RODZINA W RYSUNKU DZIECKA

Rodzina jest to najmniejsza grupa ludzka połączona ze sobą stałymi związkami. Rodzina spełnia w społeczeństwie bardzo ważne funkcje. Zapewnia ciągłość istnienia przez wydawanie potomstwa, przygotowanie go do życia, wzajemną pomoc.

Dziecko w miarę swego rozwoju ma do rozwiązania wiele ważnych problemów. Wśród nich musi przyswoić sobie pojecie rodziny, ustalić to, czym ona jest, kto wchodzi w jej skład i dlaczego? Wiedza ta przychodzi powoli, w miarę poznawania świata.

Jedną z form aktywności dziecka stanowią rysunki, które można podzielić na tematycz­ne i atematyczne, stwarzające swobodne pole dla ekspresji dziecka w postaci tematów, proble­mów. W życiu codziennym dziecka potrzebne są środki uwalniające go od napięć spowodowanych lękiem. Rysunek służy temu celowi. Daje on możność wykrycia wielu dziecięcych problemów, których w inny sposób nie można poznać.

Wraz z rozwojem rysunkowej działalności dziecko wzbogaca swój obraz świata o nowe ele­menty. Zdobywa umiejętności, które pomagają mu, nie tylko w przystosowaniu się do otocze­nia, ale również w zaspokajaniu jego potrzeb.

Rysunek dziecka jest także przejawem jego działalności intelektualnej. Podczas rysowania dziecko żywo myśli nad wykonaniem swojego rysunku. Działalność rysunkowa przyczynia się również nie tylko do rozwoju procesów poznawczych i emocjonalnych, ale także do kształtowania cech osobowości. W rysunku dziecko wypowiada to, co wie i czuje, a nie zawsze potrafi wyrazić słowami. Przedstawiona postać ludzka ujawnia także emocjonalny stosunek dziecka do niej.

Wśród wielu różnych tematów rysunkowych, na szczególną uwagę zasługuje rysunek na temat rodziny. Rysunkiem rodziny jako techniką w badaniu dzieci, a szczególnie postaw uczu­ciowych wobec rodziców oraz innych członków rodziny posługiwało się wielu badaczy. Rysu­nek ukazuje miejsce dziecka w rodzinie, wśród innych osób, stosunek do rodziców, rodzeństwa. Dziecko przenosi świat swej rodziny na kartkę papieru. Nie hamuje swych myśli i uczuć, ponie­waż organizuje swój świat w sposób, jaki jest aktualnie dla niego wygodny i pożądany. Dziecko w rysunku ujawnia utożsamienie z najbliższymi osobami z rodziny a także czasami ucieczkę przed czymś nieprzyjemnym. Ponadto ocenia działalność swoją i innych osób w rodzinie, reali­zuje swoją postawę przywiązania, miłości do niektórych osób.

Interpretacji rysunku dokonuje się w trzech płaszczyznach:

1. Poziom graficzny (np. rozłożenie rysunku na papierze)

2. Wzajemne stosunki między osobami, w jaki sposób rysuje człowieka.

3. Poziom treści rysunku.

Analizując kolejność rysowania postaci oraz ich wielkość, można zauważyć, że osoba, którą dziecko narysowało jako pierwszą jest tą, do której ono jest najbardziej przywiązane, albo tą, 2 którą pragnie się identyfikować.

Z prowadzonych badań wynika, że dziewczęta w swych rysunkach na temat rodziny znacznie rzadziej niż chłopcy umieszczają postać ojca na pierwszym miejscu. Dziewczęta bardziej iden­tyfikują się z matkami niż z ojcami. W rodzinach wielodzietnych na rysunku dziecka na pierw­szym miejscu pojawia się matka, rodzeństwo i ojciec. Natomiast ojcowie najsilniej tkwią w wyobrażeniu i pamięci jedynaków. Często zdarza się i tak, że miejsce ojca zajmują inne osoby: dziadkowie, starsi bracia. Szczególnie wtedy, gdy ojciec przebywa dłuższy czas poza domem. Prace dzieci z rodzin rozbitych przedstawiają się następująco: dziewczęta z tych rodzin przed­stawiają na rysunku swoje rodziny, w których występuje wyobrażeniowy ojciec, częściej poza domem, niż w samym domu. Nie odczuwają one utraty ojca. Identyfikacja z matką jest dla nich silniejszym motywem zachowania. Chłopcy natomiast przedstawiają swego wyobrażonego ojca w sytuacji bezpiecznej, pełnej spokoju, miłości. Pragną go mieć blisko siebie. U chłopców bardziej niż u dziewcząt przejawia się tęsknota za ojcem.

Rozmieszczenie postaci osób na rysunku odzwierciedla stosunki społeczno - uczuciowe. Postacie ojców, których nie ma w rodzinach są nieco mniejsze niż matek. Rysunki te wykazują brak równowagi psychicznej oraz wrogość dziecka do członków rodziny. Bliskość lub oddale­nie osób na rysunku, wskazuje na więzi lub ich brak w rodzinie.

W przeprowadzonych badaniach testem rysunkowym L. Cormana na temat: „Rodzina w rysunku jedynaka" zakładano, że rysunek rodziny będzie zawsze zawierał rodziców i dziecko. Na 240 dzieci - 56,3% narysowało rodziców oraz dziecko, pozostałych 43,7 % zmniejszyło lub zwiększyło liczbę osób. Rysunki o większej liczbie osób w rodzinie pochodzą od chłopców -taka sytuacja motywowana jest różnorodnie. Chłopiec pokazujący osoby, które narysował dwu­krotnie wskazał postać mamy dodając: „Ta mama mi się nie udała". Często takie zjawisko odnosi się do osób, z którymi dziecko się identyfikuje. W rysunkach o większej liczbie postaci, odzwierciedlone były osoby z najbliższego kręgu rodziny dziecka (dziadek, babcia) oraz rodzi­ny goszczące się nawzajem.

Zdarzają się także rysunki bez postaci dziecka. Sytuacja taka nie koniecznie wynika z odczucia w rodzinie, chociaż przypuszczenia takiego nie należy wykluczać. Z komentarzy wynika, iż dziecko wyjechało z kimś' w daleką podróż lub przebywa z dala od domu. Brak dziecka spowodowany jest rozluźnieniem więzi rodzinnych, poczuciem osamotnienia i odrzucenia. Są też wypadki przebywania dzieci poza domem z obawy przed ojcem alkoholi­kiem. Charakterystyczne jest to, że dorośli na rysunku są między sobą często w konflikcie: złoszczą się, kłócą, biją, co wskazuje na niewłaściwą atmosferę wychowawczą w domu rodzin­nym.

Zwracając uwagę na umieszczenie postaci na kartce, należy powiedzieć, że pas kartki zajęty przez rysunek ma też swoje znaczenie graficzne. Wśród dzieci niektóre wykorzystują całą kartkę, ale są takie, które ograniczają się tylko do jej części. Dolny pas kartki jest ulubio­nym pasem zmęczonych i przygnębionych dzieci. Pas górny jest wracaniem myślami do przeszłości, a pas prawy wybieganiem w przyszłość, rzutowaniem swej wyobraźni na rzeczy nowe. W dolnym lewym pasie ujawnia się skrępowanie wewnętrzne. Charakterystyczną cechą jest rozmieszczenie postaci ludzkich na całej powierzchni dolnego lub górnego pasa kartki, w du­żych odstępach, pojedynczo i daleko od siebie. Rysunki te odzwierciedlają krańcowe i zmienne cechy osobowości oraz surowość uczuć. Dziecko daje się ponieść zasadzie rzeczywistości i odtwarza na rysunku członków własnej rodziny w porządku i ważności, jaką im przypisuje. Gdyby jednak ten obraz był całkowicie wierny i obiektywny, nie powiedziałby wiele o dziecku. Przeważnie jednak następują odchylenia, które zdradzają osobiste uczucia dziecka względem członków rodziny. Własna rodzina jest dziecku bliska, cenna uczuciowo, nieodzowna do życia i chociaż dziecko na rysunku zmniejsza swą rolę, odsuwa się od osób, to pozostaje gdzieś' w jej pobliżu, aby wrócić i być przygarniętym przez najbliższych.

W świadomości rysujących, rodzina stanowi świat spokoju i bezpieczeństwa, miłości i zaufania oraz scalenia się jednostek w grupę rodzinną. Rodzina dla dzieci jest miejscem, w którym zdo­bywają one doświadczenie i uczą się umiejętności spełniania różnych zadań. Rolę rysunku, który te rodzinę przedstawia można ująć w słowa Fernanda Legera „Należy uznać, że rysunek dziecka jest przedmiotem autentycznej i wartościowej sztuki. Dowodem tej auten­tyczności jest fakt, że my, ludzie dorośli sprawdzamy siebie według dziecięcych rysunków..., a więc niech żyją rysunki dzieci i tym gorzej dla tych, którzy traktują je obojętnie."

Bibliografia:

1. Foltys A. : Sztuka plastyczna w wychowaniu przedszkolnym. Warszawa 1969, PZWS.

2. Gloton R. : Twórcza aktywuos'c dziecka. Warszawa 1976, WSiP.

3. Hornowski B. : Badania nad rozwojem psychicznym dzieci i młodzieży na podstawie rysun­
   ku postaci ludzkiej. Wrocław 1982, ZN.

4. Popek S. : Analiza psychologiczna tworczos'ci plastycznej dzieci i młodzieży. Warszawa
   1985, WSiP.

5. Rembowski J. : Rodzina w s'wietle psychologii. Warszawa 1986, WSiP.

6. Trojanowska A. : Dziecko i plastyka. Warszawa 1988, WSiP.

---