Miarą wszelkich cywilizacji są miasta, w których może się ona rozwijać i dojrzewać. Wzrost znaczenia miast, w zakresie gospodarczym, politycznym, ale szczególnie kulturotwórczym, pozostawił w społeczności zamieszkujące miasta trwały i niezatarty ślad. Powszechnie się uznaje, że „miastowi” są bardziej tolerancyjni, obyci z kulturą czy idący z duchem czasu. Taki jest utarty stereotyp, który nie jest zjawiskiem nowym. Problem narastających różnic na płaszczyźnie obyczajowej w dobie renesansu próbował rozwikłać Tomasz Morus w dziele „Utopia”:
„Uprawa roli jest w Utopii tym zajęciem, z którym wszyscy muszą być obeznani, zarówno mężczyźni, jak i kobiety […]Poza znajomością uprawy ziemi, która - jak wspomniałem - obowiązuje wszystkich, każdy kształci się w jakimś szczególnym rzemiośle”. Taki wyidealizowany wizerunek miasta musiał wywoływać zdziwienie, bądź śmiech wśród ludzi żyjących w kolejnych stuleciach. Zarazy, wojny czy klęski naturalne świadczyły o zupełnie innej naturze wielkich metropolii. Właśnie taką wizję, w dodatku tego samego miasta - Petersburga, ukazali dwaj mistrzowie literatury słowiańskiej -Adam Mickiewicz w „Dziadach” część III i Fiodor Dostojewski w „Zbrodni i karze”.
Zaprezentowany przez Mickiewicza Petersburg jest symbolem potęgi i siły władz Wszechrusi, ale jednocześnie uciemiężenia, pychy i cierpienia tysięcy osób. Miasto już na samym początku zostało napiętnowane „wrodzoną autodestrukcją”: „Tu grunt nie daje owoców ni chleba, / Wiatry przynoszą tylko śnieg i słoty; / Tu zbyt gorące lub zbyt zimne nieba, / Srogie i zmienne jak humor despoty”. Autor mówi dalej: „Nie chcieli ludzie - błotne okolice / Car upodobał, i stawić rozkazał / Nie miasto ludziom, lecz sobie stolicę: / Car tu wszechmocność woli swej pokazał”. Miasto więc w ujęciu mickiewiczowskim w swych zamiarach miało być tylko i wyłącznie własności jednostki - Cara, przecząc tym samym podstawowemu znaczeniu miasta jako wspólnoty, dążącej do rozwoju całej cywilizacji. Dorobek tejże władzy jest miarą cywilizacji: „Domy ogromne: tu głazy, tam cegły, / Marmur na glinie, glina na marmurach; / A wszystkie równe i dachy, i ściany, / Jak korpus wojska na nowo ubrany”. Nie jest to obiektywny obraz , bo car wybudował „sobie” stolice, a nie zwykłemu człowiekowi. Miasto jest środowiskiem skierowanym z zamysłu przeciwko ludziom: „W głąb ciekłych piasków i błotnych zatopów / Rozkazał wpędzić sto tysięcy palów / I wdeptać ciała stu tysięcy chłopów”. Ludzie mieszkający w tym mieście posiadają własne marzenia i ambicje, ale niszczone są przez władze do której miasto należy. Taki właśnie był Konrad.
Natomiast Dostojewski prezentuje „Wenecję Północy” jako dziecko XIX-wiecznego kapitalizmu, miasto ludzi, którzy nie nadążyli za zamieniającym się światem. Bieda, nędza sprawiają że ludzie nie posiadają górnolotnych marzeń, celów, lecz walczą o przetrwanie. Wśród ludzi na kartach powieści można odnaleźć wyłącznie ludzi wyniszczonych uzależnieniami czy przez sytuacją w której się znaleźli. Prostytutki, pijacy, biedota czy pozbawieni skrupułów cwaniacy, nie są w stanie budować wspólnoty wzajemnie siebie rozwijającej, lecz jedynie wpływać demoralizująco i depresyjnie. Człowiek jako twórca kultury, materializuje w niej obraz własnej duszy ukazując w niej swoje wewnętrzne życie. Jacy więc byli ludzie XIX - wiecznego Petersburga: „Na ulicy skwar był okropny, a przy tym zaduch, ścisk, co krok wapno, rusztowania, cegły, kurz i ten szczególny letni smród, tak dobrze znany każdemu petersburżaninowi, którego nie stać na letnisko (…) Nieznośny zaś fetor bijący z szynków, bardzo licznych w tej dzielnicy, oraz pijacy co chwila spotykani, mimo że to był dzień powszedni, jeszcze wzmacniali wstrętną i smutną barwę obrazu” . Jest to obraz miasta ale jednocześnie obraz kondycji społeczeństwa, które kreuje widoczną rzeczywistość.
Warto zwrócić uwagę na powtarzające się w wielu momentach powieści określenia były, byli. Człowiek, który w metropolii chciał odnaleźć lepsze jutro, znalazł tylko rozczarowanie i biedę. Ten który wkroczył do miasta porzucając dotychczasowe życie, rozpoczyna swoją destrukcję. Umierają w nim pozytywne strony tożsamości, dlatego też uznać można że miasto jest uosobieniem piekła na ziemi. Oplata ono człowieka i wyniszcza go nie dając możliwości ucieczki.
Negatywny wpływ jaki wywierał Petersburg na swoich mieszkańców łatwo można odnaleźć w wypowiedzi przybywającego z prowincji Swiedrygajłowa: „Jest to miasto półwariatów(…) Gdyby u nas istniała nauka, to medycy, prawnicy i filozofowie mogliby czynić nad Petersburgiem nader wartościowe dociekania, każdy w swojej dziedzinie. Rzadko gdzie spotyka się tyle posępnych, ostrych i cudacznych wpływów na dusze człowieka jak w Petersburgu”. W epoce modernistycznej podobnie jak w romantyzmie zwraca się szczególną uwagę, na rolę wsi w kreowaniu duchowości człowieka i tym samym całej cywilizacji. W oby dwu epokach negowano wielkomiejskie życie jako pozbawione pierwotnego postrzegania świata, ale także trzymające się utartych systemów wartości. Autor prezentując losy siostry Rodiona - Duni, nakreśla rzeczywistość wiejską, w której każdy każdego zna i wszystko o wszystkich wie. Jak to wygląda w mieście?: „Zdarzało mu się, że spacerując, wypuszczał się za miasto (...) im większe wyszukiwał zacisze, tym silniej wyczuwał przy sobie czyjąś obecność (...) toteż natychmiast wracał do miasta, gdzie starał się wlepić w tłum. (...) Wtedy wśród ludzi robiło mu się jakby raźniej, a nawet czuł wreszcie samotność”. Ludzie byli masą, która mimowolnie obcuje ze sobą, nie zwracając na siebie nawzajem uwagi.
Realistyczny opis miasta w żadnym stopniu nie odpowiada współczesnemu dostrzeganiu aglomeracji mimo, że twierdzenia wypisane na kartach dziewiętnastowiecznej powieści w wielu punktach odpowiadają naszym codziennym problemom.