System partyjny, układ wzajemnych powiązań między partiami politycznymi oraz zachodzące między nimi relacje, zasady i normy regulujące stosunki międzypartyjne oparte na mechanizmie współdziałania bądź rywalizacji w walce o władzę państw. Pojawienie się systemu partyjnego związane jest z rozwojem systemu parlamentarnego i wprowadzeniem powszechności prawa wyborczego.
System partyjny jest m.in.:
1. płaszczyzną konfrontacji programów partii politycznych i wymiany poglądów,
2. forum kształtowania opinii publicznej i kultury politycznej,
3. mechanizm wyłaniania i zmiany ekip rządzących oraz potwierdzania prawomocności (legitymizacji) istniejącej władzy państw.
Ze względu na liczbę legalnie działających partii, rozróżniamy systemy:
1. jednopartyjny - opiera się na zakazie działania innych partii, oprócz rządzącej (występował w państwach faszystowskich i komunist.),
2. dwupartyjny - tylko dwie partie spośród wielu legalnie działających, mają realne szanse zdobycia władzy (Wielka Brytania i USA),
3) wielopartyjny - trzy lub więcej partii ma możliwość wygrania wyborów i utworzenia rządów (np. Polska po 1989, Włochy, Belgia, Holandia). Cechą tego systemu jest brak partii mającej stałą przewagę, co może skutkować niestabilnością rządu. Dlatego partie, chcąc się ustrzec przed taką sytuacją, zawierają koalicje przed albo po ogłoszeniu wyników wyborów.
W ramach tego systemu występuje też:
a) system partii dominującej - przy istnieniu wielu partii, tylko jedna z nich jest zdolna do samodzielnego wygrania wyborów i utworzenia rządu mającego absolutne poparcie większości w parlamencie (Instytucjonalno- Rewolucyjna Partia Meksyku),
b) system kooperacji partii - wszystkie lub większość partii tego systemu podejmuje współpracę (np. Szwajcaria), najczęściej po wyborach,
c) system dwublokowy - walkę o władzę prowadzą dwa bloki partii politycznych, przy czym tylko jeden z nich ma szansę odniesienia zwycięstwa w wyborach, utworzyć rząd mając absolutną przewagę w parlamencie (w RFN z wyjątkiem lat 1966-1969, we Francji po 1962),
d) system rozbicia wielopartyjnego - nie ma w nim partii większościowej, która miałaby przewagę nad pozostałymi. Dlatego istnieje konieczność stworzenia koalicji, aby uzyskać niezbędną do efektywnego sprawowania władzy większość w parlamencie (np. Polska po 1989, Włochy). Powołany rząd na ogół nie ma legitymizacji społ.
Partia polityczna (z łaciny pars, partis - część), dobrowolna organizacja, reprezentująca interesy określonej grupy społecznej, zmierza do zdobycia lub utrzymania władzy państwowej w celu realizacji swojego programu politycznego.
Geneza partii politycznych sięga dawnych zgromadzeń stanowych, których członkowie łączyli się w koterie (grupy) arystokratokratyczne. Pierwsze tego typu partie powstały w XVII w. w parlamencie angielskim, torysi dali początek konserwatystom, a wigowie liberałom. W okresie rewolucji francuskiej pojawiły się kluby polityczne, które miały zalążki struktury organizacyjnej. Ich rozwój nastąpił podczas Wiosny Ludów. Pod wpływem upowszechnienia się prawa wyborczego w XIX w. zaczęły powstawać nowoczesne partie masowe.
Współcześnie w państwach demokratycznych partie polityczne pełnią kilka funkcji:
1) kształtują opinię społeczną, propagując programy partyjne;
2) wyborczą, budując program polityczny, selekcjonując kandydatów i organizując wybory;
3) rządzenia, realizowana jest przez partię, która wygrała wybory. Obsadza ona samodzielnie lub w koalicji z innymi partiami główne stanowisko w państwie. Natomiast partie, które wybory przegrały i nie weszły w skład koalicji, przechodzą do tzw. opozycji politycznej.
Partie polityczne ze względu na genezę oraz program można podzielić na: partie chadeckie, partie liberalne, partie komunistyczne, partie konserwatywne, partie socjaldemokratyczne oraz partie ultraprawicowe.
Status prawny partii politycznych w Polsce określa Konstytucja RP oraz ustawa o partiach politycznych z 1997. Zakazane jest istnienie partii politycznych odwołujących się do totalitarnych metod i praktyk działania nazizmu, faszyzmu i komunizmu oraz tych, których program lub działalność zakłada bądź dopuszcza nienawiść rasową i narodową, stosowanie przemocy w celu zdobycia władzy lub wpływu na politykę państwa.
Program polityczny, sformułowany przez partię polityczną lub ruch społeczno-polityczny zespół postulatów dot. kwestii społecznych, gospodarczych, ustrojowych i międzynarodowych.
Program polityczny zawiera wykaz proponowanych działań politycznych zmierzających do utrzymania lub zmiany istniejącego stanu rzeczy. W części wprowadzającej każdego programu politycznego zazwyczaj zaprezentowane są podstawowe założenia ideologiczne, do których odwołuje się dana grupa polityczna (partia, ruch), stają się one też w konkretnej sytuacji programem, np. jeśli jakaś partia propaguje ideologię konserwatywną głoszącą m.in. w sferze ekonomicznej koncepcję wolnego rynku, opowiada się więc ona za silnym, chroniącym własność prywatną państwem nie ingerującym w życie społeczeństwa (doktryna), natomiast programowym wyrazem tych idei jest zapowiedź, że w ciągu 6 lat zostaną zniesione wszelkie dotacje socjalne. Program jest więc uszczegółowioną doktryną opierającą się na określonej ideologii.
Doktryna (z łaciny doctrina - nauka),
1. ogół spójnych poglądów, założeń, twierdzeń i przekonań, będących podstawą koncepcji, np. naukowej, religijnej, gospodarczej, politycznej itp.;
doktryna polityczna - uporządkowany zespół teoretycznych poglądów (np. partii politycznych) dotyczących społeczeństwa i państwa, zawiera wskazania praktyczne (metody) realizacji tych poglądów, a także zagadnienia z zakresu władzy, prawa, ustroju państwa, np. ideologia faszyzmu znalazła swój wyraz w doktrynie faszyzmu niemieckiego (hitleryzmie) czy marksizm-leninizm był podstawą doktryny politycznej J. Stalina (stalinizm);
2. zespół poglądów dotyczących polityki wewnętrznej i zagranicznej państwa, np. formalna wypowiedź każdego prezydenta USA prezentowana na początku kadencji - doktryna J. Cartera, R. Reagana, B. Clintona; również długoterminowa polityka państwa wobec jakiegoś znaczącego problemu (np. doktryna L. Breżniewa).
Ideologia (z greckiego idéa - wyobrażenie, lógos - słowo, nauka), zbiór idei, poglądów i przekonań opisujących rzeczywistość oraz zawierających jej ocenę i zasady postępowania grup, ruchów społecznych i partii politycznych. Ideologia tworzy obraz świata istniejącego i prezentuje wizję przyszłości.
W skład ideologii wchodzą koncepcje filozoficzne, ekonomiczne, prawne, etyczne, religijne. Ideologia określa wartości i cele, które mają uzasadniać działania polityczne. Nie zawiera wskazań teoretycznych i praktycznych, jak osiągnąć cel, te bowiem znajdują się w doktrynach i programach politycznych.
Współcześnie uznaje się, że ideologia jako forma świadomości społecznej ściśle związana jest z powstaniem masowych partii i ruchów politycznych XIX w. Stąd też ich nazwy oparte są na kryterium ideologicznym, np. partie komunistyczne, socjaldemokratyczne, konserwatywne, liberalne, chrześcijańsko-demokratyczne.
Torysi, Tories, Tory Party, angielskie stronnictwo polityczne założone w 2. połowie XVII w., grupujące zwolenników nienaruszalności praw dziedziczenia tronu (popierających sukcesję Jakuba II), wywodzących się z arystokracji, zbliżonych do kół dworskich i Kościoła anglikańskiego. Opozycyjne wobec partii wigów. W czasie rewolucji angielskiej (1688-1689) torysi wystąpili wspólnie z wigami przeciw Jakubowi II.
W nowo powstałym systemie politycznym utworzyli partię opartą głównie na ziemiaństwie, reprezentującą konserwatywne poglądy religijne i społeczne. Po objęciu tronu przez dynastię hanowerską (1714) w opozycji, wielu przywódców emigrowało. Po 1760 stronnictwo zbliżyło się do dworu Jerzego III. W 1783 zreorganizowane przez W. Pitta młodszego, objęło władzę i sprawowało ją do 1830. Od 1834 zreorganizowana przez R. Peela, Partia Konserwatywna, nazywana nadal potocznie t.
Wigowie, Whigs, Whig Party, angielskie stronnictwo polityczne działające w XVII-XIX w., przeciwnicy torysów. Ugrupowanie skupiające przeciwników katolickiego księcia Yorku (późniejszy Jakub II), domagające się pozbawienia go prawa do sukcesji tronu angielskiego. Dążyli do uzyskania gwarancji swobód obywatelskich i tolerancji wobec protestanckich dysydentów oraz supremacji parlamentu nad władzą królewską.
Popierani przez część arystokracji, burżuazję miejską i dysydentów przez długi czas pozostawali decydującą siłą polityczną (m.in. R. Sir Walpole). Dzięki rewolucji angielskiej 1688-1689 wprowadzili w Anglii monarchię konstytucyjną ograniczoną kompetencjami parlamentu. 1714 przyczynili się do wprowadzenia na tron angielski dynastii hanowerskiej.
1762 odsunięci od władzy przez Jerzego III, odzyskali ją w 1830 (lord Ch. Grey). 1832 przeprowadzili parlamentarną reformę wyborczą. Rządzili z niewielkimi przerwami aż do 1866 (gabinety lordów: W. Melbourne'a, J. Russella, G. Aberdeena i H.J. Palmerstona), mając poparcie części polityków liberalnych i radykalnych. W latach 60. XIX w. weszli w skład Partii Liberalnej.
Prawo wyborcze, zespół uprawnień wyborczych przysługujących każdemu obywatelowi oraz ogół zasad regulujących powoływanie wybieralnych organów państwowych i samorządowych (np. prezydenta, Sejmu, Senatu, rad gmin) zawartych w konstytucji i ordynacjach wyborczych.
Rozróżnia się czynne i bierne prawo wyborcze.
W Polsce czynne prawo wyborcze, czyli prawo wybierania mają osoby posiadające obywatelstwo polskie, które do dnia wyborów ukończyły 18 lat, osoby pozbawione praw publicznych prawomocnym orzeczeniem sądu. Nie mają tego prawa osoby pozbawione praw wyborczych orzeczeniem Trybunału Stanu oraz ubezwłasnowolnione całkowicie lub częściowo prawomocnym orzeczeniem sądu z powodu choroby psychicznej lub niedorozwoju umysłowego.
Bierne prawo wyborcze, czyli prawo wybieralności ma każdy obywatel polski, któremu przysługuje prawo wybierania (czynne prawo wyborcze), stale zamieszkuje przez co najmniej 5 lat na terytorium Polski oraz ukończył do dnia wyborów 21 lat w przypadku wyborów do Sejmu, 30 lat do Senatu i 35 lat, jeżeli ubiega się o urząd prezydenta.
Doniosłe znaczenie mają postanowienia praw wyborczych sformułowane w 4 podstawowych zasadach: powszechności, równości, bezpośredniości i tajności.
Powszechność oznacza, że czynne i bierne prawo wyborcze mają wszyscy dorośli obywatele, którym prawo nie zabrania wzięcia udziału w wyborach.
Równość polega zarówno na przyznaniu każdemu obywatelowi 1 głosu, jak i na nadaniu każdemu głosowi takiej samej siły.
Bezpośredniość oznacza, że wyborca osobiście głosuje (bez żadnego pośrednictwa) na kandydatów lub partię.
Zasada tajnego głosowania rozumiana jest jako możliwość podjęcia przez wyborcę decyzji w warunkach zachowania tajemnicy.
W zależności od metody ustalania wyników wyborów wyróżnia się dwa systemy wyborcze:
1) większościowy - w okręgach jednomandatowych, kandydat musi uzyskać więcej głosów niż inni (w Polsce formuła taka stosowana jest przy wyborach do Senatu);
2) proporcjonalny - w okręgach wielomandatowych dokonuje się rozdziału mandatów między konkurujące listy proporcjonalnie do odsetka uzyskanych głosów; ustalenie podziału mandatów dokonuje się (np. w Polsce) w arytmetycznym systemie d'Hondta. Z systemem proporcjonalnym wiąże się tzw. lista państwowa. Przedłożona jest ona przez partie, które zarejestrowały listy okręgowe w co najmniej połowie okręgów (w Polsce takich mandatów jest 69). Wyborcy głosują więc na jedną z list okręgowych oraz na jedną z list państwowych. W celu uniknięcia niedogodności tego systemu wprowadza się też tzw. progi (klauzule) zaporowe - mandaty przyznawane są tylko tym listom, które w skali kraju przekroczyły pewien procent poparciam, np. w polskim parlamencie reprezentowane są tylko partie, które zdobyły co najmniej 5% głosów, dla koalicji wyborczych bariera ta wynosi 8%, natomiast w podziale miejsc z list ogólnopolskich uczestniczą ugrupowania, które przekroczyły 7%.
System wyborczy, procedura ustalania wyników wyborów poprzez przeliczanie liczby oddanych głosów na poszczególne partie (lub kandydatów) w uzyskane przez nie mandaty.
Wyróżnia się dwa podstawowe systemy wyborcze:
1. większościowy - mandat zdobywa ten spośród kandydatów, który uzyskał więcej głosów niż inni.
Występuje on w postaci:
a) system wyborczy większości bezwzględnej, warunkiem wyboru jest otrzymanie przez kandydata więcej niż połowy wszystkich ważnych głosów w okręgu wyborczym, w Polsce obowiązuje w I turze wyborów prezydenckich,
b) system wyborczy większości względnej, mandat otrzymuje ten kandydat, który uzyskał większą liczbę głosów niż inni (w tym systemie przeprowadzane są wybory do Senatu RP),
2. system wyborczy proporcjonalny - stosowany w okręgach wielomandatowych, polega na tym, że rozdziału mandatów pomiędzy partie (lub ugrupowania) dokonuje się proporcjonalnie do liczby (odsetka) uzyskanych przez nie głosów (np. wybory do Sejmu RP). Podział mandatów ustalany jest wg metody d'Hondta bądź Sainte-Lague.
Zastosowanie systemu wyborczego proporcjonalnego wiąże się często z istnieniem list państw. oraz tzw. progów wyborczych.
Program wyborczy, dokument uchwalony przez zjazd delegatów partii politycznej biorącej udział w wyborach, zawiera główne jej cele i zamierzenia.
W programie wyborczym zawarte są oceny sytuacji wewnętrznej kraju i problematyki międzynarodowej, informacje o planowanych przedsięwzięciach po wygranych wyborach.
W programie wyborczym występują 2 elementy:
-emocjonalny, który ma zjednać jak najszersze grono potencjalnych zwolenników z wszystkich środowisk społecznych (głoszone są np. hasła typu - demokracja, sprawiedliwość, równość);
-racjonalny, odwołujący się do intelektu, zdrowego rozsądku wyborców, ich oczekiwań wynikających z bieżących potrzeb społecznych i gospodarczych (np. dokończymy prywatyzację, przeprowadzimy reformę szkolnictwa i samorządu terytorialnego).
Podczas wyborów prezydenckich, oprócz podstawowych celów i zamierzeń kandydata, eksponuje się jego cechy i walory osobiste np. kompetencję, znajomość języków, doświadczenie polityczne, prawdomówność, zdolność do podejmowania trafnych decyzji itp.