Imię i nazwisko: ..........................................
Anioł, szatan, duch - goście z zaświatów w literaturze. Omów funkcjonowanie motywu na wybranych przykładach
Literatura podmiotu
Bułhakow Michaił, Mistrz i Małgorzata. Przekł. Andrzej Drawicz, Wrocław, Wydawnictwo Dolnośląskie, 1995. ISBN 83-7023-481-X.
Goethe Johann Wolfgang, Faust. Przekł. Feliks Konopka, Warszawa, PIW, 1993. ISBN 83-06-02234-3.
Herbert Zbigniew, Siódmy anioł. W: Herbert Zbigniew, Poezje, Warszawa, PIW, 1998. ISBN 83-06-02667-5.
Mickiewicz Adam, Dziady cz. III, Kraków, Wydawnictwo Literackie, 1998. ISBN 83-08-02805-5.
Shakespeare William, Hamlet. Przeł. Maciej Słomczyński, Kraków, Wydawnictwo Literackie, 1999. ISBN 83-08-02876-4.
Wyspiański Stanisław, Wesele, Warszawa, WSiP, 1993. ISBN 83-02-05071-7.
Literatura przedmiotu
Ługowska Jolanta, Skawiński Jacek (red.), Anioł w literaturze i w kulturze, Wrocław, Oficyna Wydawnicza Atut, 2004. ISBN 83-7432-001-X, s. 4-26.
Rudwin Maximilian Josef, Diabeł w legendzie i literaturze. Przeł. Jacek Illg, Kraków, Wydawnictwo Znak, 1999. ISBN 83-7006-873-1, s. 1-20.
Hasła: Anioł, Szatan, Duch. W: Drabarek Barbara, Falkowski Jacek, Rowińska Izabella, Słownik motywów literackich, Warszawa, Wydawnictwo Kram, 1998. ISBN 83-86075-72-4.
Ramowy plan wypowiedzi
Określenie problemu: Literatura przedstawia najrozmaitsze postacie aniołów, diabłów i duchów. Ich kreacje często zgodne są z tym, co przekazuje wiara i kultura, czasem są zupełnie fantastyczne i zaskakujące. Ci goście z zaświatów to istoty nieodgadnione, stąd są one częstym źródłem dociekań pisarzy i poetów.
Kolejność prezentowanych argumentów (treści):
anioł w wierszu Zbigniewa Herberta Siódmy anioł
anioł w Dziadach cz. III Adama Mickiewicza
szatan w Fauście Goethe'go
szatan w Mistrzu i Małgorzacie Michaiła Bułhakowa
duch w Hamlecie Williama Shakespeare'a
duchy w Weselu Stanisława Wyspiańskiego
Wnioski
zainteresowanie postacią anioła, diabła i ducha znane jest od wieków
goście z zaświatów od zawsze stanowili zagadkę i tajemnicę, a przez to wzbudzali ogólną ciekawość, również wśród artystów
literatura przedstawia te motywy w różnych funkcjach i w różny sposób, nie istnieje ustalony schemat wizerunku tych postaci
postacie aniołów, diabłów i duchów stanowią inspirację dla twórców literatury
Materiały pomocnicze
Aneks z wyborem cytatów
Tekst prezentacji
Czy anioły istnieją naprawdę? Kim jest diabeł i jak wygląda? A duchy? Czy to jedynie nasza wyobraźnia?
Anioły zazwyczaj kojarzone są z postaciami w bieli otoczonymi blaskiem, są trochę podobne do elfów. Podobno towarzyszom nam na co dzień i, jeśli tylko pragnie się tego bardzo, można wyczuć ich obecność. A diabeł? Gdzie jest? W piekle? Jak wygląda? A duchy? Kto je widział? Czy naprawdę istnieją? A jeśli tak, to z jakiego powodu błąkają się po ziemi?
Te pytania człowiek zadaje sobie od dawien dawna i wciąż szuka na nie odpowiedzi. O istnieniu diabła, aniołów i duchów wiemy niemal od zawsze, ale tak naprawdę nie mamy pewności co do ich istnienia i nie wiemy jak właściwie oni wyglądają.
Od dawna również pojawiają się najprzeróżniejsze wizerunki diabła, aniołów i duchów, a każdy z nich jest swoistym poszukiwaniem prawdy o tych nieziemskich postaciach. Dowodem na owe poszukiwania prawdziwego wizerunku diabła, anioła i ducha są dzieła literatury i sztuki, artyści bowiem od zarania dziejów odnajdywali inspirację w tym, co nieodgadnione i tajemnicze, w tym, co wzbudza ciekawość i chęć poznania. Niezliczona ilość utworów literackich i dzieł sztuki poświęconych tematowi gości z zaświatów również potwierdza to spostrzeżenie. To prawda, że jest ich tak wiele, że nie sposób zliczyć, jednak warto przywołać choć kilka najciekawszych przykładów, by móc choć w małej części zbliżyć się do tych intrygujących postaci.
Anioł to według religii duchowy byt, który służy Bogu i w różny sposób wspiera Jego działanie. Pierwsze wyobrażenia aniołów istniały już w starożytnym Egipcie i Babilonii, zaś najwięcej mówi o nich Stary Testament. To właśnie z Biblii dowiadujemy się, iż aniołowie to istoty duchowe nadrzędne względem ludzi, że służą ludziom i ich ochraniają oraz że część z nich upadła i służy szatanowi. Nigdzie jednak nie odnajdziemy dokładnego ich opisu.
W literaturze postać anioła pojawia się bardzo często. Jego wizerunki bywają do siebie bardzo podobne lub są całkowicie odmienne, trudno też stwierdzić, który z nich jest najbliższy prawdzie. Jedno jest jednak pewne. Ten gość z zaświatów nie pojawia się w literackim dziele bez przyczyny. Postacie anielskie w literaturze pełną bowiem określone funkcje.
Według Apokalipsy św. Jana i Księgi Tobiasza najbliżej Boga znajduje się siedmiu aniołów. To właśnie o nich opowiada Zbigniew Herbert w swoim wierszu zatytułowanym Siódmy anioł. Poeta przedstawia w nim wszystkich z siedmiu aniołów. Jest więc podpora tronu i złoty Gabriel, jest stroiciel chórów Rafael, jest również Azrael - kierowca planet, geometra nieskończoności, doskonały znawca fizyki teoretycznej. Następnym jest Michał - hetman zastępów, cały w łuskach i pióropuszach, także Azrafael - dekorator świata, opiekun bujnej wegetacji, ze skrzydłami jak dwa dęby szumiące. Ale jest także Szemkel. To siódmy anioł, który przemyca przez bramy raju dusze ludzi, którzy zgrzeszyli kochając. Jest on szary, nieefektowny, pozostali aniołowie nie tolerują go, a u Boga jest on zawsze „na cenzurowanym”. Według Zbigniewa Herberta jest to inny anioł, jest on czarny i nerwowy, a za przemyt grzeszników był już wielokrotnie ukarany. To anioł, który nie ceni swojej godności, a jego tupot słychać nieustannie między otchłanią a niebem.
Szemkel Szemkel
- sarkają aniołowie
dlaczego nie jesteś doskonały
malarze bizantyjscy
kiedy malują siedmiu
odtwarzają Szemkela
podobnego do tamtych
sądzą bowiem
że popadliby w herezję
gdyby wymalowali go
takim jak jest
czarny nerwowy
w starej wyleniałej aureoli
Dla pozostałych aniołów Szemkel jest niedoskonały, bo jest z nich wszystkich najbardziej ludzki. Jest bliski ludziom, bo pomaga ich grzesznym duszom, lituje się nad nimi i przemyca do raju. Szemkel poświęca się dla ludzkości, jest nerwowy z przepracowania, a jego szaty są zszarzałe, nieustannie bowiem pracuje. Nawet jego aureola jest już wyleniała od tego ciągłego biegania nad otchłań i wyszukiwania tam zgubionych dusz ludzkich. Siódmy anioł jest niezwykły i nawet malarze mają problem z przedstawieniem jego postaci, nie zdają sobie bowiem sprawy z tego, jak bardzo podobny on jest do człowieka i jak bardzo jest mu bliski.
Siódmy anioł to gość z zaświatów przywołany w utworze nie bez przyczyny. Funkcją tego motywu jest uzmysłowienie odbiorcy, iż ludzie mają swoich sprzymierzeńców także i wśród aniołów i że anioły bywają ludzkie. Szemkel pomaga człowiekowi tam - po drugiej stronie, gdy jego dusza dotrze na krawędź, na której ważyć się będzie jej los.
Zupełnie odmienną funkcję pełni motyw anioła w III części Dziadów Adama Mickiewicza. Anioł jest pierwszą postacią, która pojawia się w Prologu dramatu. Stoi nad śpiącym więźniem i przemawia do niego. Nazywa go niedobrym i nieczułym dziecięciem, wspomina jego matkę, która w zaświatach prosiła anioły, by te strzegły jej syna na ziemi przed złem, pokusą i grzechem. Anioł opowiada więc, jak szukał w duszy chłopca ziaren dobra. Przypomina, jak uczył jego duszę odróżniania dobra od zła. Ale gdy chłopiec się budził, nie pamiętał o niczym, a Anioł płakał głośno i bał się wracać do jego matki, która zapyta o swego syna.
Anioł informuje go również, że został on oddany w ręce wroga, by mógł w samotności myśleć o swym przeznaczeniu. Podnosi go na duchu przypominając, że modlono się za nim na ziemi i niebie, i że wkrótce zostanie uwolniony. Więzień jednak nie wie, czy to sen, czy objawił mu się Bóg, nie doświadcza anielskiej obecności, nie pojmuje jego ingerencji w swój świat.
To Anioł Stróż Gustawa, który przewidział to, co stanie się dzisiejszej nocy. Oto o duszę młodego bohatera ma dzisiaj stoczyć się walka. Będą o nią walczyć złe duchy nocne, a Anioł Stróż, wraz z innymi Aniołami, będzie pilnował duszy i myśli Gustawa.
Pilnujmy tylko, ach, pilnujmy myśli,
Między myślami bitwa już stoczona.
Funkcja motywu jest więc jednoznaczna. To Anioł Stróż Gustawa, którego zadaniem jest opiekowanie się młodzieńcem. Adam Mickiewicz wprowadza do utworu gościa z zaświatów już na początku Prologu dramatu. Jest to więc postać ważna dla całego dzieła. Jej znaczenie opiera się na symbolice, która odnosi się do wiary. O duszę ludzką przez cały czas bowiem walczą złe i dobre moce. Człowiek przez całe życie dokonuje wyborów między złem a dobrem, nie zawsze jednak wybory te są właściwe. Stąd przywołanie motywu anioła, jako podkreślenia faktu, iż człowiek w swoich wyborach nie zawsze jest sam, niejednokrotnie czuwa nad nim ktoś, kto pomaga podjąć tą właściwą decyzję. Być może jest to właśnie Anioł Stróż.
W III części Dziadów Aniołowie pojawiają się raz jeszcze. Przybywają do celi więziennej, w której ksiądz Piotr modli się o przebaczenie dla Konrada. Są to Aniołowie i Archaniołowie, którzy we wspólnej modlitwie z księdzem Piotrem wstawiają się za Konradem przed Bogiem.
On sądów Twoich nie chodził badać jako ciekawy,
Nie dla mądrości ludzkiej on badał, ani dla sławy.
[…]
Lecz on szanował imię Najświętszej Twej Rodzicielki.
On kochał naród, on kochał wiele, on kochał wielu.
Archaniołowie zstępują na ziemię, do Konrada - grzesznika i proszą Najwyższego, by przebaczył mu ciężki grzech bluźnierstwa. Są wysłannikami Pana Boga, ale odgrywają jakby rolę adwokatów człowieka przed srogim obliczem Pana. Aniołowie nie mylą się, mają pewność, że Konrad powróci na drogę dobra i wiary i uważają, że jego dusza warta jest uratowania. Sposób przedstawienia tych dobrych gości z zaświatów napawa ludzkie serca radością. Aniołowie to dobre duchy człowieka, które pomogą mu nawet w tych najgorszych chwilach słabości i grzechu. Aniołowie kochają ludzkość
My tak ludzi kochamy,
Tak z nimi być żądamy.
Wygnani od mędrków i króli,
Prostaczek nas przytuli,
Nad nim dzień, noc śpiewamy.
W dziełach literatury pojawiają się jednak nie tylko aniołowie. Obok nich niejednokrotnie bohaterami utworów są jeszcze inni goście z zaświatów, a właściwie jeden gość, który przybiera coraz to nowe postacie. Szatan, bo o nim teraz będzie mowa, to zły, upadły anioł, zwany również diabłem lub demonem. Według Biblii jest to upadłe stworzenie duchowe, które sprzeciwiło się Bogu i pragnie teraz stworzyć na ziemi swoje królestwo.
To właśnie w Biblii został przedstawiony jeden z pierwszych wizerunków szatana, obok tego pojawiały się wyobrażenia zaczerpnięte jeszcze z wierzeń pogańskich, a wszystkie jakby zlewały się w jeden obraz, który za każdym razem przybierał nieco odmienny charakter. Czasem więc diabeł ma rogi, czasem ma skrzydła, bywa, że jest „czarny jak smoła” od piekielnych dymów, bywa również, że jest najszkaradniejszą na świecie istotą. Te różnice wynikają z prostego faktu - otóż każdy z wizerunków diabła jest swoistym poszukiwaniem prawdy o nim.
Wcielenia diabła w literaturze i sztuce budzą grozę, ukazują zło i przestrzegają, lecz czy może być zupełnie odwrotnie lub chociaż po części inaczej? W końcu to chyba niemożliwe by diabeł, był postacią jednolitą, złą jedynie, takiej osobistości wypada mieć złożoną osobowość, wypada jej być zaskakującą i nieodgadnioną.
Johann Wolfgang Goethe w dramacie Faust przedstawia Mefistofelesa, który wzbudza zupełnie odmienne uczucia. To faktycznie postać złożona, ale przede wszystkim piękna. Oto diabeł Goethe'go jest najpierw czarnym pudlem, a po przybraniu ludzkich kształtów staje się wysokim i dobrze zbudowanym mężczyzną przyodzianym w jedwabny płaszcz obszyty złotem, ze szpadą i czapką ozdobioną kogucimi piórami. Takim ukazał się Mefistofeles Faustowi, zakładając się uprzednio z Bogiem o jego duszę. Między tymi dwoma bohaterami zostaje zawarty pakt - Mefisto daje Faustowi młodość, dobrą zabawę i spełnienie obok kobiety, w zamian ma posiąść jego duszę, a stanie się to wówczas, gdy tytułowy bohater wypowie słowa: Chwilo, trwaj!.
Jest diabeł w tym dramacie postacią szyderczą, jest mądry i doświadczony, ale jakby znudzony i sceptyczny wobec wszystkiego, jest cyniczny, czyni jednak swoją powinność i prowadzi duszę człowieka do zguby. W rezultacie jednak diabeł przegrywa ów zakład, duszą Fausta zostaje ocalona po śmierci. Mefistofeles wypowiada słowa:
Jam częścią części, która ongiś wszystkim była,
Jam częścią tej ciemności, co światło zrodziła
(Jam) tej siły cząstka mała, która wciąż złego
pragnie, a dobro wciąż działa.
Te zdania wydają się być jednoznacznym określeniem przedstawionej w utworze diabelskiej postaci. Oto Mefistofeles - sam władca piekieł, najbardziej diabelski z diabłów, ta kwintesencja szatańskości czyni dobro, jego działania w rezultacie doprowadzają do tego, że Faust odnajduje szczęście. Czyż nie jest ten „wcielony diabeł” alegorią odwiecznej filozoficznej prawdy, prawdy najprawdziwszej ze wszystkich prawd - że zło nie może istnieć bez dobra, tak jak dobro nie może istnieć bez zła?
Czyli również i diabeł - władca wszelkiego zła - może mieć w sobie pierwiastki dobra. Prawdopodobnie tak. Zresztą był przecież Szatan kiedyś Aniołem, wiemy o tym z Biblii, ale został strącony do piekieł za pychę i nieposłuszeństwo wobec Boga. Tak oto przedstawia się funkcja motywu szatana w utworze. Mefistofeles nie przeraża, raczej fascynuje, a tym samym budzi nadzieję, że zło tego świata nie jest aż tak głębokie, że nawet sam szatan ma w sobie coś, co można nazwać dobrem.
Więc kimże w końcu jesteś?
Jam częścią tej siły, która wiecznie zła pragnąc,
wieczne czyni dobro.
Ten cytat z Fausta Goethe'go uczynił mottem swej powieści Michaił Bułhakow. Diabeł z Mistrza i Małgorzaty, bo o tym dziele mowa, nosi w sobie pierwiastki dobra i zła, ale tak naprawdę jest niezwykle sympatycznym wcieleniem diabelskości i jest postacią o pozytywnym charakterze. Woland jest elegancko ubranym cudzoziemcem, jedno oko ma czarne, a drugie zielone, jest dystyngowany, podaje się za profesora i specjalistę od czarnej magii. Odgaduje ludzkie myśli, przepowiada zdarzenia, wznieca pożary, zmienia swą postać, jest inteligentny i pewny siebie. Ma wizerunek diametralnie różny od „typowego diabła” znanego z dzieł literatury i sztuki. Woland przybywa do Moskwy na coroczny szatański bal, wraz z nim przybywa cała jego diabelska świta. Korowiow - Fagot, kocur Behemot, elegancki acz wstrętny Asasello oraz piękna i wyuzdana czarownica Hella. Całe to towarzystwo wygląda co najmniej dziwnie i faktycznie mało diabelsko, choć elementy ich urody i ubioru a szczególnie sposób zachowania i niewytłumaczalne racjonalnie czyny wskazują na ich szatańską przynależność. Diabeł zwykle utożsamiany jest ze złem, lecz co stanie się, jeśli trafi do świata, w którym rządzi zło absolutne? Woland odsłania absurdy moskiewskiej rzeczywistości, uzmysławia przerażającą paranoję totalitaryzmu, a przez to staje się dla ludzki, bardziej ludzki niż sam człowiek. Pomaga Małgorzacie odnaleźć ukochanego Mistrza i nie żąda w zamian jej duszy, obdarza ich spokojem, naprawia błędy, reguluje zachwiane porządki, złym ludziom wymierza karę. Po prostu czyni dobro, jest ludzki i wyrozumiały. Diabelskie konwencje w literaturze zostały odwrócone całkowicie. Równowaga bowiem musi zostać zachowana, dobro i zło musi być proporcjonalne, nie może istnieć zło samo, tak jak dobro nie może istnieć bez zła. Woland zdaje sobie sprawę z owej filozoficznej równowagi wszechświata, której podstawą jest dualizm
[…] na co by się stało twoje dobro, gdyby nie istniało zło
i jak wyglądałaby ziemia, gdyby z niej znikły cienie?
Do kolejnej i ostatniej już grupy gości z zaświatów należą duchy. Duchem zwykło się było nazywać istotę inteligentną, która żyje po fizycznej śmierci człowieka i bytuje w świecie pozamaterialnym. Duch to inaczej ludzka dusza, która kontaktuje się ze światem żywych w jakimś konkretnym i określonym celu.
Jednym z najbardziej znanych duchów, jakie pojawiły się w literaturze, jest duch ojca Hamleta - tytułowego bohatera dramatu Williama Shakespeare'a. Duch dawnego władcy pojawia się na zamku w Elsynorze
Jestem duchem twojego ojca,
Skazanym tułać się nocą po świecie,
[…]
Tak to śpiąc, ręką brata pozbawiony
Zostałem życia, berła i małżonki,
Skoszony w samym kwiecie moich grzechów:
Bez namaszczenia, bez przygotowania,
[…]
Duch ojca Hamleta nie może zaznać wiecznego spokoju, został bowiem zamordowany i nie zdążył za życia ziemskiego odkupić swoich grzechów. Prosi więc syna o pomszczenie jego śmierci. Teraz Hamlet staje przed dylematem - czy wejść na drogę moralnego zła po to, aby pomścić zło wcześniejsze. W rezultacie wybiera drogę zemsty, a ta po licznych morderstwach, również prowadzi go do śmierci. Teraz być może on będzie duchem niemogacym zaznać spokoju i błąkającym się po zamku w Elsynorze w księżycową noc.
Duch starego króla w Hamlecie niesie za sobą funkcję ostrzeżenia. Wielkim grzechem jest bowiem mścić morderstwo kolejnym morderstwem mimo, że tak nakazywałby honor czy nawet sprawiedliwość. Sprawiedliwości człowiek nie może wymierzać sam. Hamlet mógł bowiem udowodnić fakt, że jego wuj zamordował ojca, wybrał jednak niewłaściwą i występną drogę zemsty.
Natomiast goście z zaświatów w postaci duchów, które pojawiają się w dramacie Stanisława Wyspiańskiego zatytułowanym Wesele, niosą za sobą funkcje symboliczne. W tym dziele pojawia się cały korowód duchów. Oto na weselną zabawę do bronowickiej chaty przybywa Widmo - duch zmarłego narzeczonego Marysi, który jest symbolem niespełnionej, romantycznej miłości. Pojawia się Stańczyk - ostatni błazen królewskiego rodu Jagiellonów, który jest symbolem mądrości i patriotycznej postawy. Kolejny gość z zaświatów to duch Zawiszy Czarnego - symbol honoru, patriotyzmu, odwagi i woli walki o wolność ojczyzny. Jakub Szela pod postacią Upiora jako przywódca powstania chłopskiego i Hetman Branicki - jeden z przywódców targowicy, uznany za symbol narodowej zdrady.
PANNA MŁODA
I po cóż te z Piekła duchy?
POETA
Niechaj przyjdą na podsłuchy,
na Wesele, gdzie muzyka...
PANNA MŁODA
A to mi pon zabił ćwika;
kaz się tylo luda zmieści?
POETA
Muzyka ich chwilę popieści;
duch taki chwilę przystanie,
a potem, jako dym, znika.
Duchy bohaterów i zdrajców mają w dramacie symboliczne znaczenie. Symbolizują one marzenia, sny, idee i słabości weselnych gości. Większość z nich pragnie poderwania polskiego społeczeństwa do walki o wolność ojczyzny i narodu, brak i m jednak siły i woli walki, brak im woli zbratania się z innymi grupami społecznymi, które są do tej walki gotowe.
Jaki jest anioł, diabeł, duch? Jak wyglądają? Dlaczego przybywają na ziemię z zaświatów i czy mają w tym jakiś określony cel?
Zainteresowanie tymi gośćmi z zaświatów znane jest od wieków, od zawsze bowiem stanowią oni on zagadkę i tajemnicę, a, jak wiadomo, wszelkie tajemnice wzbudzają ogólną ciekawość. Między innymi dlatego właśnie postacie anioła, szatana i ducha towarzyszą ludzkości od zarania dziejów, pojawiają się w ludowych wierzeniach, w religii, w tradycjach.
Literatura i sztuka bardzo często sięgają do motywu anioła, szatana i ducha. Dzieła malarzy, pisarzy i poetów są poszukiwaniem odpowiedzi na pytanie o prawdziwy ich wizerunek. Czasem w przedstawianiu ich postaci pojawiają się elementy podobne, czasem zupełnie różne. Podobnie rzecz się przedstawia z funkcjami, jakie przyszło tym motywom pełnić w ziele literackim. Zawsze jednak goście z zaświatów są postaciami intrygującymi i stanowią inspirację dla twórców zarówno literatury jak i sztuki.