Interpretacja rysunków dziecka
Fazy rozwoju rysunku
Rysunki dziecka w wieku 2-3 lat
Dziecko rysuje wszystko co je bezpośrednio dotyczy. Nie przedstawia jednak domu, drzew czy zwierząt, ponieważ na tym etapie życia nie jest w stanie uświadomić sobie rzeczywistości, która je otacza.
W tym okresie życia dziecko nie rozpoznaje jeszcze swojego otoczenia. Mimo, że jest w tym świecie, to jednak jeszcze nie zdaje sobie z tego sprawy. Istnieje w nim, ale tak, jakby go nie było, ponieważ czuje się niesamodzielne, niepewne i zagubione. Dlatego na rysunkach przedstawia siebie jako postać ograniczoną ruchowo, jeszcze nieporadną i niesamodzielną. Dziecko w wieku dwóch lat utożsamia się bardziej z niemowlakiem niż z dzieckiem, które już chodzi. Na rysunkach przedstawia głowę i tułów. Czasem zaznacza ręce i nogi, a czasem ich nie uwzględnia.
Dziecko dwuletnie nie zdobi rysunków. Nawet rysując kolorowymi kredkami lub flamastrami, traktuje je jakby bezbarwnie. Równie dobrze może rysować ołówkiem lub czarnym długopisem. Najchętniej rysuje flamastrem lub długopisem ponieważ uzyskuje mocną, wyrazistą kreskę.
Okres rozwoju dziecka w wieku od 2 do 3 lat jest burzliwy i niezwykle ciekawy. W jego rysunkach da się zauważyć jak on przebiega i na czym polega.
2. Rysunki dziecka w wieku 3-4 lat
W tym czasie dziecko rozwija się przede wszystkim dzięki zmysłowi wzr oku - odkrywa kolory, inaczej postrzega siebie, określa swoją płeć i miejsce na świecie.
Trzylatek nie rysuje już na tułowiu kółek, które były treściami informującymi o rękach, nogach bądź stroju. Na swoich rysunkach przedstawia ręce, nogi i strój.
Jego wczesne rysunki z tego okresu pokazują postać narysowaną właściwie. Nie zgadza się właściwie liczba palców u rąk, chociaż dziecko wie ile ich ma. Postacie z tego okresu mają długie ręce, które oznaczają, że dziecko przywiązuje ogromną wagę do umiejętności manualnych. W tym czasie poznaje ono świat za pomocą dotyku, podkreślając tym swoją samodzielność.
W wieku trzech lat dziecko zaczyna używać kolorowych kredek i wyraźnie przypisuje określone kolory odpowiednim częściom ciała. Zaczyna nawet zamalowywać pewne elementy, a także różnicować stroje. Dostrzega wokół siebie więcej szczegółów, co widać na jego rysunkach. Umieszcza dwie postacie na jednym rysunku.
Dziecko w wieku 3,5-4 lat chce od razu podzielić się tym, co zauważyło, poznało, co sprawiło mu radość. Świat codziennie przynosi mu nowe informacje, które natychmiast umieszcza na swoich rysunkach, np. dom, samochód.
Zauważa też pierwsze litery, a następnie je przerysowuje, chociaż jeszcze ich nie odróżnia i nie potrafi nazwać.
Dziecko bawi się kolorem i stosuje go na swoich rysunkach, np. jako ozdoba strojów. Ubrania zdobi różnorodnie - sięga też po pewne motywy, np. kwiaty.
Jeśli dziecko rozwija się prawidłowo, rysuje postaci z uśmiechniętą buzią, kolorowe i na całej kartce. W odróżnieniu od dziecka w wieku 2-3 lat przedstawia dwie lub więcej postaci nie różnicuje wielkości przedstawianych przez siebie postaci.
3. Dziecko w wieku 4-5 lat
Wczesne rysunki dziecka w wieku 4 lat są podobne do wczesnych rysunków trzylatka ze względu na przedstawienie płci, z tym, że dziecko w wieku 4 lat już różnicuje wielkości.
Dziecko w wieku 4 lat utożsamia się z najbliższym otoczeniem. Ponieważ jest blisko związane z matką, najczęściej będzie przedstawiać ją i siebie. W rysunkach zachowa właściwe proporcje wielkości: mama jest większa, dziecko mniejsze.
Dziecko rysuje dom i kogoś, kto w nim jest oraz nowo poznane przedmioty.
Oprócz zapamiętanych liter zaczyna pisać własne.
W tym wieku dziecko będzie przedstawiać dwojako ręce: albo kikuty bez dłoni albo z dłońmi zakończonymi palcami. Kolejną nowością jest przedstawienie postaci, które coś chwytają, a także ukazywanie ich w różnych czynnościach.
Dziecko na rysunkach przedstawia mężczyznę i kobietę, wyraźnie różnicując ich stroje. Postacie są wydłużone, co świadczy o: emocjonalnym związku z przedstawionymi postaciami oraz dużej ruchliwości dziecka w tym okresie, kiedy rola nóg jest najważniejsza.
Dziecko w wieku 5-6
Wczesne rysunki pięciolatka przypominają nieco rysunki czterolatka, ale są bez porównania bogatsze pod względem koloru i treści. Dziecko nie tylko przedstawia postaci i przedmioty ze swojego najbliższego otoczenia, ale także spoza niego, np. to, co niedawno zobaczyło i zapamiętało.
Dziecko w tym wieku jest poszukujące i ciekawe świata. Rozsmakowuje się w kolorze i bawi się nim. Dzięki obserwacjom natury potrafi bez trudu dobierać właściwe kolory. Nawet jeśli nie umie nazwać wszystkich barw, widzi ich wielość w otaczającym je świecie. Przedstawianym postaciom bądź przedmiotom stara się nadawać różne kolory.
Dziecko w tym wieku zarysowuje już całą powierzchnię tworzącą tło rysunku. Ponadto przedstawia postaci z obserwacji z wyobraźni.
Dziecko w wieku 6 lat
W tym wieku dziecko naprawdę bawi się rysowaniem. Ma dużo do przekazania, mówiąc, a jeszcze więcej- rysując. Właściwie wszystko chciałoby zapisać w swoich rysunkach.
Każdego dnia notuje, odzwierciedlając coraz nowsze doznania. Wszystko co rysuje wiąże się bezpośrednio z jego przeżyciami. Tak jak we wcześniejszych latach identyfikuje się z każdym rysunkiem.
Dziecko chętnie przebywa w grupie Innych dzieci, które przedstawia na rysunkach.
Rysunki postaci są przedstawione z przodu, z boku, w ujęciu ¾ oraz z tyłu. A także mają bardzo kolorowe i ciekawie ozdobione stroje, spinki we włosach, kolczyki, pierścionki.
Dziecko wieku 7 lat
W wieku 7 lat dziecko wchodzi w stadium schematu, które trwa do lat 9. Po wielu eksperymentach dziecko opracowuje schematy; człowieka, przedmiotów, owoców, kwiatów itp., wzbogacone o liczne szczegóły. Dzieci wciąż udoskonalają te schematy, dzięki czemu przedmioty zbliżają się do naturalnego wyglądu. Dziecko odkrywa, że występuje związek miedzy barwą przedmiotu na rysunku a jego rzeczywistą barwą.
7 - latek w rysunku postaci ludzkiej przedstawia części ciała zależnie od swej wiedzy o nim. Są to: głowa, tułów, ręce, nogi oraz inne elementy; oczy, nos, usta, uszy, włosy a nawet szyja. Dziecko posługuje się konturem choć zdarza się, że zakolorowywuje elementy obrazka. Dziecko odkrywa, że istnieje określony porządek w stosunkach przestrzennych, myśli: " Ja stoję na ziemi, samochód stoi na ziemi, trawa rośnie na ziemi…"i wyraża to za pomocą symbolu zwanego linią podstawy.
Symbolika kolorów
Kolory mają znaczenie psychologiczne. Dzięki przeprowadzonym badaniom ustalono związek pomiędzy pewnymi kolorami a ich oddziaływaniem na ludzką psychikę i fizjologię.
Każdy kolor ma pewną wartość emocjonalną. Właśnie nad tym aspektem należy się skupić, zachowując równocześnie stosowną ostrożność w interpretacji. W istocie ani barwa, ani kształt same w sobie nie mają mocy, stanowią tylko jedne z wielu wskazówek. Każdy element należy zawsze rozpatrywać w szerszym kontekście. Powinniśmy również brać pod uwagę trywialne okoliczności sytuacyjne, np. czy podczas rysowania dziecko miało do wyboru dostateczną liczbę kolorów? Pamiętajmy też, że każdy wiek charakteryzuje skłonność do wybierania określonych barw.
Kolor niebieski
Kolor niebieski reprezentuje jedną z podstawowych potrzeb fizjologicznych człowieka: potrzebę spokoju. Oznacza więc pragnienie harmonii i uczucia, przebywania w przyjaznym środowisku pełnym wrażliwości i uporządkowania.
Kolor czerwony
Kolor czerwony oznacza dynamiczne przenikanie i przekształcanie się. U człowieka silnego, pełnego witalności i energii, samopoczucie odpowiada temu, co wyraża kolor czerwony: on czuje się potężny i gotów do działania. Mówi o pełni życia a czasem agresywności i pragnieniach seksualnych.
Kolor zielony
Czysty kolor zielony jest konserwatywny. Ludzie preferujący czysty kolor zielony pragną poprzez wytrwałość osiągnąć niewzruszoną ugruntowaną pozycję. Ponad wszystko pragną poczucia pewności siebie i bezpieczeństwa. Dzięki dobrej sytuacji materialnej i posiadanej pozycji dochodzą często do przeświadczenia, że już osiągnęli te upragnione cele. Wytyczenie sobie tego rodzaju celów posiada też pozytywne wartości. Należą do nich przede wszystkim wytrwałość i wytrzymałość.
Kolor żółty
Kolor żółty reprezentuje jedną z podstawowych potrzeb psychicznych człowieka: pragnienie rozwijania się. Dążenie do rozwoju i ewolucji leży u podstaw każdej zmiany. Związane jest z tym uczucie nadziei, dążenie do radości i szczęścia. Kolor żółty preferują więc ludzie, którzy szukają stosunków niekonwencjonalnych, swobodnych, pragnący rozluźnić odczuwane napięcie i doznać szczęścia. Spodziewają się oni rozwiązania swoich problemów poprzez oderwanie się od uciążliwej sytuacji albo od uciążliwego związku, który odczuwają jako przykrą zależność.
Kolor fioletowy
Kolor fioletowy wyraża uczuciową identyfikację, która jednak często ma charakter infantylny, lub może wyrażać sugestywność. Kolor fioletowy symbolizuje niezdecydowanie i ciągłe wahanie w podejmowaniu decyzji.
Kolor szary
Kolor szary nie jest ani kolorowy, ani jasny, ani ciemny. Jest zupełnie pozbawiony pobudzenia i jakiejkolwiek psychicznej tendencji. Kolor szary jest jak neutralność: ani subiektywny, ani obiektywny, ani wewnętrzny, ani zewnętrzny, nie wyraża ani napięcia, ani rozluźnienia. Jego preferencja oznacza to, że badany nie chce dać się poznać, że pragnie uchronić się od wszelkich wpływów, aby pozostać wolny od napięć lub ukryć je przed innymi.
Kolor brązowy
Kolor brązowy reprezentuje odczucia witalne cielesno-zmysłowe, popęd skierowany na „coś". Preferencja koloru brązowego oznacza pragnienie zakorzenienia i osiągnięcia poczucia bezpieczeństwa w prostym środowisku (rodzinnym, zmysłowym), czerpania zadowolenia w sposób niewyrafinowany i ale dostarczający silnych doznać w sferze zmysłowej i cielesnej.
Kolor czarny
Kolor czarny wyraża zahamowanie, obronę przed czymś oraz wypieranie podniecających bodźców. Wybór koloru czarnego oznacza gotowość do konfrontacji w sytuacjach trudnych i niebezpiecznych, to zdecydowany sprzeciw stawiany jakimkolwiek wpływom i manipulacjom. Po przez ten kolor ujawnia się protest wypływający z poczucia niesprawiedliwości i niedocenienia.
Wykorzystanie przestrzeni
Nie zdając sobie z tego sprawy, wypełniamy przestrzeń kartki w taki sposób, w jaki zajmujemy przestrzeń, która nas otacza. Znajduje to swoje odzwierciedlenie za równo w piśmie jak i rysunku, który może wypełnić swobodnie całą kartkę albo jej maleńki fragment. Zajmiemy się zatem symbolicznym znaczeniem poszczególnych części kartki, kierując się pojęciami od dawna stosowanymi w grafologii, zwłaszcza w symbolice Pulvera. Podzielmy umownie kartkę na cztery obszary: góra, dół, lewa, prawa.
Górna część kartki odpowiada temu co jest „nad nami”. Odnajdujemy tam wyższe wartości, to, co trudno dostępne. Jest to świat marzeń, wyobraźni i duchowości.
Dolna część kartki wyraża ciemny świat nieświadomych popędów. Jest to domena ziemi, konkretu. Dolna część kartki wiąże się z życiem codziennym. W niektórych wypadkach uwypuklona na rysunku rola ziemi oznacza zmysłową potrzebą pożywienia i fizycznego bezpieczeństwa.
Lewa strona kartki przedstawia matkę - zarówno symboliczną, jak i tę rzeczywistą, dostarczając jednocześnie wskazówek na temat więzi, która istnieje naprawdę bądź tylko w odczuciach dziecka między matką a nim samym. Rysunek umieszczony po lewej stronie ukazuje dziecko „uczepione maminej spódnicy”, które szuka matczynego ciepła i poczucia bezpieczeństwa.
Dopiero później dziecko odkrywa więź z ojcem. Na symbolicznym wykresie ten ostatni odpowiada prawej stronie kartki, która oznacza spotkanie z innym człowiekiem i stawianie czoła potędze życia. Część prawa stanowi równocześnie domenę przyszłości i nieznanego, ponadto dostarcza wiedzy na temat stosunku dziecka zarówno do ojca, jak i dożycia w ogóle.
Kreska
Analiza samych linii dostarcza niebagatelnych informacji, gdy bierzemy pod uwagę zarówno jej nacisk, jak i kształt. Narysowana mocno i bez wahania, wyraża witalność i afirmację samego siebie.
Niekiedy dziecko kreśli z takim przekonaniem, że aż dziurawi papier, co oznacza silne i natychmiastowe reakcje, w tym odwagę, gwałtowność i gniew. Z kolei jeśli linia została narysowana wyjątkowo słąb, świadczy to o bardziej delikatnej wrażliwości, a obrazek staje się mniej widoczny. Cecha ta charakteryzuje dzieci nieśmiałe bądź mające trudności z afirmacją siebie. Linia przerywana jest przejawem większych lub mniejszych zahamowań, którym towarzyszy niezdecydowanie.
Jak zawsze należy zwrócić uwagę na to, czy dany sygnał pojawia się sporadycznie, czy też się powtarza. Np. dziecko może wykonać kilka rysunków linią przerywaną, kopiując czyjś obrazek. W ten sposób odkrywa coś nowego i usiłuje naśladować coś, co je zainteresowało. Jeśli jednak nie pozostaje t o w zgodzie z jego „ja”, nie potrwa to długo. Jeżeli natomiast powtarza ów schemat wielokrotnie przez dłuższy okres, wiążę się to z czymś co głęboko odczuwa.
Kształt
Linia zakrzywiona jest bardziej łagodna, czuła i kobieca, podczas gdy kąt oznacza siłę, twardość i męskość. Harmonijny rysunek składa się zarówno z krzywizn jak i kątów, zachowując równowagę między przystosowaniem a afirmacją. Zbyt wiele miękkości i okrągłości charakteryzuje dziecko urocze, lecz bierne, zbyt słabe, żeby się bronić. Z kolei zbyt duża ilość kropek i kątów świadczy o energii, waleczności, silnej woli, zarazem jednak o agresywnym i niezbyt towarzyskim usposobieniu.
Linie cieniowane, prążkowania i czarne plamy są oznaką silnie odczuwanego lęku. Za cieniona strefa odpowiada często czarnej plamie w życiu dziecka.
Powtarzające się uporczywie ślady wycierania gumką i skreślenia charakteryzują brak
ufności we własne siły i akceptacji swojej osoby. W takim przypadku należy pomóc
dziecku uwierzyć w siebie.
Rysunek rodziny
1. Osoby znaczące
Sposób, w jaki rysowane są postacie ujawnia charakter związku emocjonalnego między autorem rysunku a poszczególnymi osobami. Wyróżniającymi się spośród narysowanych są tzw. osoby znaczące. Osoby, z którymi badany jest najbardziej emocjonalnie związany, które kocha i podziwia, na których mu najbardziej zależy, są w rysunku waloryzowane. Znaczy to, że przedstawiana je w jakimś sensie lepiej niż inne osoby. Z niektórymi z tych osób badany najczęściej się identyfikuje.
Można wymienić kilka wskaźników waloryzacji. Mimo, że nie muszą one wszystkie występować jednocześnie, zwykle jednak połączenie kilku z nich w jednej postaci zdecydowanie potwierdza waloryzację tej osoby.
Wskaźniki waloryzacji:
1) osoba rysowana jako pierwsza, gdyż badany przywiązuje do niej specjalną wagę;
2) osoba umieszczona w centrum kartki;
3) ponieważ rysunek najczęściej rozpoczynany jest od strony lewej do prawej - postać ta
może być umieszczona raczej z lewej strony, ale nie na samym brzegu (odnosi się to do
osób praworęcznych);
4) miejsce tej osoby na rysunku jest „najlepsze" w tym sensie, że inni są do niej zwróceni,
stoi ona górując nad innymi lub na przykład siedzi na fotelu, podczas gdy inni stoją;
5) osoba waloryzowana bywa większa od innych, czasem rysowana jest wyżej;
6) osoba najdłużej rysowana, czasem z powracaniem do niej po przerwie;
7) osoba rysowana najstaranniej, z największą ilością szczegółów;
8) osoba, przy której badany użył więcej kolorów niż przy innych;
9) osoba, która ma najwięcej przedmiotów dodanych (np.: kapelusz, torebka, fajka,
kwiatek);
10) osoba, której w rozmowie badany przypisał najwięcej pozytywnych przymiotów.
Osoby budzące niepokój, lęk, niechęć mogą zostać w rysunku pominięte. Badany często racjonalizuje potem tę nieobecność tłumacząc brakiem miejsca. Osoba pominięta wskazuje, że relacje z nią są dla autora rysunku co najmniej trudne. Pominięcie siebie wskazuje na nieakceptowanie siebie w swojej aktualnej sytuacji. Czasem opuszczenie dotyczy tylko części ciała. Mówimy wtedy o dewaloryzacji, która nie musi się posuwać aż do pominięcia postaci, ale uwidacznia się w jakimś sensie gorszym przedstawieniu postaci.
Wskaźnikami dewaloryzacji są najczęściej:
1) osoba rysowana jako ostatnia;
2) osoba narysowana z brzegu, w kącie, z daleka od innych postaci, inni mogą być zwróceni do niej tyłem;
3) osoba proporcjonalnie mniejsza;
4) osoba narysowana niestarannie, z mniejszą ilością szczegółów, czasem brakiem części ciała;
5) osoba narysowana z użyciem mniejszej ilości kolorów;
6) osoba rysowana pośpiesznie (obserwacja);
7) osoba, której w rozmowie badany przypisał cechy negatywne.
Specjalnym rodzajem dewaloryzacji jest wykreślenie po narysowaniu (jak wiadomo, gumki nie pozwala się używać). Wskazuje to zwykle na projekcję sprzecznych uczuć.
Osoby dodane
Jeżeli jakieś tendencje nie mogą być zaspokojone ani przyjęte do świadomości, gdyż przynoszą poczucie winy, mogą się ujawnić w rysunku przez inną osobę. Są to osoby, z którymi badany identyfikuje się - najczęściej postacie waloryzowane, albo osoby dodane.Osobą dodaną jest osoba nienależąca do faktycznej rodziny (niemieszkająca w domu rodzinnym), a jednak pojawiająca się na rysunku. Może to być:
1) dziecko - wyraża pragnienie powrotu do „złotego wieku", w którym nie miało się kłopotów. Na przykład dziecko, którego rodzice się rozwiedli, może pragnąć być „dzidziusiem" z czasów, kiedy jeszcze wszystko - przynajmniej w jego mniemaniu - było dobrze;
2) osoba dorosła - wyrażająca siłę, mówi o chęci wyzwolenia od nad-opiekuńczych rodziców, pragnieniu pokonania swojej słabości i niepowodzeń, dążeniu do samodzielności;
3) sobowtór - alter ego, ktoś o tym samym wieku i płci co badany, kto może wyrazić pragnienia, do których badany sam nie śmie się przyznać;
4) zwierzę - wyraża tendencje specjalnie silnie tłumione. Trzeba tu zawsze upewnić się, czy badany nie przedstawił po prostu zwierzęcia mieszkającego z rodziną. Jeżeli jednak zwierzę takie nie istnieje w rzeczywistości, a przede wszystkim gdy badany nie rysuje samego siebie, zwierzę wyraża projekcję tendencji osoby badanej. Najczęściej będzie to agresja, zwłaszcza jeśli będzie to zwierzę takie, jak wilk, lew itp. Może też być to poczucie bezsilności, poczucie winy, pragnienie swobody i inne.
5) członkowie dalszej rodziny lub spoza rodziny, z którymi dziecko z jakichś powodów jest emocjonalnie szczególnie związane.
Relacje odległości
Relacje między postaciami przedstawionymi na rysunku wskazują na związki prawdziwe lub upragnione przez badanego. Bliska odległość, trzymanie się za ręce, obejmowanie, wspólna zabawa - wskazują na zażyłość. Duża odległość, odwrócenie od siebie wskazują na niechęć. Jeżeli autor przedstawia siebie z dala od innych, wskazuje to na poczucie wyobcowania lub agresję. Izolacja ta może być wzmocniona na rysunku przez oddzielenie kreską lub jakąś przeszkodą, np. drzewo, szafa, albo przez przedstawienie jednej osoby jakby w innym planie. Podane tu wskazówki zawierają różne, alternatywne interpretacje - to, którą wybrać, zależy od innych wskaźników.
Identyfikacja w rysunku
Interpretacja rysunku uwzględnia również zagadnienie identyfikacji autora. Poprzez rozmowę z badanym można wskazać jak wygląda identyfikacja świadoma, natomiast w sposobie przedstawienia poszczególnych osób (waloryzacja i dewaloryzacja postaci) ujawnia się identyfikacja nieświadoma. Porównanie obu poziomów identyfikacji jest pomocne w rozpoznaniu zasadniczych tendencji i potrzeb autora rysunku.
Konflikty rodzinne
W rysunku rodziny odzwierciedlony jest również sposób przeżywania relacji rodzinnych przez samego autora. Relacje te są poprawne, gdy potwierdza to rozmowa z badanym oraz elementy formalne i treściowe rysunku. W analogiczny sposób można rozpoznać konflikty rodzinne i ich rodzaj. L. Corman wyodrębnia tu konflikty jawne i ukryte.
Konflikty jawne według L. Cormana wiążą się przede wszystkim z przeżywanym kompleksem Edypa. M. Braun-Gałkowska widzi je raczej w poczuciu braku miłości i akceptacji, żalu do rodziców o ich zachowanie postawy. Wskaźnikami takich przeżyć, których przyczynę badany sobie uświadamia, będą:
- pominiecie rodziców (lub jednego z nich),
- dewaloryzacja rodziców,
- dewaloryzacja rywala (najczęściej kogoś z rodzeństwa),
- pominiecie rywala.
Konflikty ukryte (maskowane) mogą ujawniać się w podobny sposób jak wcześniej omówione lub specyficznie, w zależności od rodzaju konfliktu.
Agresja rzadko wyrażana jest wprost i wtedy najczęściej w formie humorystycznej, bądź w przenośni. Pośrednio ujawnia się w następujący sposób:
- przez utożsamienie się z agresorem,
- wyrażona przez zwierzę (z natury agresywne),
- przez relacje na dystans z przedmiotem agresji,
- poprzez przedmioty utożsamiane z przemocą.
Reakcje depresyjne mogą ujawnić się wprost w rozmowie z badanym, kiedy uważa siebie z mało wartościowego i „niegodnego” swojej rodziny. Widoczne są one również w:
- dewaloryzacji własnej postaci,
- pominięciu siebie,
- identyfikacji ze zwierzęciem uznawanym za słabe i niepozorne.
Do konfliktów maskowanych niektórzy autorzy zaliczają także identyfikację regresywną, zwroty narcystyczne oraz nieprawidłowa identyfikacja płci. Pierwszy wiąże się z poczuciem bezsilności i rezygnacją, a w konsekwencji chęcią powrotu do okresu, kiedy „wszystko było dobrze”. Wyrazem takich przeżyć może być:
- identyfikacja z małym dzieckiem - niemowlęciem
- wprost przedstawienie siebie jako młodszego, niż się jest w rzeczywistości.
Zwroty narcystyczne ujawniają się przede wszystkim w wyraźnej waloryzacji własnej postaci przez autora oraz nadmiernym skupieniu uwagi na sobie tak w rozmowie, jak i w rysowaniu. Natomiast nieprawidłowa identyfikacja płci może wyrażać się waloryzacji lub dewaloryzacji właściwych problemowi postaci bądź podobieństwo osoby rysującej z tymi postaciami (np. w ubraniu, kolorze itp.). Nieakceptowanie swojej płci albo niezadowolenie z niej wyraża się częściowym lub całkowitym pominięciem ciała w rysunku.
Przeżywane przez autora rysunku konflikty z otoczeniem oraz konflikty wewnętrzne, zarówno jawne, jak i ukryte, wpływają dezorganizująco na kształtującą się osobowość. Do najczęściej wymienianych cech takiej osobowości, rozpatrywanych w analizie Testu Rysunku Rodziny, należą niepokój i agresja.
Wskaźnikami niepokoju są:
- duże białe przestrzenie,
- rysunek mało barwny,
- brak ruchu,
- małe postacie,
- przesunięcie rysunku w lewo,
- brak podstawy,
- ciało niepełne,
- brak elementów dodanych,
- treść wskazująca na lęk.
Podwyższona tendencja do agresji ujawnia się poprzez:
- jednoczesne używacie koloru czerwonego i czarnego w połączeniu z dużym naciskiem
kredki,
- silną kreskę,
- wyraźnie duże postacie (lub niektóre fragmenty ciała),
- występowanie zwierząt agresywnych,
- podkreślanie elementów seksualnych wyrażających różnice płci (często w sposób
wulgarny),
- agresywna treść rysunku.
Dodatkowa część informacji służących pomocą w interpretacji pochodzi z obserwacji czynionej w trakcie rysowania oraz wywiadu przeprowadzonego z osobą badaną. Podczas wykonywania rysunku należy zwrócić uwagę i wynotować kolejność rysowania osób i przedmiotów, czas wykonywania rysunku i reakcje emocjonalne badanego. Rozmowa z autorem rysunku ma dostarczyć możliwie najpełniejszych informacji o narysowanych osobach, relacjach emocjonalnych charakterystycznych dla danej rodziny, a zwłaszcza stosunku samego rysującego do poszczególnych postaci. Konieczne jest również ustalenie faktycznego składu rzeczywistej rodziny badanego. Wszelkie fakty pominięcia przez dziecko na rysunku pewnych członków rodziny, dodanie osób nie mieszkających w domu albo deformacje niektórych postaci mogą być bardzo znaczące.
Drzewo
Drzewo - panuje przekonanie że obraz drzewa jest związany z życiową rolą rysującego, odsłania nieświadome uczucia w stosunku do własnego „ja”.
1) Wyjątkowo duże drzewo - skłonności do agresji
2) małe drzewko - poczucie niższości i braku znaczenia
3) cienka kreska - poczucie niezdecydowania, nieprzystosowanie
4) drzewo składające się tylko z dwóch linii oznaczających pień i kółka wyrażającego koronę - impulsywność, zmienność
5) przesadne podkreślenie pnia - niedojrzałość emocjonalna
6) przesadne podkreślenie korony - zahamowania emocjonalne
7) przesadne podkreślenie korzeni - płytkie reakcje emocjonalne
8) dziupla, złamana gałąź - związek a urazem tzn. wypadkiem, chorobą, gwałtem (czas wydarzenie odpowiada położeniu znaku)
9) brak linii przedstawiającej ziemie - podatność na stres
10) zaznaczona linia ziemi, brak korzeni - tłumione emocje
11) zaczernione płaszczyzny, bardzo ciemne lub mocno zaczernione - defensywność,
Dom
Interpretacja rysunku domu skoncentrowana jest na ocenie klinicznej i na typologii sensoryczno-racjonalnej. W typie racjonalnym można odnaleźć sztywność, nieruchomość, precyzję formy, nieobecność otaczającego świata. Z kolei w typie sensorycznym dom nie ma konkretnej formy, lecz obecne są elementy świata otaczającego (słońce, niebo, drzewa...). Mińkowska zastosowała swój test w społeczności dzieci uchodźców wszelkich narodowości, przebywających we Francji podczas wojny. Stwierdziła, że rysunek, poprzez strukturę domu i używane kolory, znajduje odbicie w przynależności społeczno-kulturowej dziecka. Dom wydaje się więc być elementem znaczącym i bogatym, podobnie jak reprezentacja postaci ludzkiej, lecz w metodzie opracowanej przez Minkowską nie ma niestety wystandaryzowanej.
Wymienione poniżej wskaźniki stanowią umowne, ogólne kryteria
interpretacji niezliczonych odpowiedzi na polecenie „Narysuj dom” (na podstawie Jollesa).
1) Szczegóły
a) Podstawowe (dla normalnego rysunku) - co najmniej jedne drzwi, jedno okno, jedna ściana, dach, komin.
b) Dodatkowe (np. krzaki, kwiaty, ścieżka) - potrzeba dokładniejszego uporządkowania środowiska, która czasami jest związana z brakiem poczucia bezpieczeństwa lub pragnieniem sprawowania kontroli w kontaktach interpersonalnych.
2) Komin - symbol ciepła w sferze psychicznej lub konflikty z ważną osobą płci męskiej
a) Przesadnie duży - nadmierne zaabsorbowanie sferą seksualną czy też możliwe tendencje ekshibicjonistyczne.
b) Dużo dymu - wewnętrzne napięcie.
3) Drzwi
a) Ponad podstawą domu, bez schodów - niedostępność w kontaktach interpersonalnych.
b) Brak drzwi - skrajne trudności w kontaktach z innymi ludźmi.
c) Otwarte - silna potrzeba doświadczenia ciepła od świata zewnętrznego.
d) Bardzo duże - nadmierna zależność od innych.
e) Z zamkiem lub zawiasami - defensywność.
4) Płot wokół domu - potrzeba ochrony emocjonalnej.
5) Rynny - podejrzliwość.
6) Rysunek przylegający do dolnej krawędzi kartki - brak podstawowego poczucia bezpieczeństwa w życiu rodzinnym lub intymnym.
7) Dom przedstawiony w perspektywie, widok z dołu - Odrzucenia domu lub poczucie, że osiągnięcie pożądanej sytuacji domowej jest niemożliwe.
8) Dom przedstawiony w perspektywie, widok z góry - odrzucenie sytuacji domowej.
9) Dach.
a) Płaski (pojedyncza linia dwie ściany) - brak wyobraźni lub zahamowania emocjonalne.
b) Przesadnie duży - poszukiwanie satysfakcji w fantazjach.
10) Okiennice.
a) Zamknięte - skrajna defensywność i wycofanie.
b) Otwarte - zdolność do przystosowania w kontaktach interpersonalnych.
11) Ścieżka.
a) Bardzo długa - ograniczona dostępność.
b) Wąska w pobliżu domu, szeroka na drugim końcu - osoba powierzchownie przyjazna.
12) Ściany (ich solidność) - bezpośrednio związana z siłą ego.
13) Okno (okna)
a) Brak okien - wrogość lub wycofanie.
b) Tylko na parterze, na piętrze brak - rozziew między rzeczywistością a fantazją.
c) Z firankami - rezerwa, kontrolowanie siebie.
d) Bez zasłon - zachowanie otwarte, bezpośrednie.
Bibliografia:
- M. Braun - Gałkowska, Test rysunku rodziny, Redakcja Wydawnictw KUL, Lublin 1985
- S. Cermet - Carroy, Zrozum rysunki dziecka czyli jak interpretować rysunki małych dzieci.
- Frydrychowicz A., (1984). Rysunek Rodziny. Projekcyjna metoda badania stosunków
rodzinnych, Wydawnictwo Naukowe, Poznań.
- Szuman Stefan, Sztuka dziecka, Warszawa 1990
- A. Kalbarczyk, Najważniejsze lata czyli jak rozumieć rysunki małych dzieci, Oficyna
Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2007