ROK LITURGICZNY I KALENDARZ LITURGICZNY
Codzienną liturgię regulują 4 zachodzące i oddziałujące na siebie cykle:
codzienny cykl Oficjum i Mszy
cykl tygodniowy
roczny cykl okresów liturgicznych (temporale)
roczny cykl dni świątecznych (sanctorale)
Dzień.
Z wyjątkiem trzech uroczystych dni kończących wielki Tydzień (Triduum) model codziennego kultu w średniowiecznym Kościele zach. przewidywał te same elementy: Oficjum i Mszę.
Oficjum dnia powszedniego składa się z nabożeństwa:
- Matutinum - nocne
- Laudes - jutrznia, o świcie
- Pryma, Tercja, Seksta, Nona
- Nieszpory - wieczorna
- Kompleta - przed spoczynkiem
Msza - w XI w. codzienne sprawowanie było normą. W tym czasie Msza była odprawiana indywidualnie przez każdego kapłana.
W dużych kościołach odprawiano przynajmniej jedną Mszę śpiewaną w ciągu dnia; bardzo często praktyka takich kościołów przewidywała celebrowanie 2 lub 3 Mszy dziennie.
Główną Mszę śpiewaną (Sumę) odprawiano w porze pomiędzy Prymą a Nieszporami. Dokładny czas zależał od okresu roku.
Układ Godzin liturgicznych skomplikował się później w związku z liczbą i czasem posiłków, zwł. w przypadku domu monastycznego.
Przykład średniowiecznego dnia liturgicznego (charakterystyczny take dla niedziel i ważniejszych świąt):
Matutinum
Laudes
Pryma
Msza poranna
Tercja
Suma
Seksta
Nona
Nieszpory
Kompleta
Uzupełnieniem zasadniczego cyklu Oficjum i Mszy było kilka dodatkowych obrzędów liturgicznych, sprawowanych wspólnie w ciągu dnia. Niektóre z nich składały się z grupy specjalnie dobranych psalmów (np. psalmy gradualne, albo psalmy pokutne), inne natomiast stanowiły kompletne nabożeństwa liturgiczne. Wśród nich najbardziej znaczące były: Oficjum za zmarłych (Matutinum, Jutrznia i Nieszpory) i małe Oficjum o Matce Bożej (pełny cykl). Do codziennej praktyki należało wtedy odprawianie Mszy maryjnej i Mszy za zmarłych.
Tydzień.
W cyklu tygodniowym wyróżniała się niedziela, którą rozpoczynały Nieszpory w sobotni wieczór, a kończyła w niedzielę wieczorem - Kompletą.
Niedziela była zawsze dniem świątecznym z bardziej rozbudowaną formą Matutinum oraz większą ilością psalmów (Matutinum, Pryma).
Każdy inny dzień tygodnia określano jako feria, tj. dzień powszedni (za wyjątkiem sytuacji, gdy w danym dniu powszednim wypadało święto).
Dominica - niedziela
Feria II - poniedziałek
Feria III - wtorek
Feria IV - środa
Feria V - czwartek
Feria VI - piątek
Feria VII lub Sabbatum - sobota
Celebrowanie największych uroczystości, takich jak Boże Narodzenie, Wielkanoc i Zesłanie Ducha Świętego (Zielone Święta), także upodobniło się do cyklu tygodniowego, ponieważ obejmowało dzień świąteczny i następujący po nim tydzień (stąd oktawa Bożego Narodzenia itp.).
Kalendarz.
Każdy kościół posiadał swój kalendarz uwzględniajcy regionalne i lokalne warianty oparte na powszechnym cyklu rocznym. Kalendarz zawarty jest w najbardziej złożonych księgach liturgicznych.
Kalendarz nie jest prostym, nieelastycznym wykazem: składa się z dwóch zachodzących na siebie cyklów - temporale (cykl częściowo zmienny) i sanctorale (wyznaczający daty dni świątecznych).
Temporale - roczny cykl okresów liturgicznych:
Okresy liturgiczne mają swoje źródło w corocznym wspominaniu życia Chrystusa. Uporządkowanie temporale jest stałe:
Adwent - Przygotowanie na przyjście Chrystusa
Boże Narodzenie - narodzenie Chrystusa
Epifania (święto Trzech Króli) - Objawienie Pańskie
Post - 40 dni na pustyni
Niedziela Palmowa - Wjazd do Jerozolimy
Wielki Czwartek - Ostatnia Wieczerza
Wielki Piątek - Ukrzyżowanie Chrystusa
Wielkanoc - zmartwychwstanie Chrystusa
Dzień Wniebowstąpienia - Wniebowstąpienie Chrystusa
Zesłanie Ducha Świętego - Dary Ducha Świętego
Boże Narodzenie - wyznaczone datą 25 XII, w kolejnych latach przypada w innym dniu tygodnia;
Wielkanoc - zawsze wypada w niedzielę, ale data zmienia się co roku w zależności od faz księżyca; nie może być wcześniej niż 23 III i nie później niż 26 IV. Dlatego czas między Bożym Narodzeniem a Wielkanocą może różnić się w kolejnych latach nawet o 6 tygodni.
Mniej więcej polowa roku (od Adwentu do Trzech Króli i od siedemdziesiątnicy do Bożego Ciała) ma charakter okresowy; natomiast II (od Trzech Króli do siedemdziesiątnicy i od Bożego Ciała do Adwentu) nie ma takiego charakteru i czasami okreslana jest jako czas zwykły.
Okres pokutny -
pierwszy z nich to czas Adwentu, rozpoczynający się w przeddzień I Niedzieli Adwentu, a kończący się Wigilią Bożego Narodzenia.
Drugi - od Środy Popielcowej (początek Wielkieg Postu), Niedzielę Męki Pańskiej (początek okresu Meki Pańskiej), Niedzielę Palmową (początek uroczystego Triduum), koczy się wraz ze śpiewem Alleluja w przeddzień Wielkanocy.
Najważniejsze pozycje kalendarza (temporale):
Adwent - 4 niedziele przed Bożym Narodzeniem; rozpoczyna się pomiędzy 27 XI a 3 XII
Nowy rok kościelny
Boże Narodzenie - 25 XII
Epifania (św. Trzech Króli) - 6 I
Po Epifanii - zmienny okres - uzależniony od daty Wielkanocy (różnica 1-5 niedziel)
Septuagesima (Siedemdziesiątnica) - 7 tygodni przed okresem Męki Pańskiej, 9 tygodni przed Wielkanocą; początek okresu pokutnego
Sexagesima (Sześćdzieciątnica)
Quinquagesima (Pięćdziesiątnica)
Środa Popielcowa - początek Wielkiego Postu
Quadragesima - 4 tygodnie przed okresem Męki Pańskiej
Piąta Niedziela Wielkiego Postu - 2 tygodnie przed Wielkanocą; w Polsce święto zw. Czarną Niedzielą
Wielki Tydzień: - tydzień poprzedzający Wielkanoc; w jego skład wchodzą:
- Niedziela Palmowa
(Niedziela Męki Pańskiej)
- Wielki Czwartek - najbardziej uroczyste 3 dni w roku kościelnym, określane
- Wielki Piątek często jako Triduum albo Triduum sacrum
- Wielka Sobota
Niedziela Wielkanocna - przypada pomiędzy 23 III a 26 IV (dziś 23 III a 25 IV)
Okres Wielkanocny - od Niedzieli Wielkanocnej do soboty po Zesłaniu Ducha Świętego
Niedziele po Wielkanocy - 5 niedziel
Wniebowstąpienie - czwartek; 40 dni po Wielkanocy
Niedziela po Wniebowstąpieniu
Zesłanie Ducha Świętego - 50 dni (7 tygodni) po Wielkanocy
(Zielone Święta)
Niedziela Trójcy Świętej - niedziela po Zesłaniu Ducha Św. (od 1334 r.)
Boże ciało - czwartek po Niedzieli Trójcy Świętej (od 1264 r.)
Czas przed Adwentem - zróżnicowany okres, obejmuje 22 - 27 niedziel
Roczny cykl dni świątecznych (sanctorale):
Zarówno okresy roku liturgicznego jak i czas zwykły wypełniają pojedyncze dni świąteczne ujęte w sanctorale. W pewnej mierze sanctorale jest prostszą częścią kalendarza, ponieważ każde święto ma oznaczoną datę.
Mniejsze świeta i obrzędy różniły się w poszczególnych regionach, zakonach i diecezjach, nawet w pojedynczych kościołach, mimo, że główne świeta i ich daty obowiązywały w całym Kościele zach.
Różne możliwości i schematy przenoszenia świąt.
Ranga dni liturgicznych.
Istnieją dwie fundamentalne kategorie dni liturgicznych: święto i dzień powszedni.
W tygodniu zwykłym niedziela jest uważana za święto, a pozostałe dni są powszednie.
Pewnym utrudnieniem mogą okazać się występujące w księgach Oficjum dwa sposoby określania dnia liturgicznego: 1) dzień powszedni i niedziele zwykłe, 2) święta.
Powszechny rozwój sanctorale w późnym średniowieczu oraz w przypadku ważnych świąt wydłużenie ich do oktawy, spowodowało zagęszczenie kalendarza do tego stopnia, że znajdowało się w nim zaledwie kilka dni powszednich. XVI w. - sanctorale jako przedmiot szeroko okrojonej reformy.
W związku z tym większość dni miała charakter świąteczny i klasyfikowano je w zależności od ich ważności.
Istniały dwie podstawowe kategorie świąt: simplex - ryt zwyczajny i duplex - ryt zdwojony. Święta rytu zdwojonego dzielono następnie na 4 odrębne klasy określające ich szczegółową hierarchię.
Typowy diecezjalny schemat łaciński mógł zawierać 5 kategorii świąt:
Festum principale duplex - święto rytu zdwojonego I klasy (główne)
Festum duplex - święto rytu zdwojonego II klasy
Festum semiduplex - święto rytu półzdwojonego
Festum simplex, IX lectiones - święto rytu zwyczajnego, z 9 czytaniami w Matutinum
Festum simplex, III lectiones - święto rytu zwyczajnego, z 3 czytaniami w Matutinum
Zwyczaj monastyczny często oddziela święta przez określenie, czy sprawuje się je w chórze w szatach liturgicznych (kapach lub albach):
Festum principale - święto główne
Festum in capis - święto celebrowane w kapach
Festum in albis - święto celebrowane w albach
Festum simplex, XII lectiones - święto rytu zwyczajnego, z 12 czytaniami w Matutinum
Festum simplex, III lectiones - święto rytu zwyczajnego, z 3 czytaniami w Matutinum
Ranga dni liturgicznych (wg ks. Kameckiego):
1. Triduum Paschalne + Zmartwychwstanie
2. Boże Narodzenie, Wniebowstąpienie, Zesłanie Ducha Świętego, Niedziele Adwentu, Niedziele Wielkiego Postu (niedziele najwyższej klasy), Środa Popielcowa, Dni Wielkiego Tygodnia od poniedziałku do czwartku, Dni w Oktawie Wielkanocy.
3. Uroczystości Pańskie, Najświętszej Marii Panny, uroczystości świętych kalendarza ogólnego
4. Uroczystości własne:
a) głównego patrona miasta
b) patrona kościoła
c) tytułu kościoła
d) założyciela, patrona zakonu
5. Święta Pańskie kalendarza ogólnego
Niedziela okresu Bożego Narodzenia
Święta Najświętszej Marii Panny + świętych kalendarza ogólnego
Święta własne … (patrona miasta, patrona kościoła itd…)
Dni okresu Adwentu od 17 - 24 XII
Dni w Oktawie okresie Bożego Narodzenia
Dni powszednie okresu Wielkiego Postu
6. Wspomnienia obowiązkowe podane w kalendarzu
7. Wspomnienia własne.
***
10 świąt nakazanych wg Prawa Kościelnego:
- Wielkanoc
- Boże Narodzenie
- Boże Ciało
- Wniebowstąpienie
- Wniebowzięcie NMP (15 VIII)
- Święto Zmarłych ( 1 XI)
- Święto Niepokalanego Poczęcia (8 XII)
- świętego Józefa (19 III)
- świętego Piotra i Pawła (29 IV)
- Trzech Króli - Epifania (6 I)
4