OŚWIECENIE W EUROPIE
WPŁYW PRZEMIAN GOSPODARCZYCH , SPOŁECZNYCH , NAUKOWYCH I FILOZOFII XVII w. NA KSZTAŁTOWANIE SIĘ KONCEPCJI ORAZ SYSTEMATYZOWANIE REFLEKSJI PEDAGOGICZNYCH W OKRESIE EUROPEJSKIEGO OŚWIECENIA
Czasy nowożytne kształtują się w drugiej połowie XVII w. i w XVIII w. Był to okres wzmożonej walki z ustrojem feudalnym oraz kształtowania się i wzrastania gospodarki kapitalistycznej . Już pod koniec XVI w. dokonała się rewolucja burżuazyjna w Holandii , w połowie XVII w. nastąpił wybuch rewolucji burżuazyjnej w Anglii , a około 150 lat później we Francji . Te duże dysproporcje w czasie podyktowane były szybszym rozwojem mieszczaństwa i produkcji manufakturowej w Anglii niż we Francji . Z państw , które miały największy wkład w dorobek epoki Odrodzenia , proces kapitalizacji został zahamowany jedynie we Włoszech . Wpłynęło na to głównie przeniesienie szlaków handlowych nad Morze Północne i Atlantyk , spowodowane opanowaniem przez Turków części Morza Śródziemnego (1453 r.) . Rozwój kapitalizmu w Holandii , a szczególnie w Anglii , przyspieszyły liczne wynalazki z dziedziny mechaniki i biologii , np. druku , prochu , odkrycie krążenia krwi w organizmie . Tak bardzo potrzebne rozwijającemu się kapitalizmowi badania naukowe w dziedzinie przyrodoznawstwa natrafiły jednak na przeszkody , a było to między innymi stare szkolnictwo humanistyczne i teologia .
Walka z feudalizmem we Francji była dłuższa niż w Anglii , ale w jej wyniku powstała bogata ideologia , która do dziejów kultury weszła pod nazwą Oświecenia . Ideologia Oświecenia była sumą doświadczeń walki politycznej z feudalizmem , walki ideologicznej z Kościołem i tradycją kultury antycznej i wreszcie zespoleniem dróg poznania rzeczywistości poprzez zmysły , doświadczenia i rozum , które to stanowisko reprezentowali Franciszek Bacon , Kartezjusz i John Locke .
Franciszek Bacon
(1561-1626)
Urodził się w Londynie jako syn lorda strażnika wielkiej pieczęci . Studiował w Cambridge , gdzie podobno zraził się do filozofii Arystotelesa , którą w obliczu współczesnych potrzeb gospodarczych i przemysłowych uważał za niepraktyczną i bezużyteczną . Po powrocie z podróży do Paryża zajmował się adwokaturą , był adwokatem generalnym , prokuratorem naczelnym , prywatnym doradcą królewskim , lordem strażnikiem pieczęci, lordem kanclerzem , miał tytuł wicehrabiego . Oskarżony o przekupstwo , został skazany na dużą grzywnę i uwięziony w Tower , zaś zwolniony po kilku dniach musiał usunąć się z życia publicznego . Całkowicie ułaskawiony przez króla resztę życia spędził w odosobnieniu , prowadząc badania i pisząc .
Filozofia Bacona została zapłodniona współczesnymi mu wynalazkami technicznymi , które zasadniczo zmieniały postawę człowieka w stosunku do świata i własnego życia . Wynalazki umożliwiały mu korzystanie z sił przyrody , a tym samym zmuszały go do jej poznawania . Bacon rozumiał , że poznawanie to , jeśli ma być skuteczne i służyć człowiekowi , musi być systematyczne i oparte na empirycznych badaniach przyrody .
Bacon podzielił poszczególne nauki na trzy grupy , zgodnie z trzema władzami duszy :
pamięci odpowiadała historia ludzi i zwierząt ;
wyobraźni - poezja i dydaktyka ;
rozumowi zaś filozofia .
Filozofię podzielił z kolei na :
filozofię pierwszą - nauka uniwersalna ;
filozofię drugą - jej przedmiotem jest Bóg , człowiek i przyroda .
Zadanie nauki i filozofii polegało na odkrywaniu i poznawaniu praw rządzących rzeczywistością i stosowaniu ich do celów praktycznych . Przez wiedzę Bacon chciał osiągnąć panowanie nad światem przyrody . Służyć miały do tego nowe wynalazki i środki , które przez poznanie przyrody miały poprawić materialne warunki ludzkiego życia i zapewnić człowiekowi konkretne szczęście . W ten sposób Bacon zwrócił uwagę na społeczną wartość nauki i przeciwstawił ją formalizmowi wiedzy scholastycznej .
Filozofia przyrody jest wg Bacona najważniejszą częścią filozofii i podstawą wszystkich nauk . Zapewnione przez nią poznanie musi być zgodne z rzeczywistością i wolne od wszystkich osobistych nastawień i uprzedzeń , oparte tylko na obserwacji i doświadczeniu . Dla osiągnięcia tego celu Bacon opracował nową metodę filozofowania :
negatywna - odnajduje i usuwa wszystkie źródła błędów , polega na przygotowaniu materiału ;
pozytywna - wskazuje środki wiodące do zdobycia systematycznej wiedzy o świecie przyrody , polega na eksperymencie i indukcji (dochodzenie do uogólnień i odnajdywanie prawidłowości) .
Opracował dla nauk przyrodniczych zestaw problemów , które należało rozwiązać za pomocą szczegółowych badań popartych doświadczeniami . Zaliczył do nich :
opracowanie sposobów przedłużenia życia ludzkiego ;
przywracanie młodości ;
leczenie chorób ;
pobudzanie wesołości u ludzi ;
wytworzenie nawozów sztucznych , uzyskiwanie nowych środków żywnościowych ;
kierowanie zjawiskami atmosferycznymi .
Bacon domagał się uniezależnienia nauki od wszelkich dogmatów i przyznania jej prawa do rzeczowych argumentów . Najbardziej niebezpiecznym przeciwnikiem nauki jest wg niego fanatyzm religijny . Wiedzę starożytną należało wg niego zastąpić wiedzą o przyrodzie , a przedmiotem teologii uczynić sprawy pozaziemskie . Uważał , że aby nauka mogła realizować program badań , a ludzie żyć i pracować uczciwie dla siebie i innych , należy oprzeć stosunki międzyludzkie na moralności świeckiej . Świecka nauka moralna, oparta na zasadzie społecznej aktywności każdej jednostki i jej użyteczności , powinna być wprowadzona do szkoły obok nauk przyrodniczych .
Przygotowując nową metodę i metodologię dla badań naukowych , Bacon chciał jednocześnie zapewnić im organizacyjną bazę materialną . Pragnieniom tym dał wyraz w Nowej Atlantydzie , utworze opisującym utopijne społeczeństwo na fikcyjnej wyspie Bensalem . Zwrócił tu uwagę na potrzebę zbiorowej organizacji pracy naukowej , od której uzależnia postęp nauki . Nowa Atlantyda w znacznej mierze przyczyniła się do zorganizowania Królewskiego Towarzystwa w Londynie , które otworzyło nowe możliwości dla badań naukowych w Anglii i stało się poniekąd wzorcem nowożytnej organizacji nauki .
Rene Descartes - Kartezjusz
(1596-1650)
Urodził się we francuskiej rodzinie szlacheckiej o tradycjach lekarskich . Ukończył kolegium jezuickie , gdzie wyróżnił się wynalezioną przez siebie matematyczną metodą dyskutowania oraz nabrał krytycznego przekonania o uprawianej dotąd filozofii . Studiował medycynę , prawo , matematykę i fizykę , napisał takie dzieła jak : Świat, czyli traktat o świetle (zarys kosmologii) , traktaty fizyczno - matematyczne : Dioptryka , Meteory , Geometria , różne publikacje filozoficzne .
Kartezjusz był nie tylko filozofem - teoretykiem , ale również badaczem , któremu nauka zawdzięcza niemało w zakresie przyrodniczych dyscyplin naukowych . Odznaczył się przede wszystkim w dziedzinie geometrii analitycznej i algebry . Od niego pochodzą teoretyczne podstawy nowożytnej optyki i teorii zjawisk meteorologicznych . Opracował maszynę do szlifowania szkieł przeznaczonych do teleskopów , zajmował się badaniem fizjologii oka , sposobami instrumentalnego doskonalenia wzroku , wykrył i sformułował prawo załamania się promieni świetlnych , analizował naturę zjawisk meteorologicznych i kosmosu , próbował wyjaśnić ruchy i procesy zachodzące w organizmach żywych .
Dla Kartezjusza wiedza była tożsama z umysłem i rozumem , który dzięki poznaniu wzbogaca się i nabiera mocy . Kartezjusz wiąże umysł ludzki jak najściślej z doświadczeniem i ze światem spostrzeżeń zmysłowych jako bazą , na której może się kształtować i rozwijać poznanie teoretyczne , wiedza i nauka . Matematyka i logika w jego rozumieniu nie mogą ograniczać się do dedukcji , bez uprzedniego wykorzystania danych indukcyjnych . Za pewnik można uznać tylko to , co człowiek potrafi sam zbadać rozumem i doświadczeniem . Metody badawcze stosowane w matematyce i fizyce można było , jego zdaniem , zastosować w naukach przyrodniczych oraz innych dziedzinach wiedzy . Droga badawcza powinna wieść od rzeczy prostych i jasnych do trudnych i złożonych . Problemy trudne należy poznawać częściami , by następnie , łącząc je , tworzyć pojęcia ogólne czyli syntezy . Etap poznawczy powinien kończyć się sprawdzeniem w praktyce .
Kartezjusz wysuwał na pierwszy plan dobrą metodę , tj. taką , która gwarantuje pozytywne rezultaty pracy szkolnej , pamiętając jednak o dostosowaniu odpowiedniej metody do etapu rozwoju , potrzeb i zainteresowań każdego ucznia z osobna. Obowiązkiem szkoły wg niego jest przede wszystkim rozwijanie samodzielnego myślenia uczniów . Zdolności umysłowe oraz inteligencja są dane przez naturę każdemu człowiekowi , każde więc dziecko nadaje się do kształcenia , a wyniki pracy nauczyciela zależą od metod , których szkoła używa .
John Locke
(1632-1704)
Angielski myśliciel , filozof , empirysta , który kontynuując przyrodnicze tradycje angielskie , wzbogacił je , pogłębił i twórczo rozwinął . Studiował w Oxfordzie , gdzie zniechęcił się do scholastyki i teologii , oddając się naukom przyrodniczym i medycynie . W czasie swojego życia pełnił różne funkcje urzędnicze , zajmował się polityką , podróżował po Europie , prowadził ożywioną działalność pisarską . Wydał wiele dzieł : traktaty filozoficzno - społeczne , rozważania pedagogiczne , listy o tolerancji , pisma o poglądach na filozofię religii .
Poglądy filozoficzne Locke'a :
Filozofia Locke'a przyjmowała za cel swych dociekań zbadanie źródła , pewności i granic ludzkiego poznania oraz podstaw i stopni wierzeń , mniemań i przeświadczeń . Pragnął on rozważyć zdolności poznawcze człowieka w zastosowaniu do przedmiotów , z którymi mają do czynienia , wyjaśnić metodą historyczną , jakimi drogami umysł ludzki dochodzi do tego , że zdobywa pojęcia o rzeczach i ustalić kryteria pewności ludzkiego poznania .
Locke ustalił znaczenie pojęcia „idea” - wg niego idea to tyle , co przedmiot myśli . Stwierdził też , że idee nie są wrodzone , umysł ludzki jest czystą kartą , nie zapisaną żadnymi znakami . Cały materiał dla rozumu i wiedzy bierze się w umyśle z doświadczenia . Idee są przedmiotami poznania , zaś poznanie to postrzeganie związku i zgodności albo niezgodności i przeciwieństwa między ideami .
Opierając się na swej teorii poznania , Locke podzielił nauki na trzy działy :
fizyka czyli filozofia naturalna - wiedza o rzeczach materialnych i duchowych , ich strukturze , własnościach i działaniu ;
etyka czyli filozofia moralna - nauka praktyczna ;
semiotyka czyli logika - nauka o znakach , którymi umysł się posługuje , chcąc rzeczy zrozumieć albo przekazać innym swoją o nich wiedzę .
Znaczenie filozofii Locke'a :
Locke jako pierwszy uczynił samo poznanie przedmiotem filozofii , krytycznie omówił jego podstawy , tworząc w ten sposób nową , gnoseologiczną dziedzinę filozofii . Wyprowadzając poznanie z doświadczenia i doświadczeniem je ograniczając , stał się twórcą nowożytnego empiryzmu . Jego empiryzm poznawczy znajdował zastosowanie w empiryzmie moralnym , którego wyrazem miał być utylitaryzm .
Ideologicznie Locke , mimo pozorów niekonsekwencji , zerwał z metafizycznym poglądem na świat i życie.
GŁÓWNE IDEE PEDAGOGICZNE I ICH TWÓRCY W OKRESIE EUROPEJSKIEGO OŚWIECENIA
ANGLIA - John Locke
(1632-1704)
W dziele Myśli o wychowaniu (1693) zawarł zasadnicze tezy swojej teorii wychowania i nauczania . Teoria wychowania jest budowana w oparciu o własne doświadczenia i wnikliwe badanie psychiki dziecka i jego rozwoju . Dzieło powstało dzięki krytycznemu stosunkowi do swych własnych przeżyć w latach szkolnych oraz dzięki bacznej obserwacji studentów i wychowanków . Myśli o wychowaniu nierozerwalnie łączą ze sobą zagadnienia trzech dziedzin wychowania : moralnego , fizycznego i umysłowego .
Odrzucił całkowicie teorię wrodzonych idei . Twierdził , że , duszę i umysł dziecka można kształtować dowolnie w procesie wychowania , ponieważ umysł człowieka to „tabula rasa” w chwili narodzin .
Domagał się całkowitej wolności sumienia i występował ostro przeciwko wszelkim próbom narzucania siłą jakichkolwiek poglądów czy wierzeń religijnych .
Dążył do powiązania pracy pedagogicznej z potrzebami życia . Powtarzał , że wiedza oderwana od życia , wpajana chłopcom przy pomocy kija i metody pamięciowej , nie przynosi żadnego pożytku .
Za główny cel wychowania moralnego uważał przyzwyczajanie chłopca do kierowania się zawsze rozumem, do stałej kontroli wszystkich czynów i pragnień . Zasady wychowania powinny być rozumne , nie opierać się na założeniach teoretycznych , lecz na znajomości wychowanka . Istotą wychowania powinna być nie tylko dyscyplina i podporządkowanie się autorytetom , ale także swobodny rozwój osobowości . System wychowawczy musi być oparty na pochwałach i naganach , a nie na karach cielesnych .
Przywiązywał bardzo wielkie znaczenie do wychowania fizycznego , od którego powinno zaczynać się proces wychowania już w najmłodszych latach . Kładł duży nacisk na przestrzeganie elementarnych zasad profilaktyki i dietetyki oraz na wyrabianie nawyków higienicznych . „ W zdrowym ciele zdrowy duch ! ”
Wykształcenie stawiał na ostatnim miejscu , daleko po wychowaniu moralnym i fizycznym . Zalecał naukę : języka ojczystego (czytanie , pisanie , stenografia) , potem francuskiego i łaciny (bez gramatyki , tylko konwersacja) , język grecki zalecał tylko tym , którzy mieli pracować naukowo ; zalecał też naukę geografii, arytmetyki , geometrii , chronologii , historii , astronomii , anatomii człowieka , prawa , nauk przyrodniczych , etyki , psychologii ; doradzał naukę wybranego rzemiosła (szczególnie ogrodnictwa lub stolarstwa) ; zachwalał naukę tańca , szermierki , jazdy konnej . Ten bogaty program nauczania był opatrzony zastrzeżeniem , że nauczyciel powinien ograniczyć się do podania tylko ogólnych informacji z wymienionych dziedzin . Zadaniem wychowania nie jest bowiem kształcenie specjalistów , lecz rozwój osobowości i myślenia . Cechą charakterystyczną jest to , że w programie nauczania brak niemal całkowicie tradycyjnych przedmiotów szkoły humanistycznej (np. greki , retoryki) .
Potępiał konsekwentnie całe wychowanie publiczne , stawiając znacznie wyżej od niego nauczanie prywatne w rodzinnym domu chłopca .
Metody nauczania wg Locke'a :
usunięcie wszelkiego przymusu , całkowita dobrowolność (błędnie!) , aktywizowanie , dążenie do wyrugowania nudy;
nauka języka bezpośrednio , metodą konwersacji ;
podawanie wiedzy stopniowo , zgodnie z chęciami dziecka i jego zainteresowaniami (łatwość , przystępność) ;
wyrobienie form zewnętrznego obcowania z ludźmi .
Ideał nauczyciela - wychowawcy :
człowiek mądry , wykształcony , głęboko moralny ;
musi rozumieć i umieć obserwować dziecko powierzone swej opiece ;
musi umieć dostosować metody nauczania i wychowania do zainteresowań dziecka ;
powinien oddziaływać na nie swym własnym przykładem .
Znaczenie dzieła Myśli o wychowaniu :
pozytywne :
ogromne znaczenie teorii pedagogicznej Locke'a dla ogólnego rozwoju teorii i praktyki pedagogicznej , opartej na znajomości psychologii dziecka ;
całkowity odwrót od tradycyjnej pedagogiki jako odbicie przekształceń społecznych w krajach zachodnich ;
wskazanie następnym pokoleniom celu wychowania ;
rozwój nowoczesnych metod nauczania , opartych na aktywizowaniu , budzeniu zainteresowania uczniów problemem , systematycznym i logicznym układzie i wzajemnym powiązaniu przedmiotów nauczania ;
nowe spojrzenie na wymagania stawiane rodzicom i nauczycielowi (rodzina środowiskiem , w którym zaczyna kształtować się charakter dziecka , rodzice powinni być konsekwentni , spokojni i poważni w stosunku do dziecka).
negatywne :
pogłębianie się różnic społecznych między przedstawicielami klasy uprzywilejowanej a członkami drobnego mieszczaństwa i ziemiaństwa ; ekskluzywność i elitarność teorii wychowania i nauczania ;
narzucenie opinii publicznej w Anglii problemu wyższości wychowania domowego nad wychowaniem szkolnym ; podniesienie autorytetu nauczyciela prywatnego , umożliwienie mu swobodnej pracy naukowej i literackiej przez zapewnienie warunków materialnych ;
wpływ na poglądy w zakresie szkolnictwa angielskiego aż po XX w. , szczególnie w kwestii tzw. kolegiów dla młodzieży bogatej , nacisk na wychowanie fizyczne i kształcenie głównie charakteru , nie umysłu .
CZECHY - Jan Amos Komeński
(1592-1670)
Był najwybitniejszym przedstawicielem dążeń i marzeń pedagogicznych okresu Oświecenia . Urodził się na Morawach w rodzinie należącej do sekty braci czeskich , którzy rozpoczęli swoją działalność od walki o realizację zasad pierwotnego chrześcijaństwa , głoszącego m.in. idee bezwzględnej równości ludzi . W miarę upływu czasu wyrzekli się wielu radykalnych haseł , pozostali im jednak wierni w dziedzinie oświaty , domagając się udostępnienia nauki przynajmniej w zakresie elementarnym wszystkim dzieciom , bez względu na ich pochodzenie i majątek . Ażeby ułatwić kształcenie się ogółowi młodzieży , bracia czescy usunęli całkowicie ze szkoły elementarnej łacinę i oparli nauczanie wyłącznie na języku ojczystym .
W takiej szkole elementarnej kształcił się Komeński , ucząc się czytania i pisania w języku czeskim , rachunków, katechizmu swojego wyznania oraz śpiewu . Do szkoły średniej zaczął uczęszczać dopiero w wieku 16 lat , dlatego też trafnie i ostro dostrzegał wszystkie braki ówczesnego nauczania :
sianie strachu wśród chłopców , bicie ich ;
wywoływanie nienawiści do literatury starożytnej i do wszystkich książek ;
stosowanie nieodpowiednich metod nauczania , przez co uczniowie marnowali dużo czasu na naukę ;
niejasne i zagadkowe przedstawianie problemów , stosowanie pustych i niepotrzebnych słów .
Te spostrzeżenia stały się jednym z powodów podjęcia przez Komeńskiego prac reformatorskich w dziedzinie wychowania.
W 20 roku życia wyjechał do Niemiec na studia teologiczne . Studiował w Herborn pod kierunkiem profesora Jana Alsteda, autora głośnej wówczas Encyklopedii powszechnej , która stanowiła wyraz zarówno jego głębokiej wiedzy , jak i postępowych idei wychowawczych . Przekonywała ona m.in. czytelników o konieczności zorganizowania w każdym kraju szkół elementarnych z ojczystym językiem nauczania . Pod wpływem Alsteda Komeński zainteresował się działalnością reformatorską szkolnictwa w Holandii , nowatorskimi pracami i ideami pedagogicznymi , naukami przyrodniczymi , astronomią. Spędził też pewien czas w Amsterdamie , potem udał się na dalsze studia do Heidelbergu . Po powrocie na Morawy pełnił przez kilka lat obowiązki nauczyciela , później zaś duchownego swojego wyznania i kierownika szkoły na terenie własnej parafii . W 1628 r. musiał opuścić Czechy (walka Habsburgów z braćmi czeskimi) i udał się do Polski .
Po przybyciu do Leszna objął Komeński obowiązki nauczyciela i zastępcy rektora w szkole Leszczyńskich . Praca ta jednak nie zadowalała go z powodu niskiego poziomu szkoły , przestarzałych metod nauczania i braku podręczników . Dlatego też chętnie uciekał do badań naukowych , które doprowadziły go do stworzenia własnego systemu wychowania . Pobyt w Lesznie odegrał ważną rolę w dorobku naukowym i pedagogicznym Komeńskiego , ponieważ zapewnił mu spokój potrzebny do pracy i zabezpieczył pod względem materialnym . Utrwalił też kontakty z postępową myślą naukową polską i zagraniczną , zwłaszcza angielską . Wszystkie najważniejsze dzieła Komeńskiego powstały właśnie w Lesznie .
Pragnąc ułatwić pracę nauczycielom i uczniom próbował przygotować encyklopedię , a ściślej zarys poszczególnych przedmiotów wykładanych w szkole . Interesowało go też zagadnienie ułatwienia nauki języka łacińskiego .
W tym czasie dokonał gruntownej rewizji poglądów na dydaktykę , wzorując się na dziełach Bacona . Celem swego życia uczynił wprowadzenie własnego systemu wychowania i pracy szkoły w codzienne życie pedagogiczne .
Rozpoczął od opracowania Dydaktyki w języku czeskim . Zwrócił się w niej z gorącym apelem do przyszłych władz czeskich o otoczenie staranną opieką dzieci i młodzieży oraz o zapewnienie warstwom plebejskim wykształcenia przynajmniej w zakresie elementarnym . Nawoływał do udostępnienia wykształcenia całej młodzieży, bez względu na jej płeć , pochodzenie społeczne i majątek .
Równocześnie z opracowaniem Dydaktyki czeskiej przygotował dla szerokiego koła działaczy politycznych i przyszłych organizatorów nowego życia w Czechach krótki memoriał o reformie szkolnictwa . Zawarł w nim następujące postulaty :
cała młodzież bez względu na stan majątkowy czy płeć powinna uczyć się nie tylko czytania i pisania , ale także znajomości tych wszystkich pożytecznych rzeczy, które mogą jej przynieść korzyści w dalszym życiu;
okres obowiązkowego uczęszczania do szkół powinien trwać 6 lat ;
młodzież najzdolniejsza powinna uczyć się następne 6 lat w szkole średniej , przygotowując się do studiów uniwersyteckich ;
jednym z głównych obowiązków państwa jest utrzymanie szkół wszystkich stopni .
Na podstawie ogólnych wskazań Dydaktyki czeskiej pragnął Komeński opracować dzieło pt. Pansofia (wszechwiedza), obejmujące całą dotychczasową wiedzę ludzką , które miało być przetłumaczone na większość języków świata i dzięki temu dostępne dla wszystkich ludzi na świecie . Dzieło miało być w zamierzeniu obrazem wszechświata i uwzględniać w odpowiedniej proporcji wszystko , co było , jest i będzie . Miała w skrócie przedstawiać dorobek uczonych wszystkich narodów , którzy pisali o rzeczach , materii , filozofii , prawach , mechanice i innych gałęziach wiedzy .
Postulaty i osiągnięcia Pansofii :
propagowanie bezwzględnego demokratyzmu , opartego na zasadzie absolutnej równości ludzi w dziedzinie oświaty ;
propozycja uniezależnienia od znajomości łaciny dostępu do wiedzy poprzez przetłumaczenie wszystkich ksiąg naukowych na języki poszczególnych ludów ;
propozycja zakładania wielu szkół we wszystkich miejscowościach danego kraju oraz wydania podręczników w językach ojczystych ;
propozycja kształcenia w szkołach elementarnych całej młodzieży , bez względu na ich pochodzenie społeczne ;
propozycja założenia w Londynie międzynarodowego kolegium uczonych , które przygotowałoby jednolite dla wszystkich szkół programy , opracowało podręczniki każdego przedmiotu oraz zajęłoby się ich tłumaczeniem na języki różnych krajów .
Komeński opracował też własny podręcznik języka łacińskiego dla uczniów szkoły średniej pt. Drzwi języków otworzone . We wstępie uzasadnił przyczyny wydania takiej książki nieużytecznością wykształcenia filologicznego w tradycyjnej formie . Odrzucił niemal zupełnie całą wiedzę filologiczno - gramatyczną ówczesnej szkoły humanistycznej , a na jej miejsce wprowadził obszerną naukę o świecie , przede wszystkim fizycznym . Lekcje podawały podstawowe wiadomości o początkach świata , stanowiące punkt wyjścia do informacji o powietrzu , wodzie , ziemi , ogniu , o kamieniach i kruszcach , o zwierzętach , ptakach i rybach , o drzewach i roślinach , a wreszcie o człowieku - jego ciele , pracy , organizacji życia osobistego i społecznego , cechach charakteru . Głównym celem nauczania stało się realne życie w swoich najróżniejszych przejawach .
Aby pomóc uczniom w ogóle nie znającym łaciny , Komeński wydał podręcznik wstępny pt. Vestibulum , który miał taki sam układ , jak Drzwi... , a nawet taką samą tematykę , tylko był opracowany bardziej przystępnie i przy użyciu znacznie mniejszej liczby słów . Później opracował też trzeci podręcznik do nauki łaciny dla uczniów już bardzo zaawansowanych .
Równocześnie opracował Komeński podręcznik fizyki , astronomii , a potem geometrii , kosmografii i historii powszechnej dla gimnazjum w Lesznie .
Ponieważ czeska Dydaktyka spotkała się z wielkim uznaniem , Komeński zaczął tłumaczyć ją na język łaciński , jednocześnie poprawiając ją , uzupełniając i rozszerzając . Ponieważ w łacińskim wydaniu Wielka dydaktyka nie miała już służyć wychowaniu mas czeskich , lecz być drogowskazem do zmiany systemu wychowania w różnych krajach Europy , usunął z niej wszystko , co nadawało jej charakter narodowy . W nowej , łacińskiej szacie Wielka dydaktyka przybrała międzynarodowy , ogólnoludzki charakter .
Założenia Wielkiej dydaktyki Komeńskiego :
wychowanie i nauczanie należy zaczynać niemal tuż po urodzeniu dziecka ;
szkoła musi uczyć jednocześnie rzeczy i języka ;
dzieci najpierw muszą dokładnie zrozumieć zagadnienie , a dopiero mogą uczyć się jego definicji czy związanej z nim reguły ;
metoda stopniowania - nauczanie powinno przechodzić powoli z jednego stopnia na drugi ;
zasada poglądowości - „Wszystko poglądowo , najpierw rzecz , a potem słowo .” - młodzież powinna badać rzeczy przy pomocy wszystkich zmysłów , nauki o rzeczach nie wolno prowadzić metodą werbalną ;
zrozumienie i utrwalenie w pamięci każdej lekcji powinno odbywać się na zasadzie przekazywania jej innym , np. opowiadania rodzicom czy uczenia innego kolegi ;
dydaktyka winna opierać się na znajomości rozwoju umysłowego dzieci , stosowaniu poglądowości , unikaniu przymusu i kar fizycznych , zachęcaniu dziecka do nauki przez opieranie się na jego własnych zainteresowaniach .
Organizacja i program wychowania wg Komeńskiego :
Młodość człowieka podzielił na cztery okresy 6-letnie :
szkoła macierzyńska ;
szkoła elementarna - obowiązkowa ;
szkoła średnia czyli łacińska , przeznaczona dla wszystkich zdolnych i chętnych do nauki chłopców ;
studia uniwersyteckie .
Kształcenie umysłu w jego systemie trwało 24 lata .
Bardzo ważne jest wychowanie przedszkolne , które Komeński nazwał szkołą macierzyńską . Napisał na ten temat obszerny traktat , uważany za pierwszą pedagogikę przedszkolną . Na główne miejsce wysunął w niej wychowanie fizyczne , obejmujące troskę matki o zdrowie dziecka , higienę odżywiania , ubiory oraz zabawy i ćwiczenia ruchowe . Omawiał też szczegółowo tryb życia kobiet ciężarnych , zalecając im dużo ruchu , spokój i racjonalne odżywianie się .
Na drugim miejscu stawiał wychowanie moralne , polegające na stawianiu dziecku przykładów dobrego postępowania, budzeniu w nim ambicji , wrażliwości na pochwały i napomnienia , uczeniu posłuszeństwa i szacunku dla starszych , cierpliwości w okresie niepowodzeń czy chorób , przyzwyczajaniu do pracy . Najprostszych elementów wiedzy należy uczyć dziecko już w pierwszych latach jego życia , pod warunkiem jednak , że będą one dostosowane do jego rozwoju psychicznego i możliwości poznawczych . Pierwsze wiadomości powinno dziecko zdobywać przy pomocy starannie dobieranych zabawek , które pobudzałyby jego twórczość i chęć działania , rozwijały fantazję . W miarę zwiększania się jego sił intelektualnych powinno przyswajać sobie wiadomości o otaczającym świecie oraz najprostsze elementy nauk , których będzie się uczyło w szkole . Głównym celem wychowania i nauczania przedszkolnego było przygotowanie dzieci do nauki szkolnej .
Aby szkoła mogła należycie przygotować uczniów do życia , musi mieć dobre podręczniki , dobrych nauczycieli i dobre metody nauczania . Codzienna jej praca powinna być tak zorganizowana , aby przypominała plac zabawowy . Szkoła musi uwzględniać skłonności młodzieży do częstego ruchu , niechęć do jakiegokolwiek przymusu , potrzebę życia towarzyskiego , współzawodnictwa i miłej , urozmaiconej pracy umysłowej .
Program szkoły elementarnej był najbardziej postępowy i światły w projekcie Komeńskiego . Kształcenie obejmowało: naukę czytania , pisania i rachunków , geometrię praktyczną , śpiew , naukę religii i moralności , ekonomię , politykę , historię powszechną , kosmografię (astronomię i geografię) , fizykę (życie przyrody, informacje o sztukach rzemieślniczych) . Program ten miał być w każdym szczególe dostosowany do realnych potrzeb życia .
Program nauczania szkoły średniej nie był już tak postępowy . Komeński usiłował połączyć wiedzę filologiczno - retoryczną z naukami przyrodniczymi . Do działu filologicznego wprowadził naukę czterech języków : łaciny , greki , języka hebrajskiego i ojczystego , ten ostatni uważając za najważniejszy . W szkole średniej nauczano przede wszystkim tych przedmiotów , które wchodziły w skład tradycyjnego trivium i quadrivium , wzbogaconych jednak o nowe treści . Do nich doszła nauka o przyrodzie (zoologia , botanika , geologia , anatomia) , podstawowe wiadomości z zakresu medycyny , rolnictwa i zjawisk fizycznych oraz geografia , etyka i historia powszechna . Szkoła średnia dawała wykształcenie o charakterze encyklopedycznym i stanowiła dobre przygotowanie do studiów wyższych , które powinny mieć , wg Komeńskiego , charakter zawodowy .
IDEE PEDAGOGICZNE FRANCUSKIEGO OŚWIECENIA
Encyklopedyści
Człowiek Oświecenia uważał za główne źródło swoich wiadomości wrażenia zmysłowe i rozum . Francja XVIIIw. stworzyła nową filozofię , łącząc w całość racjonalizm Kartezjusza i jego następców oraz empiryzm Locke'a .
Reprezentantami nowych prądów byli encyklopedyści . Byli oni materialistami , deistami , ateistami . Wszyscy byli fizjokratami , zwolennikami tworzącego się ustroju kapitalistycznego , dali podstawę ideologii burżuazyjnej, występowali przeciwko klerowi i ustrojowi feudalnemu .
Encyklopedyści to grono współpracowników , twórców Encyklopedii albo słownika rozumowego nauk , sztuk i kunsztów (1745), największego przedsięwzięcia naukowo - literackiego epoki Oświecenia , którzy postawili sobie za zadanie dokonanie przeglądu wszystkich dziedzin naukowych , umiejętności i sztuki ze stanowiska filozofii .
W skład zespołu redakcyjnego wchodzili m.in. :
Denis Diderot (1713-1784) - wszechstronny uczony , filozof , poeta matematyk i krytyk francuski , a przede wszystkim założyciel i redaktor Wielkiej encyklopedii ;
Jean le Rond d'Alembert (1717-1783) - francuski matematyk , bardzo twórczy umysł ;
Paul - Henri Dietrich von Holbach (1723-1789) - francuski intelektualista , zajmujący się chemią , fizyką , mineralogią i biologią ; jego wykształceniu przyrodniczemu towarzyszyła głęboka kultura filozoficzna ;
Klaudiusz Adrian Helwecjusz (1715-1771) - francuski materialista , filozof , pisarz ; ogromny wpływ na jego poglądy miało dzieło J. Locke'a o rozumie ludzkim ;
Jan Jakub Rousseau (1712-1778) - Szwajcar urodzony w Genewie , ale całe jego życie publiczne związane było z Francją , wybitny pisarz i filozof .
Wielka encyklopedia stała się „maszyną wojenną” burżuazji francuskiej w jej walce ideologicznej z monarchią i feudalizmem , stworzyła ideologię światopoglądową burżuazyjnego ruchu rewolucyjnego . Zdobywała zwolenników . Encyklopedyści odrzucali całkowicie scholastykę i wiarę w objawienie . Szerzyli natomiast wiarę w zdolności człowieka i jego możliwości poznania wszystkich praw natury , z których chcieli wysnuć wskazania , w jako sposób można zapewnić ludzkości szczęście . Kładli nacisk na naukę fizyki , kosmografii , astronomii , przyrody . Religię uznano za naukę szkodliwą , a filozofię w dawnym jej ujęciu za nieużyteczną .
Na gruncie nowych stosunków społeczno - ekonomicznych , które oddziaływały na formowanie się poglądów pedagogicznych , wyrósł naturalizm francuski . Wywodził się z angielskiego empiryzmu , który sztucznemu wychowaniu przeciwstawił wychowanie naturalne , oparte w zakresie rozwoju umysłowego na doświadczeniu . Wychowanie naturalne stawiało wyłącznie na rozum , uważany za jedyne źródło wiedzy i nauki . Odtąd celem wychowania była mądrość , dobroć , siła , umiarkowanie , miłość i przyjaźń . Hasło „Wszystko zgodnie z naturą” stało się podwaliną pedagogiki J.J. Rousseau , T.K.A. Helwecjusza , P.H.D. von Holbacha . Żądano zgodności procesu wychowania z naturą , poznawania osobowości ucznia i wychowanka . Pedagogika naturalistyczna wyodrębniła trzy kierunki , których przedstawicielami byli encyklopedyści :
antyintelektualny - J.J. Rousseau ;
materialistyczny sensualizm społeczno - moralny - T.K.A. Helwecjusz ;
skrajnie materialistyczny - P.H.D. Holbach (Niemcy) .
Jan Jakub Rousseau
J.J. Rousseau wyraził swe poglądy w książce pt. Emil czyli o wychowaniu :
Skrytykował cywilizację i kulturę stanową schyłku okresu feudalizmu . Nauki i sztuki zawdzięczają swoje narodziny błędom i namiętnościom ludzkim , rodzą zło , zbytek jednych za cenę ubóstwa drugich , mając więc wartość wręcz ujemną , nie przyczyniają się do szczęścia ludzi .
W oparciu o radykalizm demokratyczny zauważył przyczyny szkodliwych objawów , jakie towarzyszą rozwojowi nauk i sztuk . Skrytykował i potępił ustrój społeczny rodzący nierówność między ludźmi .
Stwierdził , że przez wychowanie nowych i lepszych ludzi można przygotować nową epokę prawdziwej kultury i sprawiedliwości społecznej .
Zadaniem wychowania jest przekształcenie każdego dziecka w pełnowartościowego i dojrzałego człowieka , który powinien stanowić użyteczną cząstkę społeczeństwa . Głównym celem wychowania jest przygotowanie człowieka do pełnienia przez niego społecznych i obywatelskich obowiązków .
Wychowanie powinno być naturalne , gdyż człowiek z natury jest dobry i to cywilizacja go wypacza . Swą teorię wychowania opiera na zasadzie : o ile rozum czyni nas ludźmi , to uczucie wiedzie nas przez całe życie . Wychowanie jest sztuką, w której potrzeba szczęścia , aby osiągnąć jej cel , polegający na wyrobieniu w dziecku przyzwyczajeń zgodnych z naturą . Bycie człowiekiem to najistotniejsza umiejętność . Ten jest najlepiej wychowany , kto potrafi znieść dobro i zło , które życie przynosi .
Obowiązek wychowania dziecka spoczywa na rodzicach , a przede wszystkim na matce . Dziecko powinno naprawdę mieć i kochać swój dom rodzinny . Ratunek dla dzieci z „zepsutych” domów upatrywał w wychowawcach , którzy mieli stać się przyjaciółmi dzieci , a nie tylko nauczycielami . Sprzeciwiał się zdecydowanie oddzieleniu funkcji nauczyciela od funkcji wychowawcy . Wnosił postulat gruntownego poznania dziecka przez wychowawcę i zwrócenia uwagi na odrębność psychiki dziecięcej .
Szczególne znaczenie przypisywał okresowi dzieciństwa , które wg niego trwa do 12 roku życia . Radził wychowywać dziecko na łonie natury na wsi , w dzieciństwie powinno być wolne od regularnej nauki , proponował dużo zabawy i ćwiczeń . Uważał , że nie należy przekonywać dziecka o obowiązku posłuszeństwa, lecz strzec go przed występkiem i błędami. Dzięki takiemu wychowaniu dziecko zdobywa poczucie uporządkowanej wolności, polegające na rozeznaniu między pragnieniami a możliwościami , na wprowadzeniu równowagi między siłą a wolą .
Wychowawca musi sam stać się człowiekiem i z samego siebie uczynić przykład dla wychowanka. Wychowanie moralne powinno ściśle odpowiadać wychowaniu umysłowemu , nie należy narzucać dziecku własnych myśli . Tworząc nowy system wychowania Rousseau uwzględnia poszanowanie praw dziecka ustalonych przez naturę .
Szczególnie ważny jest wiek od 12 do 15 roku życia (chłopięctwo) , kiedy następuje podawanie użytecznej wiedzy . Budząc w chłopcu ciekawość i zainteresowanie , wychowawca jest obowiązany tak nim kierować , aby mógł coraz lepiej rozumieć to , co wokół siebie dostrzega . Uczeń ma przede wszystkim widzieć rzeczy i myśleć konkretnie . Rousseau domaga się metod poglądowych w nauczaniu i wyrobienia u wychowanka samodzielności .
Z 16 rokiem życia należy zacząć wychowanie społeczne i ideowe . Przy nauczaniu chłopca należy rozwijać jego umysł , uczyć go czystej miłości , uświadamiać mu wartość szczerej przyjaźni , uczyć go kontrolowania i powstrzymywania swych namiętności , nie należy narzucać określonego poglądu na świat . U dziewcząt należy kształcić wdzięk , jasne myślenie i poprawne rozumowanie , powinna też orientować się w otaczającym świecie i przyrodzie .
Wychowanie wg Rousseau kończy się formalnie na założeniu przez młodych ludzi rodziny i wejściu w życie społeczne .
Klaudiusz Adrian Helwecjusz
K.A. Helwecjusz przywiązywał dużą wagę do wychowania , w reformie wychowania widział punkt wyjścia do zmian stosunków społeczno - politycznych . Dla niego wychowanie to nie tylko nauczanie szkolne , lecz całokształt wszelkich czynników oddziałujących na życie jednostki . Twierdził , że nie ma żadnych idei wrodzonych, człowiek jest całkowicie wytworem wychowania , tj. rozmaitych wpływów otoczenia . Skrytykował dotychczasowy model wychowania , obierając za cel poznanie człowieka i społeczeństwa . Głównym celem wychowania ustanowił szczęście człowieka , które zależy od otrzymanego wykształcenia i od praw regulujących życie społeczeństwa . Wychowanie trwa wg niego przez całe życie , szczególny nacisk kładł na rolę przypadku w życiu . Jest to teza potwierdzona przez niemal wszystkich materialistów , ich zdaniem „wychowanie wszystko może” .
Swoje poglądy na wychowanie i nauczanie przedstawił Helwecjusz w dwóch dziełach : O umyśle i O człowieku , jego zdolnościach umysłowych i jego wychowaniu . Widział przyszłość w świeckiej oświacie .
Dzieło O umyśle potępione zostało przez Królewską Radę Państwa , papieża i arcybiskupa Paryża , nawet Sorbonę , za „bezecną doktrynę materialistyczną” , za obalanie prawa naturalnego , za ateizm , za „niebezpieczne maksymy” (które zresztą podzielał Diderot) .
Paul - Henri Dietrich von Holbach
Paul - Henri Dietrich von Holbach , autor Systemu natury , za punkt wyjścia rozważań pedagogicznych przyjmował „rozmaitość organizacji fizycznej” , którą człowiek przynosi ze sobą na świat i która decyduje o jego indywidualności . Przyznawał jednak , że cechy wrodzone ulegają w życiu realnym modyfikacjom pod wpływem wychowania , sposobu życia i instytucji społecznych , które w znacznej mierze stwarzają człowieka .
Holbach uważał wychowanie za sztukę , za umiejętność praktyczną , która opiera się na wiedzy o świecie i znajomości fizjologii oraz psychologii człowieka , ale przede wszystkim na skuteczności działania . Jest to sztuka wpajania w ludzi od najmłodszych lat nawyków , poglądów i sposobów bycia przyjętych przez społeczeństwo . Głównym celem wychowania jest zbudowanie nowej moralności opartej na „uprawie umysłu” i przedstawiającej istotom rozumnym konieczność dobrych stosunków między ludźmi . Tego nie mogła dać moralność oparta na wychowaniu religijnym , stąd też Holbach był propagatorem wychowania świeckiego , laickiego .
Okres dzieciństwa powinien być szeroko wykorzystywany dla dokonywania doświadczeń i uczenia dziecka sposobów ich stosowania . Pod wpływem doświadczeń zacznie się w dziecku rozwijać rozum . Holbach nie przypisywał przyrodzie wartości wychowawczych . To ludzie , którym powierzono wychowanie , uczą sztuki stosowania ich wskazań , czyli rozwijają rozum wychowanka .
Od wychowania intelektualnego zależy całe życie uczuciowe człowieka oraz wola kierująca nim ku cnocie lub oddalająca od niej . Wychowanie przekształca naturę człowieka . Natura dostarcza wychowaniu surowca , a dopiero wychowanie , obyczaje narodowe i domowe , przykłady i wpływ otoczenia , nadają człowiekowi formę .
Błędy w poglądach pedagogicznych encyklopedystów :
zbytnie idealizowanie natury dziecka ;
przesadne żądania wychowania całkowicie nieskrępowanego i niekierowanego ;
niedocenianie wychowania umysłowego ;
błędna periodyzacja rozwoju dziecięcego ;
wsteczne poglądy na wychowanie i zadania kobiet .
REWOLUCJA SZKOLNA WE FRANCJI W XVIII w.
Zanim Francja przystąpiła do rozprawy z jezuitami , ludność miast usiłowała wpłynąć przyjaznymi wystąpieniami na poprawę ich pedagogiki . Domagano się , aby uwzględniono w spisie lektur kilku autorów francuskich , a nie tylko ograniczano się do literatury łacińskiej . Bezskutecznie zabiegano również o wprowadzenie do programu języka francuskiego , geografii oraz historii Francji . Charakterystyczną cechą tych wystąpień było dążenie do nadania wychowaniu charakteru narodowego . Ponieważ kierownictwo szkół jezuickich nie reagowało na przyjazne memoriały , społeczeństwo francuskie przeszło do ostrzejszej krytyki . Wysunięto przeciwko nim następujące zarzuty :
nadużywanie kar cielesnych (40 kijów) ;
propagowanie despotyzmu i przyczynianie się do utrwalenia niekontrolowanych rządów króla ;
szerzenie kosmopolityzmu ;
wpływanie na stosunki handlowe .
W konsekwencji tych zarzutów musiało dojść do zamknięcia szkół jezuickich . Pierwsza uczyniła to Portugalia w 1759 r. , zaś Francja uchwaliła rezolucję w 1762 r.
Rene de la Chalotais
Rene de la Chalotais , generalny prokurator bretoński , był pierwszym autorem wniosku na temat upaństwowienia szkół na terenie Francji . Przeprowadził szczegółową krytykę wychowania klasztornego . Obok zarzutów natury dydaktyczno - szkolnej wysunął przeciwko szkołom kościelnym szereg zastrzeżeń o charakterze politycznym i moralnym :
wychowywanie młodzieży w dewocji , która jest zaprzeczeniem prawdziwej pobożności ;
przyzwyczajanie wychowanków do praktyk religijnych , a brak wpajania im cnót moralnych ;
brak wyrabiania cnót narodowych ;
brak przygotowania do życia obywatelskiego ;
nie zaznajamianie z własnym społeczeństwem , ziemią , jej bogactwami , gospodarką kraju , przyrodą , dziełami sztuki.
Stwierdził , że nadzór nad szkołami musi sprawować państwo , a nie władza kościelna . Dążył do wyrównania proporcji w ilości kształconych ludzi w danych zawodach . Opracował świecki program nauczania , wprowadził naukę moralności , językiem wykładowym miała być nie łacina , a język ojczysty . Nad realizacją programu miał czuwać król przy pomocy specjalnej komisji .
Rolland
Innym wybitnym działaczem oświatowym był Rolland , prezydent parlamentu paryskiego , który opracował w 1768 r. Plan edukacji , w którym podał pełny zarys organizacji świeckiej oświaty francuskiej . Aby zapewnić szkołom odpowiedni nadzór pedagogiczny , zabezpieczyć jednolitość nauczania , dopływ sił nauczycielskich i odpowiednie programy , podzielił kraj na okręgi . Najwyższą władzą pedagogiczną miał być uniwersytet , przy którym radził zakładać seminaria nauczycielskie . Śmiałym jego postulatem była zasada , że „każdy powinien mieć możność otrzymywania oświaty odpowiedniej do jego stanu” . Znajomość zasad moralności , umiejętność czytania i pisania uważał za konieczną dla każdego człowieka . Powszechnością oświaty chciał objąć również kobiety .