konwencjonalnie porządkujące
Porządkowa	Liczby naturalnie rangujące
Przedziałowa	Liczby naturalne
Ilorazowa	Liczny rzeczywiste

Nazwa skali	Dopuszczalne operacje logiczne i arytmetyczne
Nominalna	Równość; nierówność; tożsamość; zaliczanie elementów w podgrupach; proporcje; procenty; podziały logiczne
Porządkowa	Badanie relacji „większy niż”, „mniejszy niż”
Przedziałowa	Sumowanie; różnicowanie (porównywanie przedziałów)
Ilorazowa	Mnożenie; dzielenie (porównywanie stosunków)

Nazwa skali	Przykłady dopuszczalnych operacji statystycznych
Nominalna	Obliczanie: liczebności; modalna (dominanta); proporcje; procenty; test chi-kwadrat; korelacja punktowo-czteropolowa φ
Porządkowa	Obliczanie: powyższe oraz modalna; centyle; decyle; kwartyle; korelacja rang Spearmana; korelacja γ Kendalla, testy nieparametryczne
Przedziałowa	Obliczanie: wszystkie powyższe oraz średnia arytmetyczna; odchylenie standardowe; wariancja; korelacja r Pearsona; stosunek korelacyjny; testy parametryczne
Ilorazowa	Obliczanie: wszystkie powyższe oraz średnia geometryczna; harmoniczna; współczynnik zmienności

Nazwa skali	Przykłady
Nominalna	Numery telefonów; numery samochodów; numeracja zawodników na boisku; odpowiedzi w teście projekcyjnym; klasyfikacja profili psychometrycznych; typologia charakteru; temperamentu; zachowań
Porządkowa	Numeracja porządkowa na początku listy; rangi; wyniki surowe testów i kwestionariuszy; centyle
Przedziałowa	Czas względny (kalendarz), temperatura C, F, R; skale standaryzowane (steny, teny, staniny); skala Thurstone'a
Ilorazowa	Temperatura (K); długość; masa; czas bezwzględny (np. czas reakcji); skale psychofizyczne (jasności, głośności itp.)

Ogólne zasady korzystania ze skal:

1. Staraj się pracować na najsilniejszej skali przysługującej posiadanym wynikom

2. Dopuszczalne jest wykorzystanie skali słabszej, ale wiąże się to z utratą części informacji zawartej w wynikach

1

nazwa

POJĘCIE PSYCHOLOGICZNE

wskaźnik

FAKT PSYCHOLOGICZNY

Indicatum

FAKT PSYCHICZNY

Nazwa

(pojęcie teoretyczne)

Wskaźnik

(przedmiot badania)

Indicatum

(przedmiot poznania)

• obserwowanie faktu

• formułowanie sądu o właściwościach faktu

• nadawanie sądowi etykiety w postaci zdania

Zbiór wyników pomiarów

Właściwości faktów psychologicznych

1 kg

---