Burrhus Frederic Skinner (1904-1990)
Począwszy od lat 50. do 80. XX wieku Skinner był głównym przedstawicielem amerykańskiej psychologii behawiorystycznej. Opracował program behawiorystycznej kontroli społeczeństwa, propagował techniki modyfikacji zachowania, w młodości próbował zbudować perpetuum mobile. Ten neobehawiorysta ubolewał nad tym, że niemal wszystkie podręczniki definiują psychologie jako naukę o zachowaniu oraz o życiu psychicznym. Powodem jego niezadowolenia było postulowanie jakichkolwiek stanów psychicznych jako przyczyn zachowania człowieka, co uważał za niepotrzebne dlatego, że one same wymagają wyjaśnienia jako skutki zachowania.
Behawioryzm Skinnera zajmuje się badaniem reakcji i opisywaniem, a nie wyjaśnianiem zachowania, tak więc badania Skinnera dotyczyły wyłącznie obserwowalnego zachowania i ustalenia funkcjonalnych relacji między warunkami bodźcowymi a reakcjami organizmu, stąd też behawioryzm ten określa się opisowy, deskrypcyjny, a także mówi się o behawioryzmie radykalnym. Skinner, chociaż nie kwestionował istnienia wewnętrznych stanów fizjologicznych i psychicznych, zaprzeczał ich wartości wyjaśniającej i użyteczności dla naukowych badań zachowania. Uważał, że organizm człowieka jest kontrolowany i sterowany przez siły działające w świecie zewnętrznym, a nie w nim samym. Stąd też deskrypcyjny behawioryzm Skinnera często nazywany jest koncepcją „pustego organizmu”.
Zgodnie z jego punktem widzenia, życie jest wytworem przeszłych wzmocnień, toteż zostało z góry określone i uporządkowane. Był przekonany, że jego doświadczenia można odtworzyć wyłącznie i bezpośrednio na podstawie analizy bodźców ze środowiska. Postulował modyfikację zachowania za pomocą wzmocnień pozytywnych, a nie poprzez karanie za brak pozytywnych zachowań. Takie warunkowanie, zwane sprawczym czy też instrumentalnym, różni się od klasycznego warunkowania Pawłowa tym, że występuje bez obserwowalnego bodźca zewnętrznego, który by je poprzedzał oraz tym, że warunkowana reakcja (zachowanie) działa na środowisko. Prawdopodobieństwo, że zachowanie wystąpi w przyszłości, można zwiększyć lub zmniejszyć manipulując wpływem, jaki mają one na środowisko. W niektórych instytucjach, takich jak szpitale psychiatryczne, stosuje się tzw. „ekonomię żetonową”, polegającą na tym, że określa się dokładnie pożądanie zachowania (np. utrzymanie czystości), a kiedy pacjenci przejawiają je, personel płaci im żetonami, które mogą wymieniać na różne nagrody i przywileje.
Klasyczny dowód eksperymentalny Skinnera dotyczył naciskania przez szczura drążka, na skutek czego otrzymywał on kulkę jedzenia. Po otrzymaniu kilku kulek, warunkowanie zachodziło bardzo szybko. Badanie przebiegało w następujący sposób: głodnego szczura umieszczono w zamkniętej skrzynce, w której na jednej ze ścian znajdowała się dźwignia połączona z mechanizmem wprowadzającym do wnętrza skrzynki zasobnik z pokarmem; szczur poruszał się po skrzynce i po przypadkowym naciśnięciu dźwigni, do skrzynki wpadła kulka pokarmu; po kilku naciśnięciach dźwigni i otrzymaniu kulek pokarmu (wzmocnienie), szczur naciskał dźwignię tyle razy, aż uzyskał dostateczną ilość pokarmu.
Z tego eksperymentu Skinner wyprowadził prawo nabywania, zgodnie z którym siła zachowania sprawczego rośnie, gdy jego następstwem jest prezentacja bodźca wzmacniającego.
BODŹIEC DYSKRYMINACYJNY → ZACHOWANIE → KONSEKWENCJA
Tę sekwencję Skinner nazywał zbieżnością trójczłonową i był przekonany, że możne ona wyjaśnić większość ludzkich działań. Ponadto, wzmocnienie może się odbywać z różną częstotliwością, czyli według tzw. rozkładów wzmocnień:
Rozkłady wzmacniania według stałych proporcji, w których czynnik wzmacniający podaje się po wykonaniu pewnej ustalonej liczby reakcji, np. po każdej lub po każdych 10 czy 20 reakcjach ;
Rozkłady wzmacniania według zmiennych proporcji, w których z góry ustalona jest przeciętna liczba reakcji między wzmocnieniami, np. czynnik wzmacniający może zostać podany przeciętnie co 10 reakcji, lecz może pojawić się już po pierwszej lub po 20 reakcjach;
Rozkłady wzmacniania o stałych odstępach czasowych, w których czynnik wzmacniający podaje się po pierwszej reakcji wykonanej po upływie określonego czasu od poprzedniego wzmocnienia;
Rozkłady wzmacniania o zmiennych odstępach czasowych, dla których z góry ustala się przeciętny odstęp czasowy, np. czynnik wzmacniający podaje się przeciętnie co 20 sekund.
Skinner, podobne jak Pawłow, nie badał zachowania w całości, lecz jakiś jego fragment, na przykład czas odroczenia reakcji.
Skinner uważał, że mówienie jest rodzajem zachowania i w związku z tym podlega prawidłowościom wzmocnienia, przewidywaniu i kontroli, głównie poprzez interakcje z innymi ludźmi, którzy dźwiękami mowy lub gestami oddziałują na to co i jak jest mówione.
Poglądy Skinnera na temat zachowania werbalnego i procesu nabywania mowy przez niemowlęta spotkały się z odzewem krytyków, którzy twierdzili, że niemowlęta nie uczą się języka dlatego, że otrzymują wzmocnienie (pochwały rodziców, jedzenie) za poprawne użycie lub wymowę każdego słowa po kolei, ale opanowują reguły potrzebne do generowania zdań, co jest u nich wrodzone, a nie wyuczone (głównym krytykiem tego aspektu behawioryzmu Skinnera był autor koncepcji gramatyki generatywnej Noam Chomsky).
Założenie Skinnera, że wszystkie zachowania są wyuczone, kwestionowali także badacze, zajmujący się wzmacnianiem zachowania u zwierząt, bowiem stwierdzili, że niektóre zwierzęta, jak świnie czy szopy, wykazują tzw. tendencję instynktową i zastępują zachowania wzmacniane, zachowaniami instynktownymi, nawet jeśli opóźnia to otrzymanie pokarmu. Pokazały to prace Brelandów z tresowaniem zwierząt, w których świnie i szopy zostały uwarunkowane do podnoszenia monety, przenoszenia jej i wrzucanie do skarbonki, jednak po jakimś czasie zaczęły przejawiać niepożądane zachowania, jak zakopywanie monety w piasku przez świnie czy ruchy szopów przypominające mycie.
Krytycy wymierzyli swe głosy także w opozycję Skinnera wobec teorii, dowodząc że niemożliwe jest całkowite wyeliminowanie rozważań teoretycznych i nawet samo planowanie szczegółów eksperymentu (a nawet opis doświadczenia empirycznego) jest dowodem teoretyzowania.
1