Anna Słysz

Instytut Psychologii

Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

Rysunek jako technika diagnostyczno - terapeutyczna

Wprowadzenie

Diagnozowanie, zbieranie informacji na temat pacjenta, umożliwia każdorazowo podjęcie profesjonalnej, specyficznej interwencji psychologicznej, na przykład psychoterapii. Diagnozy dokonuje się przez cały czas trwania psychoterapii (Trzebińska, 2000). Co więcej, w terapii psychoanalitycznej - podkreślającej związek terapii i diagnozy - każda metoda badania (np. swobodne skojarzenia) jest jednocześnie metodą terapii (por. Paluchowski, 2001). Jednym z wielu źródeł informacji, jakie psycholodzy/psychoterapeuci biorą pod uwagę, jest niewerbalna ekspresja pacjenta w formie r y s u n k u, na dowolny lub zadany temat. Rysunek jest wykorzystywany przez psychologów klinicznych zarówno jako technika diagnostyczna (diagnoza problemu i zmian zachodzących pod wpływem terapii), jak
i terapeutyczna.

Niektórzy naukowcy określili metodę interpretacji sygnatur/symboli przedstawionych na rysunkach mianem frenologii XX wieku, nawiązując do XIX - wiecznej pseudonauki, teorii, według której na podstawie charakterystycznych wypukłości czaszki człowieka można wnioskować o jego osobowości, zdolnościach umysłowych i właściwościach psychicznych (por. Lilienfeld, Wood, Garb, 2001). Warto się zastanowić, czy uprawniona jest tak daleko idąca krytyka stosowania metod rysunkowych w diagnozie.

Przedmiotem niniejszego artykułu jest problematyka wykorzystania rysunku w diagnozie klinicznej oraz w psychoterapii. W pierwszej części przedstawię podstawowe metody interpretacji rysunków na zadany temat oraz problem diagnostyczności testów rysunkowych. Zaprezentuję także wyniki badań i sondaży przeprowadzonych przez amerykańskich badaczy, dotyczących wykorzystania wybranych metod projekcyjnych. W drugiej części krótko omówię funkcje rysunku psychoterapeutycznego. Ogólny problem, jaki chciałabym poruszyć brzmi: w jakim stopniu metody rysunkowe można uznać za skuteczną metodę diagnostyczno - terapeutyczną?

Wykorzystanie twórczości rysunkowej w praktyce diagnostycznej ma już wieloletnią historię. Pierwsze próby wykazania znaczenia rysunku w badaniu dziecka podjął Corcardo Ricci w 1887 roku (Sikorski, 1999). Za najpowszechniej stosowaną technikę
w diagnozowaniu dzieci uważa się r y s u n e k p o s t a c i l u d z k i e j (por. Tharinger, Stark, 1990). Rysunek ten znalazł początkowo zastosowanie w badaniu inteligencji. W latach 40-ych XX wieku zaczęto stosować analizę rysunków jako metodę projekcyjną w badaniu osobowości dzieci i młodzieży. Powstawały różne projekcyjne tematy rysunkowe: „Rysunek drzewa” (Koch, 1969/1997), „Dom - drzewo - człowiek” (Buck, 1948, za: Braun - Gałkowska, 1991), „Postać ludzka” (Machover, 1949, za: Braun - Gałkowska, 1991) i inne. Współcześnie rysunkowe metody projekcyjne należą do najczęściej stosowanych metod przez psychologów w praktyce klinicznej (por. Lubin, Larsen, Matarrazzo, 1984; Lubin, Wallis, Paine, 1971; Loutitt, Browne, 1947; Sundberg i in.; za: Tharinger, Stark, 1990).

Z kolei próbę metaanalizy związku między rysunkiem a interwencjami psychoterapeutycznymi podjęto po raz pierwszy w latach 20-ych XX wieku (Morgenstern, 1927, za: Wallon, Cambier, Engelhart, 1993). Jako technika diagnostyczna i terapeutyczna rysunek jest stosowany w psychoterapii indywidualnej, w systemowej terapii rodzinnej oraz w terapii grupowej. Rysunkiem posługują się przede wszystkim zwolennicy teorii psychoanalitycznych (Sikorski, 1999).

1. Wykorzystanie rysunku w diagnozie

Rysunek - jako badawcza metoda projekcyjna - jest stosowany przede wszystkim
w pracy z dziećmi, w celu uzyskania wglądu w wewnętrzne konflikty dziecka, jego obawy, sposób spostrzegania siebie i innych, charakter interakcji z członkami rodziny, jak również
w celu generowania hipotez ukierunkowujących dalszą diagnozę (Cummings, 1986, za: Tharinger, Stark, 1990).

1. Rodzaje analizy rysunków na zadany temat

Stosowanie metod rysunkowych wydaje się stosunkowo łatwe, natomiast interpretacja jest trudna i jej wartość w dużej mierze zależy od wiedzy, umiejętności i doświadczenia klinicysty. Każdy rysunek można poddać interpretacji formalnej i treściowej. A n a l i z a
t r e ś c i o w a odnosi się do takich treści rysunku jak: wygląd postaci, relacje między nimi, dodane przedmioty itp.; informuje diagnostę, jakie sytuacje wyzwalają u pacjenta lęk, poczucie zagrożenia, radość, poczucie bezpieczeństwa itp. Od strony f o r m a l n e j można analizować sposób rysowania, m. in. poziom staranności rysunku, grubość i siłę nacisku linii, symbolikę przestrzeni i symbolikę barw (Łaguna, Lachowska, 2003).

Biorąc pod uwagę charakter założeń, do których odwołuje się osoba interpretująca rysunki oraz kryteria oceny wyników, można wyróżnić analizę: opisową, psychometryczną
i projekcyjną (por. Łobocki, 2000). (1) W o p i s o w e j a n a l i z i e rysunków badacz kieruje się głównie ogólnym, subiektywnym wrażeniem, jakie wywołuje na nim dany rysunek; nie posługuje się szczegółowymi, precyzyjnymi czy obiektywnymi kryteriami.
(2) Praktyk opierający swoją analizę rysunków na wynikach badań
p s y c h o m e t r y c z n y c h, odwołuje się tym samym do bardziej szczegółowych kategorii, kryteriów oceny wyników (np. uwzględnia ilość przedstawionych szczegółów). Ten typ analizy umożliwia uzyskanie stosunkowo wysokiej diagnostyczności (ze względu na odpowiednie, stosunkowo wysokie współczynniki rzetelności i trafności tego testu). Na podstawie analiz statystycznych można jedynie ustalać odchylenia od normy dla wieku. Przykładem tak rozumianej analizy psychometrycznej jest wykorzystanie rysunku postaci ludzkiej do określenia poziomu rozwoju intelektualnego dzieci i młodzieży (por. Hornowski, 1982; Hornowska, Paluchowski, 1987). W tym przypadku uzasadnione jest określenie rysunku postaci ludzkiej mianem „t e s t u”, czyli obiektywnego, wystandaryzowanego, trafnego, rzetelnego i znormalizowanego narzędzia, wyposażonego w reguły obliczania wartości mierzonej cechy psychologicznej (Hornowska, 2001). Z kolei określenie "test"
w odniesieniu do rysunku interpretowanego opisowo lub projekcyjnie budzi wiele wątpliwości.

(3) A n a l i z a p r o j e k c y j n a opiera się na założeniu o istnieniu zjawiska projekcji, rozumianego - w szerokim sensie - jako sposób spostrzegania i reagowania na bodźce zewnętrzne uwarunkowany cechami osobistymi osoby spostrzegającej (Braun - Gałkowska, 1991). Innymi słowy, mechanizm projekcji polega na przenoszeniu treści, aspektów całej osobowości na materiał testowy (Łaguna, Lachowska, 2003). Hornowski (1982) porównał rysunki do zwierciadła, w którym odbijają się mocne i słabe strony osobowości autora rysunku. Tego typu interpretacja polega zazwyczaj na przyporządkowaniu określonych „sygnatur” (znaków), tj. kształtu czy wielkości danego elementu rysunku (np. części ciała), określonym cechom osobowości lub kategoriom zaburzeń psychicznych (Lilienfeld, Wood, Garb, 2001). Projekcyjna analiza rysunków jest najmniej rzetelna i trafna spośród rysunkowych technik badawczych (Łobocki, 2000). Opiera się częściowo na twierdzeniach psychoanalizy, a częściowo - na wynikach badań empirycznych, dających często sprzeczne rezultaty.

2. (Nie)diagnostyczność testów rysunkowych

Powstaje pytanie: czy można zatem wziąć podręcznik do danego testu, na przykład „Tablice do Testu Drzewo” (Koch, 1997) czy „Skalę ocen jakościowych według
K. Machover, F. Halpern i E. Hammera” (za: Hornowska, Paluchowski, 1987)
i przyporządkować znakom/symbolom poszczególne rodzaje zaburzeń czy cechy osobowości i na tej podstawie dokonać całościowego opisu osoby badanej? Na przykład Machover (1949, za: Tharinger, Stark, 1990) zakładała, iż osoby neurotyczne są prawdopodobnie bardziej skłonne do rysowania małych, drobnych postaci. Analiza wyników niektórych badań potwierdziła hipotezę o projekcji niepokoju w rysunku (niektóre wskaźniki to: duże białe przestrzenie, małe postacie, linie krótkie, słaba kreska) (Braun - Gałkowska, Steuden, 2003). Jednak wyniki niektórych badań nie potwierdziły wielu hipotez i nie pozwoliły na nadmierny entuzjazm w kwestii traktowania projekcyjnych metod rysunkowych na równi z innymi testami psychometrycznymi. Wobec tego nie ma podstaw do formułowania uogólnionych wniosków na temat trafności teoretycznej wszystkich technik projekcyjnych (por. Lilienfeld, Wood, Garb, 2002). Można wysunąć wniosek, iż „techniki projekcyjne nie są ani trafne, ani nietrafne, ale że są po prostu mniej lub bardziej trafne w zależności od celu i kontekstu diagnozy” (Lilienfeld, Wood, Garb, op. cit., s. 10).

Tak więc brakuje wystarczających dowodów trafności interpretacji polegającej na przypisywaniu symbolicznych znaczeń różnym elementom rysunków (np. wielkość głowy postaci, jej nóg itp.). Jest to ważny argument za tym, by do analizy i interpretacji rysunków podchodzić z większą ostrożnością niż do metod nieprojekcyjnych (por. Stemplewska-Żakowicz, 2004). W przypadku metod rysunkowych znak/symbol nie jest bezpośrednio powiązany ze swoim „desygnatem”. Odległość symbol - desygnat zdaje się być tak duża, że jest prawie niedostrzegalna. Gdzieś straciliśmy związek między desygnatem (symbolizowaną rzeczą) a symbolem (Goodman, Williams, 1998). W związku z tym błędem jest formułowanie twierdzeń diagnostycznych na podstawie pojedynczych elementów postaci w testach rysunkowych (Stasiakiewicz, 2003). Znak może mieć znaczenie dopiero w powiązaniu
z całością, do której należy (Cambier, 1973, za: Wallon, Cambier, Engelhart, 1993). Dlatego - z punktu widzenia diagnozy klinicznej - dużą przydatność może mieć c a ł o ś c i o w a ocena rysunku, nie oparta na jednoznacznym przypisywaniu sygnatur. Jak można sądzić, bez rysunku praktycy nie postawiliby wielu pytań, które pomogły im zbliżyć się do podstawowego problemu osoby badanej. Niemniej jednak wnioski wypływające z analizy rysunków wymagają każdorazowo sprawdzenia za pomocą innych, bardziej trafnych
i rzetelnych metod.

3. Mocne i słabe strony analizy rysunków na zadany temat

W kwestii stosowania technik projekcyjnych obserwuje się pewien paradoks, rozbieżność między nauką a praktyką: „Większość z nich, poddana ocenie psychometrycznej kiepsko zdaje egzamin. A mimo to cieszą się niesłabnącą popularnością w praktyce klinicznej” (Anastazi, 1982, za: Lilienfeld, i in., 2002, s. 9). Wyniki sondażu przeprowadzonego na ten temat w 1995 roku przez Amerykańskie Towarzystwo Psychologiczne wskazują, iż 80% klinicystów stosuje Rysunek Postaci Ludzkiej przynajmniej czasami (Lilienfeld, Wood, Garb, 2001; Watkins, Campbell, Nieberding, Hallmark, 1995, za: Stemplewska-Żakowicz, 2004). Rysunek - jako badawcza metoda projekcyjna - jest stosowany przede wszystkim w pracy z dziećmi, w celu uzyskania wglądu w wewnętrzne konflikty dziecka, jego obawy, sposób spostrzegania siebie i innych, charakter interakcji z członkami rodziny, jak również w celu generowania hipotez ukierunkowujących dalszą diagnozę (Cummings, 1986, za: Tharinger, Stark, 1990).

Dla porównania przytoczę dane z przeprowadzonych przeze mnie badań ankietowych. Wszyscy ankietowani przeze mnie psychologowie (13 osób) pracujący w poradniach psychologiczno - pedagogicznych odpowiedzieli, iż stosowane w diagnozie metody projekcyjne wzbogacają wiedzę, którą można zdobyć w inny sposób. Na pytanie, czy wykonując badania diagnostyczne wykorzystuje Pani/Pan następujące metody: Rysunek Człowieka, Test Drzewa, Test Rysunku Rodziny, Test Dom - Drzewo - Człowiek, uzyskałam następujące odpowiedzi (por. tab. 1):

Tab. 1. Stosowanie technik projekcyjnych przez klinicystów.

Techniki projekcyjne	Procent psychologów stosujących daną technikę przynajmniej czasami
Rysunek Człowieka	62%
Test Drzewa	54%
Test Rysunku Rodziny	92%
Test Dom - Drzewo - Człowiek	62%

Źródło: opracowanie własne.

Ankieta zawierała również następujące pytania: Jakie Pani/Pana zdaniem są mocne strony analizy rysunków na zadany temat?; Jakie Pani/Pana zdaniem są słabe strony analizy rysunków na zadany temat?; Jak Pani/Pan ocenia wartość diagnostyczną wymienionych metod projekcyjnych? Dane z ankiet zostały poddane analizie jakościowej polegającej na wyłonieniu kategorii odnoszących się do mocnych i słabych stron analizy rysunków na zadany temat. Wskazane przez ankietowanych mocne i słabe strony analizy rysunków pogrupowano w następujące kategorie:

a) słabe strony:

• niezadowalające parametry metodologiczne (nie spełniają ważnych kryteriów psychometrycznych): „brak obiektywności tych testów”, „brak normalizacji, standaryzacji; nie spełniają warunków metodologicznych”, „czasami niejasne
  i wykluczające się wzajemnie zasady interpretacji”, „nie zawsze odzwierciedlają rzeczywistości (stąd konieczność stosowania z innymi metodami)”, „trzeba je potwierdzić innymi metodami”, „...warto je wzbogacić o pytania”;

• problemy związane z interpretacją: „mogą wystąpić problemy z interpretacją u osób
  z mniejszym doświadczeniem zawodowym”, „przy mniejszym doświadczeniu zagrożenie nadinterpretacji”, „możliwość popełnienia błędów przez doszukiwanie się na siłę pewnych elementów”; „bardzo czasochłonna interpretacja”;

b) mocne strony:

• prosta procedura badania: łatwość w zastosowaniu, nie wymaga wiele czasu („krótki czas wykonania”);

• możliwość wzbogacenia wiedzy na temat osoby badanej: dostarcza materiału do interpretacji, „metody poszerzające informacje i wgląd w problemy diagnozowanych osób”, „pozwalają zauważyć sprawy, które nie są sygnalizowane np. w wywiadzie”, „wspierają, ukierunkowują diagnozę”, „rysunek ułatwia dotarcie do sfery bardziej osobistej, niejednokrotnie chronionej przez dziecko”, „pozwalają na ogólną ocenę stanu emocjonalnego dziecka, ocenę dojrzałości umysłowej”, „dotarcie do nieuświadomionych bądź słabo uświadomionych sfer funkcjonowania psychicznego”, „służą do celów diagnostycznych (ujawnianie ewentualnych konfliktów wewnętrznych, relacji uczuciowych, deficytów emocjonalnych, potrzeb, obrazu siebie itp.)”;

• ułatwiony kontakt z osobą badaną: „ułatwiają nawiązanie kontaktu”, „bywają czasem jedyną formą kontaktu z klientem (małe, wycofane dziecko)”, ”lepszy kontakt z dziećmi mającymi trudności z werbalizowaniem lub z opóźnionym rozwojem mowy”/ ”przydatność w przypadku badanych, z którymi utrudnione jest nawiązanie kontaktu słownego”, „badani chętnie je wykonują, nawet w przypadku trudności w kontakcie werbalnym - zahamowaniu”, „są bardzo przydatne w stosunku do dzieci młodszych”;

• redukcja napięcia emocjonalnego: „zmniejszają napięcie emocjonalne”, ”redukują napięcie związane z sytuacją badania”, „dzieci lubią rysować, więc chętnie podchodzą do zadania”, „wykorzystanie naturalnych, lubianych i akceptowanych przez dzieci i młodzież form aktywności - rysowania”, „powodują bezpieczne ujawnianie i odreagowanie emocji”.

Jak można zauważyć, dwie kategorie wskazujące na mocne strony analizy rysunków na zadany temat odnoszą się do specyficznego celu rysunku - jako źródła informacji o osobie rysującej. Dwie pozostałe są niespecyficzne dla rysunku jako metody diagnostycznej i ich wartość można scharakteryzować jako „terapeutyczną”. Na tej podstawie można by zaryzykować tezę, iż nawet wówczas, gdyby stosowanie rysunku w diagnozie nie wzbogacało znacząco wiedzy, którą można zdobyć w inny sposób (np. za pomocą wywiadu obserwacji itp.), to i tak warto je stosować ze względu na to, że ułatwiają nawiązanie kontaktu z osobą diagnozowaną.

2. Zastosowanie rysunku w psychoterapii

1. Funkcje rysunku

Sztuka jest wykorzystywana w terapii dzieci i młodzieży na różne sposoby. Rysunek pełni w psychoterapii dwie podstawowe funkcje. (1) Stanowi ś r o d e k e k s p r e s j i osoby badanej/pacjenta. Tworząc swoje prace rysunkowe dzieci ujawniają tłumione przez siebie emocje oraz intrapsychiczne konflikty. Mówiąc ogólnie, rysunek - jako wytwór - łączy
w sobie różne aspekty: myślowe, afektywne, wyobrażeniowe i percepcyjne. (2) Stanowi
formę komunikatu dla terapeuty - m a t e r i a ł o p i s o w y, pozwalający na interpretację, przeprowadzanie na bieżąco analizy zawartych w nim treści, co zostało częściowo omówione w punkcie 1. Obie funkcje powinny się wzajemnie dopełniać (Sikorski, 2002). Warto w tym miejscu podkreślić, iż rysunek ma swe uzasadnienie w terapii jedyne wówczas, gdy powstaje spontanicznie i samodzielnie (Sikorski, 1999).

Rysunek ma szczególne znaczenie w przypadku pacjentów, którzy nie chcą lub z jakichś powodów nie mogą wyrazić werbalnie swoich doznań i odczuć. Dotyczy to zwłaszcza dzieci, które są zahamowane, stawiają opór lub mają problem z kontrolą własnych emocji. Na przykład, kiedy próbuje się opisać namiętność lub ból, słowa nie wystarczają i może służyć do tego twórczość plastyczna (Goodman, Williams, 1998). Ale brak słownych etykiet opisujących przeżycia może wzbudzać z kolei niepewność. Dlatego można posłużyć się rysunkiem/sztuką, aby dostać się do treści, które trudno wyrazić słowami, a następnie użyć słów, by dotrzeć z kolei do treści zawartych w sztuce/twórczości plastycznej (Goodman, Williams, op. cit.). Rysunek można traktować jako pośrednik między treścią (przeżyć) trudną do zwerbalizowania (np. związaną z silnymi, nieprzyjemnymi emocjami) a treścią zwerbalizowaną. Werbalizacja owej „wtórnej” treści może z kolei redukować wcześniejszy niepokój czy lęk wynikający z braku kategorii określającej stan/przeżycia itp. Jest to szczególnie ważne w przypadku terapii dzieci, którym trudniej opisać własne przeżycia za pomocą słów.

Goodman i in. (op. cit.) porównuje terapeutyczną wartość rysunku do terapeutycznej wartości pisania, nawiązując do koncepcji Pennebakera. Pisanie o własnych przeżyciach może spotęgować zdolność pacjenta do ujawnienia i wyrażenia urazowego doświadczenia. Jak wynika z badań, osoby, które pisały o swoich urazowych doświadczeniach uzyskiwały wyższe wyniki na różnych wymiarach zdrowia psychicznego i fizycznego (Mishawa, 1995, za: Goodman, Williams, 1998). Można to wyjaśnić w następujący sposób: pisanie bądź rysowanie, jako proces semantyzacji, kodowania znaczeń i symbolizacji treści przeżyć psychicznych, prowadzi do „organizacji”, uporządkowania tych treści za pomocą przekładu/transformacji z doświadczenia emocjonalnego na lingwistyczne doświadczenie poznawcze. Projekcja może stanowić dla osoby badanej „medium”/narzędzie eksternalizacji właściwości psychicznych, zarówno przed diagnostą/terapeutą, jak i wobec siebie samej (funkcja katarktyczna, funkcja samopoznania) (por. Stasiakiewicz, 2003). Następuje symboliczna transformacja doświadczeń - urazowe doświadczenia są wyrażane i kodowane, a następnie przechowywane w innej formie. Rysowanie na konkretny temat pomaga ponadto naświetlić sfery konfliktów emocjonalnych, co może przyspieszyć osiągnięcie celów terapeutycznych. A podstawową zmianą, do której dąży się w psychoanalizie jest uświadomienie sobie przez pacjenta nieświadomych pragnień i emocji (Czabała, 1999). Służyć może temu rysunek, podobnie jak swobodne skojarzenia, które są wyrażane za pomocą innego kodu - werbalnego.

2.2. Relacja terapeutyczna

Niewiele jest opracowań charakteryzujących wpływ twórczości rysunkowej na poprawę stanu zdrowia psychicznego. Wiadomo, że terapia przez rysunek może być efektywna, gdy między pacjentem a terapeutą zachodzi dialog terapeutyczny (Sikorski, 2002). Sama relacja terapeutyczna jest istotnym czynnikiem leczącym w psychoterapii (Czabała, 2003). Rysunek jest czynnością wspomagającą inne środki ekspresji (werbalne, mimiczne i inne). Czasami stanowi czynność regresywną, która może ujawnić pojawienie się zjawiska przeniesienia (Wallon, Cambier, Engelhart, 1993). Terapeuta powinien cały czas towarzyszyć rysującemu. Przekazywanie pacjentowi odpowiedzialności może ułatwić osiągnięcie zamierzonych celów terapeutycznych (Czabała, op. cit.). Na skuteczność psychoterapii mają wpływ, między innymi, następujące zmienne opisujące relację terapeutyczną: zdolność pacjenta do otwarcia się, zaangażowanie i współdziałanie pacjenta (Czabała, 2003). Warto zauważyć, iż czynniki te mogą być także efektem wprowadzeniu do terapii rysunku.

Zakończenie

„Skuteczność” i zakres wniosków, które można wyciągnąć na podstawie analizy rysunków, zależy w dużej mierze od umiejętności, doświadczenia i klinicznej wiedzy interpretującego, a nie tkwi tylko potencjalnie w samej metodzie. Innymi słowy, jakość interpretacji bardziej zależy od kompetencji praktyka niż od przyjętej metody oceny. Dlatego ważne jest nie tylko poznanie zasad interpretacji, ale zdobycie doświadczenia (Braun - Gałkowska, 1991).

Metody rysunkowe są narzędziem szczególnie „narażonym” na błędne posługiwanie się nimi, wobec czego mogą być nieskutecznym, zawodnym narzędziem. Pragnę jednak podkreślić, iż analiza rysunków nie stanowi pseudoteorii (porównywalnej do frenologii) - choć „naiwnie”, nieprofesjonalnie stosowana może spełniać taką rolę. Interpretacja wymaga nie tylko fachowego przygotowania, ale także dużej rozwagi i intuicji (Sikorski, 1999). Stosowanie rysunku w diagnozie i psychoterapii nie może polegać na interpretacji systemu znaków czy symboli według ściśle określonych reguł (Sikorski, 2002).

Literatura

Braun - Gałkowska, M. (1991). Metody badania systemu rodzinnego. Lublin: Katedra

Psychologii Wychowawczej KUL.

Braun - Gałkowska, M., Steuden, S. (2002). Projekcja niepokoju w rysunku. W: M. Łaguna,

B. Lachowska (red.), Rysunek projekcyjny jako metoda badań psychologicznych
(s. 13 - 31). Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL.

Czabała, J. Cz. (2003). Znaczenie wyników badań naukowych nad psychoterapią dla praktyki

klinicznej. W: M. Fajkowska - Stanik, K. Drat - Ruszczak, M. Marszał - Wiśniewska

(red.), Pułapki metodologiczne w badaniach empirycznych z zakresu psychologii

klinicznej (s. 210-219). Warszawa: Wydawnictwo „Academica” SWPS.

Goodman, R., Williams, K. (1998). Talk, talk, talk, when do we draw?, American Journal of

Art Therapy, 37 (2).

Hornowska, E. (2001). Testy psychologiczne: teoria i praktyka. Warszawa: Wydawnictwo

Naukowe SCHOLAR.

Hornowska, E., Paluchowski, W. J. (1987). Rysunek postaci ludzkiej Goodenough - Harrisa.

Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM.

Hornowski, B. (1982). Badania nad rozwojem psychicznym dzieci i młodzieży na podstawie

rysunku postaci ludzkiej. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich -

Wydawnictwo.

Koch, Ch. (1997). Test Drzewa. Test rysunku drzewa jako metoda psychodiagnostyczna.

Warszawa: Wydawnictwo ERDA.

Lilienfeld, S. O., Wood, J. M., Garb, H. N. (2001). Co mówi ten obrazek. Świat nauki, 7.

Lilienfeld, S. O., Wood, J. M., Garb, H. N. (2002). Status naukowy technik projekcyjnych.

Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Łaguna, M., Lachowska, B. (red.) (2003). Rysunek projekcyjny jako metoda badań

psychologicznych. Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL.

Łobocki, N. (2000). Metody i techniki badań pedagogicznych. Kraków: Oficyna Wydawnicza

„Impuls”.

Oster, G., Gould, P. (1991). Rysunek w psychoterapii. Gdańsk: GWP.

Paluchowski, W. J. (2001). Diagnoza psychologiczna. Podejście ilościowe i jakościowe.

Warszawa: Wydawnictwo Naukowe „Scholar”.

Sikorski, W. (2002). Psychoterapia grupowa różnych pokoleń. Warszawa: Wydawnictwo

Akademickie „Żak”.

Sikorski, W. (1999). Rysunek jako pozawerbalna technika diagnostyczno - terapeutyczna.

Gestalt, 6, 3-9.

Stasiakiewicz, M. (2002). Diagnoza psychologiczna w poszukiwaniu homo projectivicus.

W: M. Łaguna, B. Lachowska (red.), Rysunek projekcyjny jako metoda badań

psychologicznych (s. 13 - 31). Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL.

Stemplewska-Żakowicz, K. (2004). O rzeczach widywanych na obrazkach i opowiadanych

o nich historiach. TAT jako metoda badawcza i diagnostyczna. Warszawa:

Wydawnictwo SWPS Academica.

Tharinger, D. J., Stark, K. (1990). A Qualitative Versus Quantitative Approach to Evaluating

the Draw-A-Person and Kinetic Family Drawing: A Study of Mood- and Anxiety

-Disorder Children, Psychological Assessment, 2 (4), 1040-3590.

Trzebińska, E. (2000). Ogólna charakterystyka przygotowania i przebiegu procesu

psychoterapii. W: L. Grzesiuk (red.), Psychoterapia (s. 109 - 137). Warszawa:

Wydawnictwo Naukowe PWN.

Wallon, Cambier, Engelhart (1993). Rysunek dziecka. Warszawa: WSiP.

Badania przeprowadzono w poradniach psychologiczno-pedagogicznych znajdujących się
w następujących miejscowościach: Łęczyca, Międzyrzecz, Kwidzyń, Kiekrz.

1

11

---