IKONOGRAFIA WEZWAŃ MARYJNYCH
I Niepokalane Poczęcie oraz Niepokalane Serce Najświętszej Maryi Panny
Podstawy teologiczne
1854 r. - papież Pius X ogłasza dogmat Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny (bulla Ineffabilis Deus) uznano, ze Bóg w swych planach Zbawienia zachował Maryje od Grzechu Pierworodnego ze wzgl. na przywilej Boskiego Macierzyństwa Podstawową przesłanką dla tego dogmatu była zapowiedź zwycięstwa nad szatanem z Księgi Rodzaju. Poprzez analogię Chrystusa jako Nowego Adama, Maryja staje się Nową Ewą.
W walce z szatanem nad którym Maryja odniosła zwycięstwo jest ona porównywana do mężnych niewiast Starego Testamentu: Judyty i Estery. W odniesieniu do Maryi bywała tez interpretowana alegoryczna księga Pieśni nad Pieśniami. Widziano w M. Oblubienice nieskalaną wśród niewiast na ziemi, wybrankę boskiego Oblubieńca.
M. jest antytypem Mądrości Bożej asystującej przy urządzaniu świata. M. od początku stworzenia była obecna w planach Boga. (Księga Mądrości)
M. należy do królewskiego rodu wywodzącego się z pnia Jeskego (Księga Izajasza)
Wizję Bramy wystawionej na wschód w księdze Ezechiela interpretuje się jako Dziewicę, która pocznie i porodzi Zbawiciela świata, który będzie światłem ludzkości.
Do wypowiedzi starotestamentalnych dotyczących Maryi nawiązują teksty ewangeliczne zwłaszcza mówiące o Zwiastowaniu. (Ewangelia św. Łukasza)
Nauka o Niepokalanym Poczęciu została sformułowana w przekazach Ojców Kościoła i z nich czerpały tradycje kolejnych wieków. Na soborze efeskim w poł V w. Ogłoszono dogmat o Maryi jako przeczystej i dziewiczej Theotokos. Pod koniec VII w, w Bizancjum obchodzono poczęcie Maryi przez Annę jako święto Zwiastowania św. Annie poczęcia Matki Bożej Rodzicielki. W czasie ikonoklazmu teologowie ze wschodu przybyli do Italii i tak nauka o Niepokalanym Poczęciu Maryi Panny przeniknęła na wschód. W ciągu X-XI w. zawędrowała do Irlandii (gdzie później rozwinął ją franciszkanin Jan Dunst Szkot Zbawiciel uchronił swą Matkę przed skutkami grzechu Adama i w pełni dopuścił ją do udziału w Odkupieniu) Z Irlandii święto Niepokalanego Poczęcia Maryi Panny przeniosło się do Francji a w XII w . znane było już w Niderlandach i krajach niemieckojęzycznych. W XV w, papież Sykstus IV w trzech konstytucjach wyłożył naukę o Niepokalanym Poczęciu i zatwierdził oficjum brewiarzowe ułożone przez Leonarda de Nogarola i Bernardyna de Bustirozpowszechnienie kultu. W 1661 r. papież Aleksander VII wydał bulle nakazującą celebrację święta Niepokalanego Poczęcia w dniu 8 grudnia. Wizerunki barokowe zwłaszcza w Hiszpanii opierały się prawdopodobnie na wizjach maryjnych Marii z Agredy, która je spisała i które doczekały sie wielu wydań. Ukazują one całe życie Najświętszej Maryi Panny od Jej Niepokalanego Poczęcia po Ukoronowanie Wniebowziętej na Królową nieba i ziemi. M. jest tu alegorycznie określana jako Miasto Boże. Wg tych wizji aniołowie mieli strzec, ochraniać i bronić Maryję przed wszelkim złem w czasie jej pobytu na ziemi.
Ewolucja ikonografii Niepokalanego Poczęcia
Najwcześniejsze przykłady związane są z tekstami apokryficznymi spotkanie przy Złotej Bramie (Protoewangelia Jakuba) - scena którą na przełomie X i XI w. ilustrowano święto Poczęcia Matki Bożej Rodzicielki. Na zachodzie sporadyczne przykłady już od XI w. * figura M. depczącej węża z kaplicy w Cremonie *kaplica pod wezwaniem Dziewicy Niepokalanej przy kościele Saint-Severin w Paryżu z XIII w. Spotkanie przy Złotej Bramie występowało też w dekoracji modlitewników francuskich (w paryskich Godzinkach z przełomu XV i XVI w. przy dacie 8 grudnia.)
Z cyklu scenicznych ilustracji żywota M. wywodzi sie przedstawienie siedzącej św. Anny trzymającej na kolanach stojącą postać Maryi (ilustracja do Godzinek o Niepokalanym Poczęciu XV/XVI w. Flandria)
W sztuce zachodniej zanim ukształtowała się odrębna ikonografia za ilustrację maryjnego dogmatu bezgrzeszności i uwolnienia od Grzechu Pierworodnego uznawano przedstawienia tronującej. Oraz Adoracji Dzieciątka w otoczeniu alegorycznych symboli zaczerpniętych z wezwań Litanii Loretańskiej.
Z grupy modlitewników francuskich i flamandzkich z XV/XVI w. A. Karłowska-Kamzowa wywodzi przedstawienie osobnego wizerunku stojącej M. bez Dzieciątka. (M. ubrana w błękitną suknie stoi ze złożonymi rękoma otoczona świetlistą glorią, która podtrzymują zastępy aniołów, ponad obłokami widnieje popiersie Boga Ojca wskazującego na szczególne wybranie M.)
Czasem aby zilustrować Niepokalane Poczęcie M. przedstawiano Drzewo Jessego w którego koronie ukazywano Niepokalaną M. wewnątrz kielicha kwiatowego (najczęściej lilii lub róży) Przedstawienie to wywodzi się z Księgi Izajasza. *witraż w ST-Denis, *przedstawienie występujące w miniatorstwie ,czasem Drzewo Jessego stanowi dekorację predelli ołtarzowej np. w kościele franciszkanów w Amiens. Czasem kompozycja Drzewa Jessego zostaje zredukowana do Joachima i Anny, z których piersi wyrastają gałęzie drzewa, w którego koronie widać kwiat lilii i Maryje. (Arbor Virginis zredukowane drzewo genealogiczne Maryi)
Istnieje ścisły związek ikonografii św. Anny z kultem Maryi Niepokalanej. Anna została włączona w Tajemnice Wcielenia Chrystusa przez Boże Macierzyństwo jej Córki. Kult św. Anny jako babci Jezusa podkreśla jej uczestnictwo w dziele Zbawienia. Potwierdzają te interpretację zachowane teksty modlitw.
Anna gravida - wizerunek brzemiennej Anny, widoczna maleńka M. w jej łonie. (częsty motyw w malarstwie książkowym z końca XV w.) Ołtarz w kościele karmelitów we Frankfurcie Niepokalane Poczęcie M. w formie dysputy teologów będących zwolennikami dogmatu. W centralnej niszy Anna gravida; na piersiach M. gołębica Ducha Św. Powyżej Bóg Ojciec z wersetem Tota pulchra… Po obu bokach niszy Dawid i Salomon wygłaszający sentencje. Przed ołtarzem wpatrzeni w obraz stoją lub klęczą papież Sykstus IV, bp Anzelm z Canterbury, św. Augustyn i teologowie karmelitańscy.
W XVI w. obraz Niepokalanej staje się autonomiczny. M. jako wybrana przez Boga Dziewica stoi na kolumnie ze złota pod baldachimem tempietto. Depcze skrzydlatego smoka, symbol szatana. Na pierwszym planie patriarchowie, prorocy, apostołowie ojcowie i doktorzy Kościoła oraz personifikacja Eklezji. (tzw. dysputa o Niepokalanym Poczęciu każda z postaci wygłasza określoną sentencję).
Wg A. Karłowskiej-Kamzowej jednoznaczne przedstawienie Niepokalanego Poczęcia pojawiło się dopiero w inkunabułach wydawanych na pocz. XVI w. M. stojąca ze złożonymi rekami, z rozpuszczonymi włosami. Nad Nią wśród obłoków popiersie Boga w koronie i z jabłkiem cesarskim jako atrybutem Jego władzy nad Wszechświatem. Między M a Bogiem wstęga z napisem z księgi Pieśni nad Pieśniami tota pulchra es amica mea et macula non est in te.
Immaculata czasem przybierała wygląd Niewiasty Apokaliptycznej.
W sztuce XVII-XVIII w. Maryja ukazywana była na obłoku na tle przestrzeni niebieskich, z asysta kilku aniołów lub niezliczoną liczbą putt. Nad jej głowa Gołębica ducha św. Wskazująca, że M. jest wybrana przez Boga.
W XVII w. oprócz zróżnicowanej ikonografii obrazów powstały oryginalne, ale enigmatyczne zbiory emblemów. Bardzo ciężkich do zrozumienia trzeba było być mega mądrym.
W 1. poł. XVII w. zaczęły pojawiać się kolumny zwieńczone figurą Maryi Niepokalanej. Noszą one tytuł M. Zwycięskiej. Powstawały w różnych okolicznościach, najczęściej jako wotum dziękczynne za ocalenie od zarazy, ochronę przed nawałą turecką lub wojskami szwedzkimi. (kolumna na placu przed bazyliką S. Maria Maggiore)
W XVII w. zaczęły zanikać popularne wcześniej przedstawienia. Pojawiły się autonomiczne kompozycje idealnej Immaculaty- Maryja bez Dzieciątka ze złożonymi na piersiach rękoma, otoczona glorią światła i aniołami wśród obłoków. Wykształciły się podstawowe atrybuty Niepokalanej: korona z dwunastu gwiazd, kula ziemska, wąż pod Jej stopami, półksiężyc.
W okresie potrydenckim pojawiły się traktaty malarskie zawierające dokładne wskazówki jak należy malować Niepokalaną. (młodą, piękną, o dużych oczach, kształtnych ustach i nosie, różowych policzkach, rozpuszczonych włosach, uduchowioną w białej świetlistej sukni haftowanej złotem, okrytą błękitnym płaszczem, otoczoną aniołami, niekiedy z lekko świetliście zaznaczoną obecnością Trójcy Św.)
W malarstwie XVII i XVIII w. przyjął się typ przedstawienia La Purrisima (Maryja bez Dzieciątka, szybująca w niebiosach, z gloria gwiazd nad głową, sierpem księżyca pod stopami oraz konturem kuli ziemskiej z wijącym się wężem na biegunie. Z obłoków wyłaniają się liczne zastępy aniołów wychwalające M.)
W malarstwie XIX i XX -wiecznym przyjęło się wyobrażenie Niepokalanej w nawiązaniu do objawień w Lourdes i w Fatimie - depczącej węża.
Ikonografie Niepokalanego Poczęcia spopularyzował w XIX w. tzw. cudowny medalik związany z widzeniami Katarzyny Laboure. ( Maryja bez Dzieciątka, z rozłożonymi rękami, od których wychodzą promienie symbolizujące jej wyjątkową rolę jako Pośredniczki łask. Jej głowę otacza aureola z gwiazd. Stoi na globie depcze głowę węża - symbol szatana.)
W sztuce polskiej temat Niepokalanego Poczęcia był obecny już od średniowiecza. Podobnie jak na zachodzie nie od razu ukształtowała się jednoznaczna ikonografia Niepokalanego Poczęcia. Początkowo w tej funkcji używane były wizerunki Niewiasty Apokaliptycznej, towarzyszącej ilustracjom wizji św. Jana. Jednak przedstawienia Niepokalanej od przedstawienia Niewiasty Apokaliptycznej różni się tym, ze Niepokalanie Poczęta przedstawiona jest bez Dzieciątka.
W okresie wojen polsko-tureckich występujący pod stopami M. księżyc interpretowano jako symbol zwycięstwa chrześcijan nad mahometanami.
Wśród wizerunków XVII-wiecznych związanych z rozwojem pobożności maryjnej w Polsce wyodrębnia się osobną grupę przedstawień: wewnątrz konturu symbolizującego M. jako naczynie wybrane, M. wśród obłoków, otoczona chórami świętych. Ponad nimi Trójca święta wskazująca na M jak w Tota pulchra…a kontur M. otaczają łacińskie napisy wychwalające M
Najbardziej triumfalnie przedstawiają niepokalana malowidła przedstawiające Jej apoteozę, z reguły na sklepieniach kościołów. W centrum malowidła klęczy na globie ziemskim M., otoczona aniołami prezentującymi oznaki Jej czystości i władzy. Anioł 3ma lilię, archanioł Gabriel z medalionem ze sceną Zwiastowania na piersiach 3ma zwierciadło, przedstawiciel Zwierzchności lub Panowań w koronie i gronostajowym płaszczu przynosi M. berło, a dwaj inni aniołowie koronę Królowej nieba i Królowej anielskiej. Uzbrojony anioł wskazuje M. zakonnikowi siedzącemu z księgą na kolanach i piórem ręku miedzy kolumnami iluzjonistycznej budowli. Jest to prawdopodobnie dunst Szkot któremu towarzyszy aniołek oglądający M. przez lunetę. Triumf Niepokalanej to przedstawienie wzorowane na popularnych w okresie renesansu i baroku uroczystych obchodach zwanych triumfami. Są to kompozycje zbiorowe, złożone z personifikacji cnót, przymiotów i wad oraz postaci historycznych, ilustrujących biblijne dzieje zbawienia z dodaniem przedstawicieli Kościoła.
Perykopa, fragment Pisma Świętego przeznaczony do czytania i objaśniania podczas danego nabożeństwa.
Theotokos- matka Boga
conceptio immaculata łac., niepokalane poczęcie.