„Zniewolenie przez pracę a problematyka pedagogiki pracy”
Rozważania Waldemara Furmaniaka, na powyższy temat, zmieszczono w zbiorze
pod redakcją R. Gerlacha pod tytułem „Edukacja i praca. Konteksty - wyzwania - antynomie”.
Wszelkie doradztwo zawodowe ma zawsze ścisły związek z zagadnieniem pracy.
Nie można mówić o właściwym przygotowaniu teoretycznym doradcy zawodowego bez poznania przez niego szeregu zagadnień ogólnych związanych z pracą. Niezbędna jest jemu wiedza o „filozofii pracy”, choćby po to by samemu zrozumieć dlaczego doradza, dlaczego pomaga drugiemu człowiekowi przychodzącemu do niego z zawodowym problemem. Dlatego do analizy wybrałam artykuł, który pomaga na zrozumienie złożoności przedmiotu jakim jest praca w sensie jej wartości.
„Praca jest sama przez się przyjemnością”. Takie motto zamieścił W. Furmaniak
na wstępie swoich rozważań. Pogląd Maniliusza poddaje przy tym szerokiej analizie
i krytyce. Oczywiście, że praca nie zawsze jest przyjemnością, bo może być nawet zniewoleniem i źródłem cierpienia. Może być ona zagrożeniem dla wolności człowieka.
Artykuł W. Furmaniaka zawiera wiedzę na temat filozoficznych i idealistycznych ocen znaczenia wartości pracy, która jest podmiotem przez to tylko, że podmiotem
jest człowiek ją wykonujący, lub z niej czerpiący dobra pozytywne. Powołując się na wybitnych polskich myślicieli współczesnych, choćby J. Tischnera, czy Jana Pawła II, wartość pracy ludzkiej określił jako coś o znaczeniu szczególnym, jako wartość powiązaną
z ludzką godnością. W tym ujęciu praca jest bardzo ważną częścią systemu praw człowieka.
Prawo do pracy istnieje jako uprawnienie naturalne i jest wyartykułowane w wieku dokumentach prawa, jako dorobek współczesnej cywilizacji. Tak można określić fundamenty podmiotowości pracy.
Jednocześnie autor podkreśla, że praca może być też traktowana przedmiotowo
i tak najczęściej jest traktowana. Jest ona wówczas drogą do uzyskania ostatecznego efektu, wyniku dla cywilizacji, kultury, gospodarki. Stanowi towar. Handluje się nią. Jest podstawą rynku. W końcu sama tworzy specyficzny rynek - rynek pracy. Praca pojmowana w sposób przedmiotowy nie musi być wcale szkodliwa. Może dawać człowiekowi to, co po niej oczekuje.
Praca ujmowana przedmiotowo nie jest zła, ale tylko wówczas, gdy jednocześnie podmiotem pozostaje człowiek, wykonawca pracy. Jeśli człowiek w pracy jest traktowany przedmiotowo, praca staje się dla niego i dla społeczeństwa źródłem zła. Praca może być źródłem, cierpienia i nieszczęścia. Może być i bywa powodem ogromnych nierówności,
do niewolnictwa włącznie. Ci sami myśliciele, podkreślający wartość pracy, na zagrożenia
z niej wypływające także wyraźnie wskazują. Wcale nie dotyczy to bowiem jakiś prymitywnych społeczności z dżungli. Chodzi o „nasz świat”, nie tylko trzeci świat albo kolejny z rzędu, tylko chodzi też o nowoczesne globalizujące się społeczeństwa.
Szkodliwe dla człowieka warunki pracy, to przed wszystkim uzależnienie, czyli przymus pracy. Nie przez przypadek liczne dokumenty dotyczące praw ekonomicznych każdego człowieka, zawierają bezwarunkowe zakazy pracy przymusowej lub obowiązkowej.
Także prawa człowieka do wyboru pracy według własnego uznania, to podstawy współczesnych uprawnień obywatelskich, choćby w Polskiej Konstytucji zapisane.
Praca w warunkach uzależnienia, ogranicza wolność człowieka. Autor podaje także przykład pracy uwłaczającej godności, gdy świadczy się pracę poniżej swoich możliwości,
czy formalnych kwalifikacji. Takie widzenie pracy jest nieco kontrowersyjne. Kontrowersje
nie dotyczą istoty rzeczy, lecz realizacji tego prawa.
Jeśli w mówimy o bezrobociu i różnych jego konsekwencjach, to nie wolno nam pomijać zagadnienia szkodliwości tego zjawiska w kontekście wyboru pracy. Bezrobotny godzi się pracować: „byle mieć z czego żyć”. Realizuje przez to przyjęty oficjalnie „prymat pracy nad bezrobociem”, obowiązujący w Polsce de facto w treściach ustawowych i nie krytykowany dotąd zbyt głośno. Tymczasem szkodliwość dla psychiki człowieka i efekcie dla jego stosunku do pracy i do samego siebie może być znaczna, jeśli podejmie on heroiczną próbę ratowania ekonomiki rodziny pracą inną niż „odpowiednia”.
Inny rodzaj uzależnienia to podległość pracodawcy „do bólu”, czyli zniewolenie pracownika technologią, organizacją czy po prostu sposobem zarządzania personelem. Często analizowane i potwierdzone zjawiska wypalenia zawodowego czy mobbingu potwierdzają dramatycznie szkodliwe efekty pracy wówczas, gdy pracodawcą staje się osoba lub organizacja działająca nieodpowiedzialne.
Praca może być „zła” w pełni tego słowa znaczeniu. Ma to miejsce wówczas, gdy jest nielegalna i niemoralna albo, gdy pracą nazywa się działalności przestępcze. Praca może być tak monotonna i wyczerpująca, że prowadzi do zaburzeń zdrowotnych: psychosomatycznych i chorób zawodowych. Praca może być zła, gdy jest związana
z wyzyskiem lub marnotrawstwem.
Człowiek zniewolony pracą zaczyna ją nienawidzić. Praca nie tylko traci dla niego wartość, ale zaczyna on być wrogiem pracy, takim jak ona jest dla niego. Okalecza
to człowieka, jak mówi W. Furmaniak, a przez to okalecza społeczeństwo. Spłycenie roli pracy tylko do konieczności utrzymania biologicznej wegetacji szkodzi wszystkim.
Jedną z patologii pracy jest niewolnictwo. Jak wspomniano wcześniej istnieje ono
do dziś. Jego formy są różne. Obok tradycyjnych niewolniczych stosunków znanych
z przeszłości (obecnie pomimo zakazu handlu niewolnikami ich liczbę szacuje się na 27-30 milionów) funkcjonują „nowoczesne” sposoby wykorzystywania pracy niewolniczej.
Autor wymienia tutaj: zniewolenie przez dług, niewolnictwo kontraktowe, prace dzieci, służbę w bogatych domach, handel ludźmi, w tym handel kobietami dla prostytucji, dziećmi, nielegalne adopcje, handel w celach seksualnych, wyzysk i zmuszanie do pracy z użyciem przemocy. W końcu nadal istnieją obozy pracy i łagry, gdzie praca jest karą. Dotkliwa karą. Nieraz jest wyrokiem śmierci.
Zupełnie inny rodzaj szkodliwej pracy to pracoholizm, czyli dobrowolne zagubienie
się w pracy. Jest to choroba cywilizacyjna o charakterze autodestrukcyjnym. Patologia wyrażająca się w ostrym zaburzeniu równowagi pomiędzy pracą a innymi ważnymi elementami życia. To coś takiego jakby praca stała się narkotykiem. Pracoholik najczęściej zatapia się w pracy, bo jest ona dla niego źródłem szans na realizacje ambitnych celów posiadania pieniędzy, pozycji społecznej itd. Czas wolny przynosi dyskomfort a nawet cierpienie. Konsumpcjonizm, między innymi, bywa powodem występowania tej dewiacji.
W skrajnych przypadkach prowadzi do karoshi, czyli śmierci z przepracowania.
Podjęty w artykule W. Furmaniak temat pracy jako wartości i pracy jako źródła zniewolenia prowadzi nieuchronnie do refleksji o znaczeniu ogólnym. Każdy przecież, jeśli słyszy „pieśni o pracy” jako o czymś wielkim i cennym dla godności ludzkiej, a jednocześnie przeczyta listę zagrożeń i „ubocznych działaniach” tego „cudu”, musi rozważać, gdzie jest prawda o pracy, jaka ona jest?
„Praca jest sama przez się przyjemnością”, powiedział rzymski myśliciel. Czy miał rację? Pewnie miał rację. Sama przez się pewnie taka jest. Jeśli jednak dostanie
się w niewłaściwe ręce może stać się narzędziem tortur, chorób, buntu i śmierci wreszcie. Czy to coś nowego? Czy wokół nie mamy wielu przykładów (nie bajek wcale) na to, że dobro w nieuczciwych rękach może przemieniać się w zło? Jest ich sporo i stają się dla nas jakby częścią rzeczywistości. W końcu ostatnie doniesienia z rynku światowego wskazują na to również. Czy wobec tego artykuł W. Furmaniaka wnosi coś nowego do zasobów wiedzy przeciętnego czytelnika? Czy pomoże doradcy zawodowemu zrozumieć istotę jego misji?
Odpowiedź jest absolutnie pozytywna. Wnosi bardzo dużo, ponieważ w sposób syntetyczny rysuje nie tylko obraz zagrożeń, który jest dla każdego z nas realny i powinien być wliczany w nasze „ryzyko zawodowe”. W. Furmaniak jasno przestrzega nas przed czysto rynkowym widzeniem rzeczywistości. Jeśli tylko tak patrzeć na świat, to praca jest bardziej ciężarem. Jeśli widzieć w niej człowieka i jego godność, to jest ona mimo wszystko błogosławieństwem.
Wykorzystana literatura:
R. Gerlach, „Edukacja i praca. Konteksty - wyzwania - antynomie”. Bydgoszcz 2008.
Z. Wiatrowski, „Podstawy pedagogiki pracy”, Bydgoszcz 2005.
M. Motyka, „Prawa człowieka. Wprowadzenie - wybór źródeł”, Lublin 1999.
A. Giddens, „Socjologia”, Warszawa 2006.
T. Jasudowicz, „Międzynarodowe prawo humanitarne”, Toruń 1997.
W. Życiński, „Encykliki Ojca Świętego Jana Pawła II”, Kraków 2003.
W. Sokolewicz, „Podstawowe zasady polskiej Konstytucji”, Warszawa 1998.
S.M. Litzke , H. Schuh, „Stres, mobbing i wypalenie zawodowe”, Gdańsk 2007.